Artykuł dedykowany jest do wszystkich apologetów chińskiego imperializmu, w równym stopniu do rewizjonistycznych organizacji, fałszywie przyznających sobie miano marksistowsko-leninowskich tworzących błędną świadomość na temat współczesnych Chin.
Chiński imperializm jest dalej kontrowersyjnym zagadnieniem w ruchu marksistowskim, rewizjonistyczny pogląd głoszący tezy na temat „socjalizmu z chińską specyfiką”, czy też Chin „kapitalistycznych, ale antyimperialistycznych” przebija się wśród wielu „marksistowskich” opinii. W przypadku pierwszej tezy nie potrzeba niespotykanego geniuszu teoretycznego, aby wykazać jej błędność; jednak twierdzenia na temat pozytywnego działania Chin w Afryce- czy innych obszarach globalnego południa -są podporą do podtrzymywania tezy o antyimperialistycznym charakterze Chin.
Dlatego działaniom Chin w Afryce będzie poświęcona lwia część tej pracy.
Na początek należy przytoczyć 5 cech imperializmu zaczerpniętych z jego leninowskiej definicji:
- Koncentracja produkcji oraz kapitału osiągnęła tak wysoki poziom, że stworzyła monopole, które mają decydujący wpływ na życie ekonomiczne państwa.
- Kapitał finansowy oraz kapitał przemysłowy są zrośnięte ze sobą.
- Eksport kapitału do krajów rozwijających się, które są przez to wciągane w światowy rynek.
- Formacja międzynarodowych związków o charakterze monopolistycznym, które dzielą się światem między sobą.
- Podział terytorium na całym świecie pomiędzy największe siły kapitalistyczne został zakończony.
Chiński monopol państwowy
Jak czytamy w pierwszym podpunkcie, podstawowym warunkiem imperializmu jest monopolistyczny stan kapitalizmu, jednak jak poprawnie rozumieć kapitalizm monopolistyczny?
Intuicyjne postrzeganie rynku zmonopolizowanego, tj. określanie go jako rynku rządzonego przez grupkę wielkich monopolistów, w pełni kontrolujących gospodarkę- jest całkowicie nieadekwatne do współczesnego kapitalizmu monopolistycznego, jak i do tego z czasów powstawania leninowskich prac na temat imperializmu.
Monopol w kapitalizmie sam w sobie jest zjawiskiem powszechnej centralizacji kapitału, wzrostu znaczenia spółek, wzrostu potęgi wielkich banków, eliminacji konkurencji pomiędzy podmiotami gospodarczymi oraz eksportem kapitału na rynki jeszcze niezmonopolizowane. Jednak nie ma tutaj rozróżnienia na monopol prywatny i monopol państwowy, nawet można pokusić się o stwierdzenie, że monopol czysto prywatny nie występuje, gdyż państwo w kapitalizmie monopolistycznym silnie ingeruje w działanie wielkich monopoli, tworząc z nimi pewną formę syntezy. Centralizacja kapitału jest czynnikiem zmuszającym państwo do interwencji w sprawy ekonomiczne.
Monopole nie likwidują anarchii produkcji, jak twierdzą rewizjonistyczni teoretycy, a ją potęgują. Zmonopolizowane przemysły usiłują kroczyć swoją własną droga, w całkowitym oderwaniu od systemu jako całości. Naturalnym efektem tego jest upadek części z nich. W przypadku kapitalizmu przedmonopolistycznego upadek jednych kapitalistów był rekompensowany pojawieniem się nowych na ich miejsce; jednak w przypadku wielkich monopoli sprawa nie jest już taka prosta.
Upadek monopolistycznej spółki pociąga za sobą wielką wyrwę w procesie produkcji bądź dystrybucji, wraz z wywołaniem szeregu komplikacji u innych podmiotów gospodarczych będących z nią powiązanych.
Z powodów zrozumiałych samych przez się, państwo kapitalistyczne nie może sobie pozwolić na upadek wielkich monopoli, z tego faktu wynika pogłębiająca się interwencja państwa w gospodarkę w rozwiniętym kapitalizmie monopolistycznym, objawiająca się regulacją działań kapitalistów, czy też dotacją państwa dla upadających sektorów gospodarki w celu uniknięcia większego kryzysu.
Proces akumulacji monopoli powoduje nierównomierny rozwój poszczególnych gałęzi produkcji, w gałęziach o wysokiej stopie zysku, dochodzi do ożywionej akumulacji doprowadzającej ostatecznie do zjawiska kryzysów podkonsumpcji; w sektorach o niskiej stopie zysku do ich zaniedbania. Państwo interweniując w gospodarkę, próbuje przeciwdziałać tej tendencji, nakładając ograniczenia na monopole, jak i dofinansowując sektory zagrożone upadkiem.
Przykładów jak kapitalizm monopolistyczny sam przez się doprowadza do pogłębiania się interwencji państwa w gospodarkę, można wyliczać nieskończenie wiele, jednak wiosek jest z tego jeden: postrzeganie kapitalizmu monopolistycznego jako rządów prywatnych monopoli ponad państwem jest błędne. Silny państwowy protekcjonizm jest cechą typową dla kapitalizmu monopolistycznego, dlatego fakt dominującego udziału państwa w gospodarce nie jest argumentem przeczącym występowaniu kapitalizmu monopolistycznego.
Co z chińskimi prawami antymonopolistycznymi?
Prawa antymonopolistyczne to prawa ograniczające prywatne monopole, nie eliminują monopolistycznego charakteru chińskiego kapitalizmu, gdyż monopole państwowe działają w taki sam sposób.
Spójrzmy na prawo antymonopolistyczne. Artykuł 7.
„Jeśli zaś chodzi o branże ekonomiczne kontrolowane przez państwo, to ze względu na narodową ekonomię oraz bezpieczeństwo, branże te będą implementować wyłączną kontrolę nad sobą oraz sprzedażą, która jest zgodna z prawem. Państwo będzie chronić legalne operacje finansowe wykonywane przez ich wewnętrznych operatorów. Państwo będzie, w zgodzie z prawem, regulować i kontrolować działania firm, w tym również ceny ich dóbr i usług, aby zabezpieczyć interes konsumentów i zapewnić rozwój technologiczny”.
Eliminacja konkurencji, kontrola produkcji, kontrola cen dóbr i usług, silny wpływ państwa na gospodarkę. Wszystko to zalicza się do cech działania monopolistycznych spółek, tylko w odróżnieniu od tych najbardziej typowych, rola państwa została silniej zwiększona.
Doliczając do tego fakt, że astronomicznie wysokie zarobki chińskich biurokratów są zagwarantowane przez nic innego jak czerpanie wartości dodatkowej- objawia się fakt w pełni kapitalistycznego charakteru chińskich monopoli.
Panujące stosunki produkcji są prawowitym wyznacznikiem tego, czy dana gospodarka jest kapitalistyczna, czy nie. Dlatego chińska (w większości) znacjonalizowana gospodarka kwalifikuje się do gospodarki kapitalistycznej przez fakt występowania kapitalistycznych stosunków produkcji.
Twierdzenia o braku kapitalizmu monopolistycznego w Chinach (zbudowane na fakcie, że 24 z 25 największych spółek są państwowe) są błędne, gdyż państwowe spółki dominujące w chińskiej gospodarce spełniają model działania kapitalizmu monopolistycznego, jak i sam kapitalizm monopolistyczny jest stanem silnego państwowego protekcjonizmu, a nie działania monopoli na własną rękę.
Można przytoczyć niezaprzeczalnie ciekawy wątek, że Lenin pomimo zacofanego kapitalizmu w carskiej Rosji, zaliczał Rosję do państw imperialistycznych, uznając za główny wyznacznik imperializmu fakt prowadzenia polityki imperialistycznej. Dlatego też, nawet gdyby tezy o braku kapitalizmu monopolistycznego miały odbicie w rzeczywistości, to i tak nie byłby zasadnym argumentem na polemikę z chińskim imperializmem.
Zrośnięcie się kapitału finansowego i kapitału przemysłowego
W kapitalizmie przedmonopolistycznym rola banków sprowadzała się do roli prostych pośredników w cyrkulacji środka płatniczego, w przypadku kapitalizmu monopolistycznego rola banków urosła do rangi wielkich monopolistów, którzy obracają majątkiem innych monopolistów o charakterze produkcyjnym czy też dystrybucyjnym. Tak jak kapitalizm monopolistyczny jest stanem zdominowania gospodarki przez spółki, tak wzrost popularności spółek ma swoje powiązanie ze wzrostem pozycji banków. Banki ze względu na swoją kluczową pozycję w zakresie emisji i sprzedaży nowych papierów wartościowych grają szczególnie istotną rolę w powstawaniu spółek, czy też fuzji spółek już istniejących. Banki bogacą się na przejmowaniu części zysków założycielskich, jak i też wywierają swój wpływ na politykę spółek, przez własnych przedstawicieli w zarządach.
Z racji tego, że kapitał przemysłowy znajduje się w rozporządzeniu kapitału bankowego, od którego zastrzyku finansowego (za pośrednictwem systemu opartego na kredycie) jest uzależniony, można to określić mianem kapitału finansowego: kapitału znajdującego się w rozporządzeniu banków i stosowanego przez przemysłowców.
Zlanie się banków z przemysłem, na zasadzie uzależnienia przemysłu od polityki banków przez system kredytowy i wpływ na działanie spółek, jest uproszczoną definicją kapitału finansowego.
Czy Chiny mają swój kapitał finansowy?
Z 25 największych chińskich firm 5 stanowią banki, wszystkie należące do państwa tak samo, jak firmy o charakterze produkcyjnym lub dystrybucyjnym, zespolenie kapitału bankowego z kapitałem przemysłowym jest tutaj jeszcze bardziej uwidocznione i spotęgowane przez ich włączenie do państwowej administracji.
Imperialistyczna ekspansja kapitału.
Trzeci, czwarty oraz piąty podpunkt są ściśle związane z procesem ekspansji kapitału państwa imperialistycznego na rynki jeszcze nie zmonopolizowane, objęte wysoką stopą zysku. Ich odniesienie w stosunku w Chin będzie zrealizowane na zasadzie szczegółowego omówienia chińskich działań względem państw globalnego południa, w tym przypadku Afryki.
Dlaczego państwo imperialistyczne eksportuje swój kapitał.
Ożywiona akumulacja kapitału w miejscu najbardziej rozwiniętego kapitalizmu napotyka po czasie ograniczenia, lokalna konsumpcja nie jest już w stanie sprostać ilości produkowanych towarów, a stopa zysku na rynku poczyna przez to spadać. Równie istotnym czynnikiem są przemiany w organicznym składzie kapitału spowodowane ożywioną akumulacją, również prowadzące do obniżenia się stopy zysku na terenie metropolii.
Wypadkową tych czynników jest zjawisko eksportu kapitału na nowe rynki, rynki nacechowane wyższą stopą zysku, czy też mogące zniwelować nadprodukcję wielkich monopoli przez generowaną konsumpcję. Dlatego akumulacja w krajach rozwiniętych przybiera w dużej formie postać eksportu kapitału do rynków niezmonopolizowanych. Niskie płace lokalnych robotników, w połączeniu z tanim łańcuchem dystrybucji i zwiększeniem poziomu konsumpcji, pozwalają na zwiększenie stopy zysku w obszarach kolonialnych związanych przez kapitał imperialisty. Kapitał lokowany w koloniach nie daje jedynie wyższej stopy zysku dla gałęzi przemysłu zlokalizowanych poza rynkiem zmonopolizowanym; oddziałuje też na wzrost stopy zysku na terenie metropolii.
Nadmiar kapitału szukający lokaty na rynku zmonopolizowanym ulega zredukowaniu, na rzecz przenoszenia jego coraz to większej części na rynek kolonialny. Wyższa stopa zysku w metropolii jest tutaj zagwarantowana przez otwarcie rynku zbytu na terenie kolonii, co łagodzi zjawisko podkonsumpcji, również zapotrzebowanie kapitalistów na prace słabnie, co umożliwia nabywanie najemnej siły roboczej po niższej cenie (zjawisko rosnącej armii rezerwowej).
Doliczyć do tego można jeszcze spadek cen środków produkcji, zapewniony importem tanich półfabrykatów z terenów związanych kapitałem. Ekspansja kapitału pozwala w ten sposób na zniwelowanie patologii, jakie rodzi monopolistyczne stadium kapitalizmu.
W przypadku wpływu na rynek państwa imperialistycznego zachodzi kolejny ciekawy czynnik spowodowany ekspansją kapitału, który pozwala na poprawę sytuacji kapitalistów na rynku zmonopolizowanym. Dostęp do tanich środków konsumpcji importowanych z kolonii, jak i taniej siły roboczej, pozwala na przejściową poprawę bytu klasy robotniczej w obrębie państwa imperialistycznego, bez konieczności uciekania się do zmieszania stopy zysku ze strony kapitalistów.
Sytuacja ta jest szczególnie korzystna, gdyż pozwala klasie kapitalistycznej zacierać antagonizm klasowy wewnątrz swojego państwa, ma to odbicie w regresie ruchów robotniczych na terenie państwa imperialistycznego.
Rozszerzanie wpływu na państwa związane kapitałem
Nie ma znaczenia czy dany rynek jest rozwinięty, czy zacofany, ekspansja kapitału będzie determinowana możliwością ulokowania kapitału o wyższej stopie zysku, wraz z możliwością otworzenia rynku zbytu na towary państwa imperialistycznego.
Monopole również oddziałują na rynki związane przez ich kapitał, w postaci lokowania na ich terenie inwestycji.
Często przybiera to formę inwestycji bezpośredniej, tj. budowy zakładów, czy infrastruktury wydobywczej, w celu uzyskania dostępu do taniej najemnej siły roboczej oraz lokalnych surowców. Takie inwestycje przynoszą minimalny wpływ na rozwój gospodarczy kolonii, za to dla imperialisty są one możliwością czerpania ogromnych zysków za potrąceniem niewielkiej prowizji dla narodowej burżuazji.
Stworzenie obszaru chronionego rynku przed wpływami innego imperialisty jest również pożądanym celem idącym wraz z ekspansją kapitału.
Obydwa te cele wymagają rozszerzenia się terytorium znajdującego się pod panowaniem imperialisty. Warto, też wspomnieć o formie aneksji antycypacyjnej, nawet jeżeli uzależnienie danego kraju od kapitału imperialisty nie przynosi mu bezpośrednich zysków, to sama aneksja też jest pożądana w celu zabezpieczenia danego rynku przed ekspansją ze strony kapitału innego imperialisty.
Tyle z teorii. Jak chińska obecność w Afryce pokrywa się z założeniami imperialistycznej ekspansji kapitału?
To zostanie wykazane w następnych rozdziałach, poświęconych opracowaniu chińskiego kapitału na afrykańskich rynkach, związania państw Afryki chińskim kapitałem finansowym oraz korzyści, jakie z tego płyną dla Chin.
- Trudności ze spłatą chińskich kredytów
- Poziom zadłużenia
- Przejęcie surowców w zamian za zadłużenie
- Obszar posiadany przez chińskie firmy w Afryce
- Rynek zbytu w Afryce
- Posiadany przemysł
- Obecność wojskowa/bazy na terenie Afryki
- Uzależnienie od sprzedaży broni
- Strajki w chińskich zakładach na terenie Afryki
- Ingerencja w politykę
Trudności ze spłatą chińskich kredytów
Kredyty udzielane przez Chiny mają niezwykle niski poziom przejrzystości, są wyższe niż kwoty oficjalnie podawane w ogólnodostępnych raportach, co przekłada się na dużą liczbę ukrytych długów.
W oparciu o doniesienia, Chiny nie rzadko żądają aktywów sektora publicznego jako zabezpieczenia.1 Jednym z czynników wpływających na trudności ze spłatą długu zaciągniętego u Chin jest zawieranie umów na zasadzie cross-cancellation, które polegają na wiązaniu ze sobą różnych kredytów. Klauzule te utrudniają kredytobiorcy rezygnację z projektu i zapewniają chińskim instytucją siłę przetargową.
Przykładem tego jest Argentyna, gdzie pożyczka Chińskiego Banku Rozwoju w wysokości 2 miliardów USD na projekt kolejowy zawierała w sobie klauzulę cross-cancellation powiązaną z kredytem na projekt tamy wodnej o wartości 4,7 miliarda USD. Kiedy nowa administracja prezydencka usiłowała anulować projekt tamy- a w efekcie uniknąć zadłużenie -Chiński Bank Rozwoju zagroził anulowaniem kredytu na projekt kolejowy. 2
Mówiąc o trudnościach ze spłatą chińskich kredytów warto przytoczyć wypowiedz Sisona, który zaznacza zawyżanie kosztów projektów realizowanych za chińskie kredyty, co ostatecznie przekłada się na zawyżanie odsetek ponad ich pierwotnie ustaloną wysokość:
„Nie tylko odsetki w wysokości od 2% do 6% sprawiają, że chińskie pożyczki na projekty infrastrukturalne są ostatecznie zbyt uciążliwe i niespłacalne. Co ważniejsze, to zawyżone ceny różnych części i aspektów tych projektów sprawiają, że pożyczki te są niespłacalne.
Chińskie firmy budowlane mogą dowolnie zawyżać ceny: projekty, usługi inżynieryjne, użycie sprzętu, dostawy materiałów budowlanych, kontraktowanie chińskiej siły roboczej i tak dalej. Zawyżona cena niesie ze sobą znacznie większe ukryte odsetki od pożyczek. Ogromna zawyżona cena umożliwia wypłatę urzędnikom reżimu i przekłada się na bezzwrotną amortyzację spłaty kwoty głównej i odsetek.
To, co praktykują chińscy imperialiści, jest podobne do oszustwa, jakie sowiecki socjalimperializm zwykł narzucać socjalistycznym Chinom w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. Od projektów podejmowanych przez Związek Radziecki w Chinach pobierano symboliczne odsetki lub nie pobierano ich wcale, ale zawyżona cena przyniosła większy zysk niż jakakolwiek otwarta stopa procentowa.”
Oświadczenie Jose Marii Sisona 3
W kredytach udzielanych przez Chiny nie chodzi w pierwszej kolejności o zarobek dla chińskich banków, ale utworzenie stanu zależności gospodarczej dla państw globalnego południa, zależności będącej drogą wjazdową dla chińskiego kapitału (W Afryce operuje ponad 10 000 chińskich firm, których wartość jest większa niż 51 z 54 najsilniejszych afrykańskich gospodarek.) oraz rodzajem wcześniej wspomnianej aneksji antycypacyjnej, nakierowanej na zabezpieczenie rynku przed konkurencyjnym dla Chin kapitałem amerykańskim.
Dług również często staje się narzędziem realizacji inwestycji dla Chin. Kredyty udzielane przez chiny w większości przeznaczane są na realizację infrastruktury wydobywczej, czy też powiązanej z wydobyciem surowców, w sytuacji kiedy większość wydobywanych surowców kierowana jest na eksport do Chin (patrz rozdział o Nigerii), Chiny stają się największym beneficjentem takiego kredytu.
Poziom zadłużenia
Przykład Kenii
Kenia zaczęła masowo zaciągać pożyczki u chińskich wierzycieli od 2014 roku, kiedy to kryzys gospodarczy znacząco ograniczył możliwości zaciągania kredytów u wierzycieli jak Bank Światowy. Chińskie banki oferujące mniej restrykcyjne wymogi odnośnie wierzytelności stały się wtedy jednym z głównych wierzycieli Kenii.
Ministerstwo skarbu Kenii pokazuje, że spłaty odsetek przekazane Chinom, przede wszystkim za pośrednictwem Exim Bank of China, wzrosły w pierwszym kwartale 2023 roku do prawie 160 miliardów USD, z poziomu 77,6 miliarda USD w roku 2022. Skok odsetek o zawrotne 106,41% był spowodowany zmiennym oprocentowaniem chińskich kredytów, które jest z jednym z wielu czynników utrudniających ich spłatę.4
AidData ustaliło, że w latach 2014-2017 Chiny odpowiadały za finansowanie (na kredyt) trzykrotnie wyższej liczby projektów w Kenii niż Stany Zjednoczone.5 Przykładem niech będzie 700-kilometrowa linia kolejowa z Mombasu do Suswa w pobliżu Naivasha, za którą Kenia zapłaciła 3,71 miliarda USD, z czego 90% było finansowane od chińskich wierzycieli6
Nigeria
Według DMO pięć krajów, u których Nigeria jest najbardziej zadłużona, to kolejno: Chiny, Francja, Japonia, Indie i Niemcy. Największym wierzycielem Nigerii są Chiny.

W omawianym kwartale DMO podał, że Nigeria pożyczyła od Chin za pośrednictwem Exim Bank of China łącznie 4,34 miliarda dolarów, co stanowi 84% całkowitego dwustronnego zadłużenia kraju.
Według Afrykańskiego Banku Rozwoju chińskie pożyczki są uważane za mniej restrykcyjne niż ich zachodnie odpowiedniki, jednak istnieją ogromne luki w strukturze tych pożyczek, stąd obawy o bezpieczeństwo aktywów Nigerii. 7
Kamerun
W 2007 roku dług Kamerunu wynosił około 12% PKB, za to we wrześniu 2020 roku wzrósł do ponad 45% PKB kraju, 61% długo zagranicznego Kamerunu miało w tym czasie należeć do Chin, choć spora część wspomnianego długu została umorzona to nie należy postrzegać tego, jako troski o kameruńską gospodarkę ze strony Chin. 8
Kameruński ekonomista Ariel Gnitedem twierdzi, że anulowana kwota wydaje się marna w porównaniu z całkowitym długiem i sądzi, że w rzeczywistości może to przynieść Chinom długoterminowe korzyści ze związania kraju kolejnymi kredytami w przyszłości: „Chiny chcą kontrolować rynek subregionalny, a Kamerun jest bramą. Możliwe, że oni (Chińczycy) również chcą większego udziału w ogromnych zasobach naturalnych Kamerunu, które są niezbędne do wyżywienia krajowego przemysłu Chin” 9
Chińskie kredyty udzielne Kamerunowi są przeznaczane głównie na realizację inwestycji obejmujących infrastrukturę wydobywczą i energetyczną, same projekty są w dużej mierze realizowane przez chińskie firmy działające na terenie Kamerunu. Stanowi to przykład jak związanie kapitałem kredytowym może dodatkowo służyć zasileniu ulokowanego już kapitału.
Sudan
Chińskie podmioty państwowe udzieliły Sudanowi pożyczek o wartości 15,5 miliarda dolarów w ciągu ostatnich lat poprzedzających 2020 rok.
Z dokumentów sudańskiego banku centralnego wynika, że na początku 2022 roku niespłacone zadłużenie wobec Chin wynosiło około 5,12 miliarda USD, przy PKB wynoszącym około 51 miliardów USD. 10
Największy odsetek zadłużenia w obce Chin przypada na sektor naftowy, w którym to Sudapet jest winny 2,5 miliarda USD chińskiemu koncernowi naftowemu CNPC.
Zambia
Łączny dług wobec zagranicznych wierzycieli Zambii wynosił 6.3 miliarda USD w 2023 roku, z czego za 4,1 odpowiadał dług zasięgnięty u chińskich wierzycieli.11 Dług wobec Chin stanowił 18,5 % PKB.
Przejęcie surowców w zamian za zadłużenie
Przejęcie surowców, infrastruktury w zamian za zadłużenie jest tematem trudnym do kompleksowej analizy, z uwagi na brak rzetelnych danych odnośnie wspomnianych procederów oraz silnego zaangażowania chińskiego aparatu propagandowego w rugowanie z przestrzeni publicznej takowych procederów.
Niemniej jednak istnieją udokumentowane przypadki przejęcia infrastruktury przez Chiny w reakcji na niewypłacalność dłużnika, czy też częste stosowanie RBL w umowach kredytowych.
W Sri Lance realizowano jeden z największych chińskich projektów infrastrukturalnych: budowę wartego 1,1 miliarda USD portu w Hambontota. W momencie, w którym port nie był w stanie spłacić swoich długów, chińskie podmioty otrzymały 99-letnią dzierżawę portu oraz 15 000 akrów ziemi wokół niego.12
RSR (Resource sales receivables) opierające się na udziałach ze sprzedaży surowców są najczęstszą formą kredytów z zastawem w postaci surowców. Owe umowy zakładają dokładnie określone sumy zasobów naturalnych, przeznaczonych do sprzedaży dla wskazanych nabywców.
Suma jaką nabywca jest zobligowany do zapłacenia za surowce, jest w określonym procencie przeznaczana dla wierzyciela; bezpośrednio lub na rachunek depozytowy należący do pożyczkobiorcy, ale z którego pożyczkodawca ma prawo potrącić środki w przypadku niepowodzenia spłaty pożyczki.
W niektórych przypadkach pożyczka ma zostać spłacona z wyznaczonego strumienia przychodów z towarów (lub jego procentu).
Szybkość spłaty determinowana jest strumieniem generowanych przychodów.
Przykłady takich pożyczek obejmują: kopalnia miedzi i kobaltu Sicomines w Demokratycznej Republice Konga (85% zysków z kopalni), przychody Agadem w Nigrze (udział rządu Chin w przychodach z ropy naftowej) i projekt Badoit w Czadzie (część zysków z ropy naftowej i opłat licencyjnych). 13
Bardziej znane są kredyty RBL, obejmujące bezpośrednie przekazanie złóż surowców pod zastaw w razie niewywiązania się ze zobowiązań kredytowych. Dwa „banki polityczne” Chin, Chiński Bank Rozwoju i Chiński bank Eksportu-Importu są największymi podmiotami udzielającymi kredytów RBL pod względem wolumenu wartości. Te dwa banki zostały powołane przez radę państwową Chin do kierowania operacjami finansowymi. W oparciu o dostępne dane (rzeczywistość może od nich odbiegać ze względu na brak przejrzystości), chińskie banki są źródłem 76% udzielanych kredytów RBL do Afryki.14
RBL obejmuje 8% udzielanych kredytów w regionie Afryki subsaharyjskiej.
Brak przejrzystości w RBL skutkuje w większości przypadków, oferowaniem śmieciowych kontraktów dla kraju pożyczającego, w zamian za dostęp wierzyciela do jego surowców naturalnych.
RBL jest najczęściej stosowane w krajach o niskim poziomie przejrzystości długów, dlatego też faktyczny stan rzeczy może być wielokrotnie wyższy od prezentowanego. Poniższy wykres obrazuje kraje z najwyższym udziałem RBL z zestawieniem ich przejrzystości długu:

Projekty infrastrukturalne są najczęściej finansowane przez RBL, z 30 przebadanych kredytów RBL w Afryce sub saharyjskiej 18 było przeznaczonych na rozwój lokalnej infrastruktury wydobywczej15, infrastruktury, która często jest częścią podmiotów gospodarczych napędzających eksport do Chin, co samo w sobie jest nowoczesną metodą lokowania kapitału do regionów o wysokiej stopie zysku.
Przykłady stosowania RBL
Przykładem RBL nastawionego na budowę konkretnych projektów infrastrukturalnych może być Gana, która zakontraktowała kredyt z chińskim Eximbankiem na 600 milionów USD (z zastawem w postaci plantacji kakao). Fundusze z kredytu były przeznaczone na budowę projektu elektrowni wodnej Bui w 2007 roku.
Podobnym projektem była budowa kompleksu mieszkalnego w Angoli, sfinansowana przez kredyt o wartości ponad 2,5 miliarda USD, mający zastaw złożach ropy.
Droga Nadapal-Torit-Juba w Sudanie Południowym kosztowała około 169 mln USD i została sfinansowana z pożyczek China Eximbank, mając ponownie zastaw w złożach ropy naftowej.
Podobnie, w Ganie pożyczka z 2011 roku, na 1,5 miliarda USD (z zastawem w złożach ropy) od chińskiego eximbanku, została spożytkowana na rozwój rafinerii gazowych. 16
W 2006 roku Zimbabwe pobrało 200 milionów USD w pożyczce od chińskiego Exibanku w zastaw zostały przekazane: rolnicze środki produkcji, złoża platyny w Selous oraz rezerwy w Northfields. Nie ma doprecyzowania, czy w razie przekazania wydobycie platyny będzie się odbywać przez chińskie czy lokalne firmy wydobywcze, ale wiadomo, że Chiny zażądały około 50% udziałów złóż platyny w formie zastawu do pożyczki. 17
Angola, Czad. Demokratyczna Republika Konga, Ghana, Gwinea, Nigeria, Republika Konga, Sudan Południowy, Sudan, Zimbabwe. To kraje, w których udział kredytów RBL został oszacowany na największy i w 2018 roku wynosił około 46,5 miliarda USD, szacuje się, że ponad połowę z tego przypada na Angolę.
Wspomniane powyżej projekty często mają małe przełożenie na rynek lokalny, głównie napędzają możliwość wydobywania surowców, które w lwiej części kierowane są na eksport do Chin, zapewniając przy tym Chinom dostęp do tanich środków produkcji.
Przykłady faktycznego przejęcia złóż surowców w przypadku niewypłacalności nie są dobrze zbadane, potwierdzone są za to przykłady spłacania owego zadłużenia w wydobywanych surowcach należących do państwa dłużnika, jak było to opisane w akapicie o RSR. Jednak wspomniane zostało wcześniej, że kredyty same w sobie nie są sposobem chińskich banków na mnożenie zysków, a na generowanie gospodarczego uzależnienia.
Kredyty oparte na surowcach posiadają dokładnie tę funkcję: nie są bezpośrednio nastawione na przejęcie surowców ale na uzyskanie politycznych wpływów przez posiadanie udziałów w tak newralgicznych sektorach państwa jak surowce.
Obszar posiadany przez chińskie firmy w Afryce
Obszar posiadany przez Chiny w Afryce nie obejmuje bezpośrednich aneksji terytorialnych, w zamian za to stanowi on formę dzierżawy ziemi przez chińskie podmioty gospodarcze, do której użytkowania otrzymują prawo.
Liczby są w tym przypadku dość rozbieżne z uwagi na brak rzetelnych danych, jedne analizy wskazują na 1,6 mln hektarów, inne na 46,5 mln hektarów18, jednak w oparciu o dość popularne szacunki łączna liczba posiadanych w Afryce gruntów może wynosić około 3,5 mln hektarów (wielkość zbliżona do województwa mazowieckiego).
Są to grunty w dzierżawie chińskich firm zajmujących się uprawom rolną, które czerpią zyski z owych gruntów w zamian za uiszczenie nieznacznego podatku.
Afryka zajmuje około 60 procent światowych gruntów ornych, przy czym większość krajów afrykańskich nie wykorzystuje nawet 25 procent swoich ziem nadających się po uprawę. Nic więc dziwnego, że wzrosło zainteresowanie zakrojonymi na szeroką skalę inwestycjami w rolnictwo w Afryce, zwłaszcza ze strony Chin, które lokują tam swój kapitał.
Raport opublikowany przez Między Narodowy Instytut badań nad polityką ujawnia skalę zawłaszczania ziemi w Afryce przez zagranicznych inwestorów. Od 2006 roku brytyjska korporacja Lonrho dzierżawi 25 000 hektarów ziemi pod uprawę ryżu w Angoli; tymczasem Chiny zabezpieczyły 2,8 mln hektarów ziemi pod plantację palm olejowych do produkcji biopaliw w Demokratycznej Republice Konga. 19
Rynek zbytu w Afryce
Region Afryki subsaharyjskiej jest w ostatnich dekadach głównym celem polityki handlowej Chin. W latach 2001-2020 chiński handel towarami z regionem wzrósł aż o 1864%, przewyższając tym handel SSA ze Stanami Zjednoczonymi oraz Unią Europejską. Od 2001 do 2020 roku udział Chin w całkowitym handlu towarami w SSA wzrósł z 4% do 25,6%. 20
Chiny importują z krajów SSA produkty rolne, minerały i ropę naftową, która stanowi 16% ich całkowitego importu ropy naftowej. Na przełomie niecałych 10 lat import ropy naftowej z SSA wzrósł z 0,7 miliona baryłek dziennie do 1,5 miliona baryłek ropy dziennie, na przełomie lat 2008-2019.
W 2019 roku Chiny były największym eksporterem do dwudziestu sześciu gospodarek SSA i eksporterem z pierwszej trójki dla dwudziestu dziewięciu gospodarek SSA. Pod względem importu z krajów SSA Chiny zajęły pierwsze miejsce w przypadku trzynastu krajów. W 2019 r. Chiny również stanowiły ponad 50 procent importu dla ośmiu gospodarek SSA; w przypadku szesnastu gospodarek SSA Chiny odpowiadały za ponad 20 procent importu.21
Jak widzimy na ilustracji poniżej, dla państw wymienionych na wykresie eksport do Chin odpowiada za większość całkowitego eksportu, najbardziej jest to uwydatnione w przypadkach: Angola-62,4% eksport, import 21.6%; Demokratyczna Republika Konga- eksport 53.0%, import 28.5%; Kongo- eksport 49.1%, import 14.9%; Gabon- eksport 62.8%, import 16.6%; Sudan Południowy- eksport 88.3%, import 18.2%.
Dane te obrazują przepaść między eksportem surowców do Chin z państw SSA, względem importu. 22

W przypadku państw, których eksport do Chin odpowiada za dominującą część eksportu można powiedzieć o pełnieniu rolni dostawcy tanich środków produkcji do metropolii. Państwa jak Gambia, Gwinea, czy Tanzania, z dominującym udziałem importu z Chin mogą być określaniem mianem chińskich rynków zbytu, których powołaniem jest przeciwdziałanie podkonsumpcji, która jest typowym zjawiskiem dla rozwiniętego monopolistycznego kapitalizmu.
Oba dwa procesy, tj. import tanich środków produkcji z kolonii i eksport efektów nadprodukcji, są czynnikami pozwalającymi państwu imperialistycznemu przeciwdziałać spadkowej stopie zysku w obrębie swojego rynku.
Posiadany przemysł
Za dobry przykład skali chińskiego kapitału ulokowanego w sektorze wydobywczym Afryki może posłużyć Nigeria.
Główne inwestycje na terenie Nigerii, takie jak budowa linii kolejowej Kaduna-Kano, o wartości 1,7 miliarda USD, czy linii kolejowej Lagos-Kano, o wartości 6,7 miliarda USD były finansowane przez chińskie podmioty gospodarcze, w szczególności China Civil Engineering Construction Corporation (CCECC).
Rola Chin nie ogranicza się jedynie do linii kolejowych, budowana jest również infrastruktura telekomunikacyjna, czy wydobywcza.
Warto na chwilę pochylić się nad samą infrastrukturą wydobywczą Nigerii, gdyż jest ona najlepszym przykładem (z uwagi na obfitą ilość danych) na zobrazowanie chińskich korzyści z inwestycji oraz szkód wyrządzanych gospodarce lokalnej w długofalowej perspektywie.
W oparciu o raport NEITI wynika, że działalność wydobywczą w Nigerii prowadziły 102 spółki w 2020 roku, z tego informacje o beneficjentach udało się uzyskać w przypadku jedynie 65 spółek. Z 65 spółek aż 28 należało do chińskich udziałowców, 23 z nich należały do lokalnych nigeryjskich właścicieli, za to pozostałe to innych mniejszych zagranicznych właścicieli.
Zestawiając produkcję poszczególnych spółek otrzymujemy: największa ilość wydobywanych surowców była wydobywana przez nigeryjskie spółki, łącznie 33,49 mln ton produktów mineralnych, co stanowiło 51,85% całego wydobycia; drugą co do wielkości siłą przy wydobyciu były spółki, których właściciele nie są znani, ich wydobycie przekłada się na 21,39 mln ton surowców mineralnych, co daje 33,12% całkowitego wydobycia; trzecią co do wielkości siłą wydobycia surowców naturalnych były chińskie spółki, wydobywające łącznie 4,24 mln ton surowców mineralnych, co przekładało się na 6,57% wydobycia kraju. 23
Prawdopodobnie chińskie wydobycie w Nigerii może być znacznie wyższe jednak przez brak możliwości zweryfikowania właścicieli prawie połowy nigeryjskich spółek oficjalną liczbą pozostaje niecałe 7% w skali kraju.
Co dalej stanowi spory udział chińskiego kapitału ulokowanego na ternie Nigerii.
Tak samo nigeryjski rynek jest zdominowany przez chińskie podmioty gospodarce w innych branżach, których wartość sięgała w 2020 roku 20 miliardów USD. Na podstawie danych Chińskiej Izby Handlowej w Nigerii Ye Shuijin wiadomo, że 160 chińskich firm działających w tym kraju zatrudnia ponad 200 000 Nigeryjczyków.
Ciekawiej robi się, kiedy przytoczymy dane na temat nigeryjskiego eksportu. Wynika z nich, że głównym beneficjentem nigeryjskiego przemysłu wydobywczego są Chiny, całkowita wielkość eksportu w 2020 roku wynosiła 32 992 mln ton, z czego aż 26 550 wyeksportowano do Chin, co stanowi 80,48% eksportu wszystkich nigeryjskich surowców. 24
Obecność wojskowa na terenie Afryki
Na chwilę obecną Chiny posiadają jedną bazę wojskową w Dżibuti, która została ulokowana w 2017 roku. Oficjalnie w bazie stacjonuje 2000 chińskich żołnierzy, jednak niektóre szacunki mogą wskazywać na liczby oscylujące wokół 10000 żołnierzy. W ostatnich latach Dżibuti było dużym odbiorcą chińskich inwestycji oraz kredytów o łącznej wartości oscylującej na 14 miliardów USD. Obejmuje to linię kolejową o wartości 4 mld USD łączącą Dżibuti z Addis Abebą, stolicą sąsiedniej Etiopii i regionalnym węzłem komunikacyjnym. 25 Obrazuje to postępujące zwiększenie zależności (wymagane do ulokowania bazy militarnej) idące w parze ze związaniem chińskim kapitałem.
Obecnie istnieje tylko jedna baza wojskowa Chin na terenie Afryki, jednak trwają prace nad ulokowaniem drugiej bazy wojskowej w Bacie, na terenie Gwinei Równikowej. Chiny rozważają również inne kraje na bazy wojskowe jak: Angola, Kenia, Namibia, Seszele i Tanzania. 26

Jednak mówiąc o samej obecności chińskich żołnierzy, a nie tylko o pełnoprawnych bazach wojskowych, chińskie zaangażowanie w Afryce okazuje się wielokrotnie większe. Szacuje się, że w przynajmniej 13 afrykańskich państwach regularnie stacjonują chińscy żołnierze, najczęściej są to liczby wyrażane w setkach, lecz w przypadku Południowego Sudanu określa się ją jako przekraczającą 1000 żołnierzy, choć rzeczywiste liczby mogę być wyższe. 27

Uzależnienie od sprzedaży broni
Dwadzieścia dwa procent importu broni do SSA pochodzi z Chin, co czyni Chiny drugim co do wielkości dostawcą broni i sprzętu wojskowego w regionie, na czele z Rosją (24 procent). 28

Pięć krajów SSA było odbiorcami ponad 60 procent chińskiego eksportu broni do tego regionu: Tanzania (19,6%), Nigeria (13,5%), Sudan (12,6 %), Kamerun (11,2%) i Zambia (6,22%). Te kraje są również domem dla niektórych z największych chińskich projektów inwestycyjnych i budowlanych w SSA, wskazując na rosnące powiązania między eksportem chińskiego kapitału a postępującym uzależnieniem lokalnych państw od Chin. 29
Strajki w chińskich zakładach na terenie Afryki
Z tego wszystkiego, co było powiedziane o eksporcie kapitału, wynika zaostrzający się konflikt, pomiędzy masami ludowymi kolonii a kapitałem imperialisty, który trzyma kolonię w ograniczonym stadium rozwoju. Z tego powodu narodowa burżuazja również przystępuje do walki z imperialistą na rzecz zrzucenia jego panowania, nie mogąc rozwijać swojego kapitału, kiedy to rynek lokalny jest związany eksportowanym kapitałem imperialisty.
Uzależnienie od imperialisty tworzy sprzeczności, które manifestują się pod postacią wszelakiej maści buntów, strajków, protestów przeciwko zagranicznemu kapitałowi. Przykładowym wyrazom tych sprzeczności przyjrzymy się w tym momencie.
W 2010 roku w sprawie, która zszokowała wielu Zambijczyków, chińscy dyrektorzy otworzyli ogień do pracowników protestujących przeciwko złym płacom i warunkom w kopalni węgla w Collum w południowej prowincji Sinazongwe. Według doniesień, po strzelaninie do szpitala trafiło jedenaście osób. Incydent wywołał reakcję zarówno obywateli, jak i przywódców politycznych. 30 Równie duże kontrowersje wywołał fakt ułaskawienia przez rząd dyrektorów zamieszanych w zajście. 31
W 2016 roku napięcia między kameruńskimi pracownikami a chińskimi firmami doprowadziły do strajków, w ramach dwóch projektów drogowych pod przewodnictwem Chin. Doszło do brutalnych konfrontacji.
Strajkujący pracowali dla China First Highway Engineering Company w Matomb, 80 kilometrów na południe od stolicy Jaunde.
„Nie jesteśmy dobrze opłacani. Nasze prawa nie są przestrzegane, a nasze dodatki, takie jak dodatek mieszkaniowy, zakwaterowanie, wyżywienie i transport, nie są przestrzegane” – powiedział Leonard. „Nie można sobie tego wyobrazić przy takim projekcie jak ten. To nie jest normalne. To musi się zmienić.”
Część chińskiego personelu opuściła miejsca pracy po brutalnych starciach. W wyniku interwencji policji kilku lokalnych pracowników zostało rannych. Aresztowano kilku strajkujących pracowników, a biura firmy zamknięto. 32
To nie pierwszy raz, kiedy chiński kapitał wywołuje strajki w Kamerunie.
W marcu górnicy ze wschodniego miasta Betare Oya strajkowali przeciwko chińskim kopalnia złota, które ich zdaniem pozbawiły ich środków do życia i nie dotrzymywały obietnic dotyczących zagospodarowania okolicy, co kwestionują chińskie firmy.
Wściekli miejscowi przecięli opony, zdewastowali sprzęt i pobili kilku chińskich górników.
Związki zawodowe działające w Afryce twierdzą, że większość chińskich pracodawców stała się znana z naruszeń prawa pracy, takich jak, mobbing, pobicia, przemoc ze względu na płeć, niskie płace i szereg innych naruszeń prawa pracy.
Sytuacja jest tak zła, że jeden z największych związków zawodowych w sektorze wydobywczym Zimbabwe napisał do rządu pismo, żądając pilnego audytu chińskich przedsiębiorstw wydobywczych w kraju, aby załagodzić sytuację, którą określił jako wybuchową. 33
Ingerencja w politykę
Dawna polityka CHRL względem państw globalnego południa wyglądała zgoła inaczej.
Aż do śmierci Mao w 1976 roku Komunistyczna Partia Chin miała tendencję do nawiązywania współpracy wyłącznie z lewicowymi ruchami wyzwoleńczymi oraz partiami komunistycznymi działającymi na terenie Afryki. Wszelkie organizacje wspierane przez socjalistyczne Chiny były organizacjami w pozycji opozycyjnej do panującego w danym państwie rządu.
Z biegiem przejęcia władzy przez rewizjonistów KPCH diametralnie zmieniła swoją strategię działania, zaczęła współpracować z partiami rządzącymi niżeli organizacjami opozycyjnymi, po drugie współpraca nabrała charakteru nastawionego na państwa będące w posiadaniu surowców potrzebnych dla chińskiej gospodarki.
Współcześnie chińskie działania w Afryce skoncentrowane są nie na szerzeniu tendencji rewolucyjnych w globalnym południu, ale na wydobyciu zasobów mineralnych, zwiększeniu dostępu do rynku i wzmocnieniu ogólnego wpływu Chin na kontynent.
Biurokracja KPCH zawiązuje na masową skalę stosunki dyplomatyczne z elitami partii rządzących, zapraszając afrykańskich polityków do „wyjazdów studyjnych”, udziału w sesjach szkoleniowych lub seminariach w Chinach.
Większość tych wizyt odbywa się z krajów afrykańskich uznawanych za przydatne dla wspierania rozwoju gospodarczego Chin. Przykładami są takie kraje jak Republika Południowej Afryki (posiadająca rudy, żelazo, miedź, diamenty), Kongo, Angola, Sudan i Sudan Południowy (ropa naftowa), Mozambik (drewno) i Zambia (miedź).
Działania takie umożliwiają zdobycie dostępu chińskiego rządu do afrykańskich elit politycznych i nawiązanie z nimi współpracy, a w efekcie uzyskanie zgodny lokalnych elit politycznych na ulokowanie chińskiego kapitału, mimo jego oczywistego przełożenia na afrykańskie rynki.
Podsumowując. Chiny w pełni wpasowują się w definicję imperializmu, zarówno pod względem stopnia rozwoju kapitalizmu, jak i działania wyrażanego w masowej ekspansji kapitału i poszerzaniu neokolonialnej strefy wpływów. Afryka nie korzysta na chińskich inwestycjach lokowanych na jej terenie, zamiast tego owe inwestycje służą do pogłębiania jej eksploatacji.
Częściowe wyparcie wpływów zachodniego imperializmu z Afryki, na rzecz wzrostu ciemiężenia ze strony Chin i Rosji, w żaden sposób nie może być opisywane jako „wzrost bloku antyimperialistycznego”, a tezy o pozytywnym impakcie Chin na Afrykę mogę być traktowane z równą powagą co „socjalizm a amerykańską charakterystyką”34
1https://www.cnbc.com/2019/06/12/chinas-loans-causing-hidden-debt-risk-to-economies.html
2https://www.devex.com/news/how-does-china-lend-insight-from-a-study-of-100-loans-99550
3https://ndfp.info/how-chinese-loans-become-unrepayable/
4https://www.theeastafrican.co.ke/tea/business/kenya-spends-record-471m-on-china-debt-in-first-quarter-4443048
5https://www.nytimes.com/2023/11/06/business/china-bri-aiddata.html
6https://www.theeastafrican.co.ke/tea/business/kenya-spends-record-471m-on-china-debt-in-first-quarter-4443048
7https://www.thecable.ng/heres-how-much-nigeria-is-owing-other-countries-in-2023
8https://thediplomat.com/2021/06/chinas-role-in-cameroons-risk-of-debt-distress/
9https://www.synergiafoundation.org/insights/analyses-assessments/china-writes-cameroon-debt
10https://www.ft.com/content/bda84300-5f77-4b69-9540-7c6f1f28c8ee
11 https://apnews.com/article/zambia-debt-restructuring-deal-china-a0d14e7af986e2f873555685cedb86b3
12https://www.nytimes.com/2023/11/06/business/china-bri-aiddata.html
13 https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/db79f519-cc91-563f-b9f1-96d265e728cc/content
14 https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/db79f519-cc91-563f-b9f1-96d265e728cc/content
15 https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/db79f519-cc91-563f-b9f1-96d265e728cc/content
16 https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/db79f519-cc91-563f-b9f1-96d265e728cc/content
17 https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/db79f519-cc91-563f-b9f1-96d265e728cc/content
18 https://african.land/blog/article/how-much-land-does-china-own-in-africa-b88#:~:text=The%20total%20area%20of%20Africa,total%20land%20area%20in%20Africa.
19https://www.theguardian.com/environment/2009/jul/03/africa-land-grab
20https://www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2023/03/China-in-Sub-Saharan-Africa-Reaching-far-beyond-natural-resources.pdf
21https://www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2023/03/China-in-Sub-Saharan-Africa-Reaching-far-beyond-natural-resources.pdf
22https://www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2023/03/China-in-Sub-Saharan-Africa-Reaching-far-beyond-natural-resources.pdf
23https://punchng.com/chinese-companies-investments-in-nigeria-hit-20bn-cccn/
24https://punchng.com/chinese-companies-investments-in-nigeria-hit-20bn-cccn/
25https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/issue-brief/china-in-sub-saharan-africa-reaching-far-beyond-natural-resources/
26https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/issue-brief/china-in-sub-saharan-africa-reaching-far-beyond-natural-resources/
27 https://mwi.westpoint.edu/beijings-blue-helmets-what-to-make-of-chinas-role-in-un-peacekeeping-in-africa/
28https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/issue-brief/china-in-sub-saharan-africa-reaching-far-beyond-natural-resources/
29https://www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2023/03/China-in-Sub-Saharan-Africa-Reaching-far-beyond-natural-resources.pdf
30https://www.africanliberty.org/2018/09/27/plight-of-african-workers-under-chinese-employers/
31 https://www.bbc.com/news/world-africa-12973534
32https://www.voanews.com/a/tensions-rise-between-cameroon-workers-and-chinese-companies/3581117.html
33https://www.theeastafrican.co.ke/tea/news/rest-of-africa/zimbabwe-labour-unions-accuse-chinese-firms-of-violations-4270914
34 https://instytut-marksa.org/usa-socjalizm-amerykanska-charakterystyka/