
Teza Mao Zedonga, że «burżuazja jest wewnątrz partii komunistycznej» stanowi ważny wkład w marksizm–leninizm–maoizm
Nie zamierzam przyznać się do żadnych zbrodni, nie dlatego, że chcę odciąć się od ludzi, ale dlatego, że jestem niewinna. Jeśli muszę się do czegokolwiek przyznać, mogę tylko powiedzieć, że przegrałam w tej walce o władzę.1
Niedawne opublikowanie niektórych dotychczas niedostępnych dokumentów wewnętrznych Komunistycznej Partii Chin pozwoliło na głębsze zbadanie i zrozumienie ostatecznego wkładu towarzysza Mao Zedonga w teorię i praktykę komunistyczną – w szczególności jego ostatniego i najważniejszego z tych wkładów.2
Na początku 1976 roku Mao Zedong zauważył:
Dokonujecie rewolucji socjalistycznej, a jednak nie wiecie, gdzie jest burżuazja. Jest wewnątrz partii komunistycznej – ci u władzy podążają drogą kapitalistyczną. Ci, którzy podążali drogą kapitalizmu wciąż się na niej znajdują.3
Mimo że teza ta była wcześniej znana, całość dokumentu, w którym jest zawarta, nie była. Co więcej, wiele dokumentów, które towarzyszyły tej tezie w prasie chińskiej i ją spopularyzowały, nie było znanych, ponieważ nigdy nie zostały przetłumaczone z języka chińskiego i zostały zamiecione pod dywan przez elementy kapitalistyczne po zamachu stanu z października 1976 roku.
Wraz z wydaniem tych dokumentów konieczne stało się ponowne podjęcie badań nad teorią dyktatury proletariatu. Dokumenty te rzucają światło na ostateczny wkład towarzysza Mao w marksizm–leninizm–maoizm. Uchwycenie tej tezy umożliwia zrozumienie całego procesu restauracji kapitalizmu w byłych krajach socjalistycznych w XX wieku.
Jakie jest podstawowe znaczenie tezy, że «Burżuazja jest wewnątrz partii komunistycznej»?
Kontynuując swoją tezę, Mao Zedong zauważył:
Czy w społeczeństwie socjalistycznym jest walka klas, czy nie? «Użyjcie trzech dyrektyw jako kluczowego ogniwa»! Stabilność i jedność nie oznaczają skreślenia walki klasowej; walka klas jest kluczowym ogniwem, wszystko inne od niej zależy. Stalin popełnił wielki błąd w tej kwestii. Ale nie Lenin. On powiedział, że mała produkcja nieustannie i codziennie rodzi kapitalizm. Lenin mówił o budowaniu państwa burżuazyjnego bez burżuazji, by chronić burżuazyjne prawo. Sami zbudowaliśmy właśnie takie państwo, niewiele różniące się od starego społeczeństwa. Istnieją stopnie, osiem stopni płac, podział według pracy i wymiana równych wartości. Pieniądze są potrzebne, aby kupić zboże, węgiel lub warzywa. Osiem stopni płac, niezależnie od tego, czy jest wielu ludzi, czy niewielu.4
Teza ta jest przełomową i jakościowo nową ewolucją w teorii dyktatury proletariatu. Zasadniczo Mao Zedong mówił, że po tym, jak burżuazja, w głównej mierze pokonana, w partii komunistycznej i dyktaturze proletariatu wyłania się jako nowa klasa kapitalistyczna. Nie stwierdził, że elementy kapitalistyczne, to znaczy polityczni przedstawiciele burżuazji, pojawiają się w partii i państwie – dosłownie stwierdził, że «burżuazja jest wewnątrz […] partii komunistycznej – ci u władzy idą drogą kapitalizmu». Jak to rozumieć? Jako obiektywny fakt ekonomiczny, który jest związany z walką między dwiema liniami i dwiema drogami. Zbadajmy, jak powstała ta teza, zanim przyjrzymy się jej implikacjom politycznym i ekonomicznym.
W 1852 roku Karol Marks wskazał:
[…] proletariat coraz bardziej gromadzi się wokół rewolucyjnego socjalizmu, wokół komunizmu […]. Socjalizm ten jest deklaracją trwałości rewolucji, dyktatury klasowej proletariatu jako niezbędnego etapu przejściowego do zniesienia różnic klasowych w ogóle, do zniesienia wszystkich stosunków produkcji, na których one opierają się, do zniesienia wszystkich stosunków społecznych, które odpowiadają tym stosunkom produkcji, zrewolucjonizowania wszystkich idei, które wynikają z tych stosunków społecznych.5
Ta ważna teza kładzie fundament pod całe nasze rozumienie dyktatury proletariatu. Jest to istota komunizmu. Czym jest komunizm? Jest to ciągła (to znaczy nieprzerwana) rewolucja, dopóki nie zostanie osiągnięte społeczeństwo bez własności prywatnej, państw i patriarchatu. Dotarcie do takiego społeczeństwa komunistycznego oznacza zniesienie wszelkich różnic klasowych, wszystkich stosunków produkcji, na których się one opierają, wszystkich stosunków społecznych odpowiadających tym stosunkom produkcji i wszystkich idei wynikających z tych stosunków społecznych. Te «cztery uniwersalia» stanowią podstawę tego, co Marks nazwał «prawem burżuazyjnym» — rozumianym jako burżuazyjna zasada równości prawnej, która implikuje faktyczną nierówność społeczno–ekonomiczną.
W obszernym fragmencie polemiki z oportunistą Lassalle’em i jego zwolennikami Marks wskazał, w jaki sposób należy znieść to burżuazyjne prawo, co, powtarzam, jest stopniowym procesem, mającym miejsce na gruncie transformacji «czterech uniwersaliów» wspomnianych powyżej. Marks pisał:
Mamy tu do czynienia ze społeczeństwem komunistycznym, nie takim, jakie rozwinęło się na własnych fundamentach, ale przeciwnie, właśnie takim, jakie wyłania się ze społeczeństwa kapitalistycznego; które jest więc pod każdym względem, ekonomicznym, moralnym i intelektualnym, wciąż naznaczone znamionami starego społeczeństwa, z którego łona się wyłania. W związku z tym indywidualny producent otrzymuje od społeczeństwa — po dokonaniu odliczeń — dokładnie to, co mu daje. To, co mu daje, to ich indywidualny wymiar pracy. Na przykład społeczny dzień pracy składa się z sumy poszczególnych godzin pracy; indywidualny czas pracy indywidualnego producenta to wniesiona przez niego część społecznego dnia pracy, jego udział w nim. Otrzymują zaświadczenie od społeczeństwa, że wykonali taką a taką ilość pracy (po odliczeniu ich pracy na wspólne fundusze); i tym świadectwem czerpią ze społecznego zasobu środków konsumpcji tyle samo kosztów pracy. Tę samą ilość pracy, którą oddali społeczeństwu w jednej formie, otrzymują z powrotem w innej.
Tutaj oczywiście obowiązuje ta sama zasada, która reguluje wymianę towarów, o ile jest to wymiana równych wartości. Treść i forma ulegają zmianie, ponieważ w zmienionych warunkach nikt nie może dać nic poza swoją pracą, a z drugiej strony nic nie może przejść na własność jednostek poza indywidualnymi środkami konsumpcji. Ale jeśli chodzi o podział tych ostatnich między poszczególnych producentów, obowiązuje ta sama zasada, co przy wymianie ekwiwalentów towarowych: dana ilość pracy w jednej formie jest wymieniana na równą ilość pracy w innej formie.
Stąd równouprawnienie jest tu nadal co do zasady — prawem burżuazyjnym, chociaż zasada i praktyka nie są już sprzeczne, podczas gdy wymiana ekwiwalentów w wymianie towarowej istnieje tylko przeciętnie, a nie w indywidualnym przypadku.
Pomimo tego postępu, to równe prawo jest ciągle napiętnowane przez burżuazyjne ograniczenie. Prawo producentów jest proporcjonalne do pracy, którą dostarczają; równość polega na tym, że pomiaru dokonuje się za pomocą równego standardu pracy.
Ale jedna osoba przewyższa drugą fizycznie lub psychicznie i dostarcza więcej pracy w tym samym czasie lub może pracować przez dłuższy czas; a praca, aby służyć jako miara, musi być określona przez czas trwania lub intensywność, w przeciwnym razie przestanie być miernikiem. To równe prawo jest nierównym prawem do nierównej pracy. Nie uznaje różnic klasowych, ponieważ każdy jest tylko robotnikiem, tak jak wszyscy inni; ale milcząco uznaje nierówne indywidualne predyspozycje, a tym samym zdolność produkcyjną, jako naturalny przywilej. Jest to zatem prawo nierówne w swojej treści, jak każde prawo. Prawo ze swej natury może polegać tylko na stosowaniu równych standardów; ale nierówne jednostki (i nie byłyby różnymi jednostkami, gdyby nie były nierówne) można zmierzyć tylko równym standardem o tyle, o ile stawia się je pod równym punktem widzenia, bierze się je tylko z jednej określonej strony — na przykład w teraźniejszości są traktowane tylko jako pracownicy i nic więcej w nich nie widać, a wszystko inne jest ignorowane. Co więcej, jeden pracownik jest żonaty, inny nie; jeden ma więcej dzieci niż drugi i tak dalej i tak dalej. Tak więc przy jednakowej wydajności pracy, a więc równej w funduszu konsumpcji społecznej, w rzeczywistości jeden otrzyma więcej niż inny, jeden będzie bogatszy od drugiego i tak dalej. Aby uniknąć wszystkich tych wad, słuszność zamiast być równa, musiałaby być nierówna.
Ale te wady są nieuniknione w pierwszej fazie społeczeństwa komunistycznego, tak jak to się dzieje, gdy po długich bólach porodowych wyłoniło się ono dopiero ze społeczeństwa kapitalistycznego. Prawo nigdy nie może być wyższe niż struktura ekonomiczna społeczeństwa i uwarunkowany przez nią rozwój kulturowy.
W wyższej fazie społeczeństwa komunistycznego, po tym jak zniewalające podporządkowanie jednostki podziałowi pracy, a tym samym także sprzeczność między pracą umysłową i fizyczną, zanikło; po tym, jak praca stała się nie tylko środkiem do życia, ale i podstawową potrzebą życia; po tym, jak wraz z wszechstronnym rozwojem jednostki wzrosną także siły wytwórcze, a wszystkie źródła społecznego bogactwa płyną obficiej — tylko wtedy wąski horyzont burżuazyjnej prawicy może zostać przekroczony w całości i społeczeństwo wypisze się na jego sztandarach: każdy według swoich możliwości, każdemu według jego potrzeb!6
Tak więc w społeczeństwie socjalistycznym (niższej fazie społeczeństwa komunistycznego) istnieją jeszcze resztki wspomnianych powyżej «Czterech Uniwersaliów». W rezultacie nierówne prawo burżuazyjne nadal istnieje, ponieważ w praktyce nie zostało jeszcze zdezaktualizowane. Dlatego też państwo nadal istnieje. A w socjalizmie to państwo — dyktatura proletariatu — jest, jak wskazał Lenin, państwem opartym na zachowaniu tego właśnie nierównego prawa burżuazyjnego! Lenin wskazał:
I tak w pierwszej fazie społeczeństwa komunistycznego (nazywanego zwykle socjalizmem) «prawo burżuazyjne» nie zostaje zniesiona w całości, lecz tylko częściowo, tylko w stosunku do dotychczasowej rewolucji gospodarczej, to znaczy tylko w odniesieniu do środków produkcji. «Prawo burżuazyjne» uznaje je za prywatną własność jednostek. Socjalizm zamienia je we wspólną własność. Do tego stopnia — i tylko do tego stopnia — «prawo burżuazyjne» zanika.
Utrzymuje się jednak, jeśli chodzi o drugą jego część; utrzymuje się jako regulator (czynnik determinujący) dystrybucji produktów i przydziale pracy pomiędzy członków społeczeństwa. Socjalistyczna zasada: «Kto nie pracuje, ten nie je», jest już urzeczywistniona; inna zasada socjalistyczna: «Równa ilość produktów za równą ilość pracy» jest już realizowana. Ale to jeszcze nie jest komunizm i nie znosi on jeszcze «prawa burżuazyjnego», które daje nierównym jednostkom w zamian za nierówne (naprawdę nierówne) ilości pracy równe ilości produktów.
To «wada», mówi Marks, ale jest nieunikniona w pierwszej fazie komunizmu; bo jeśli nie mamy oddawać się utopii, nie możemy myśleć, że obalając kapitalizm, ludzie od razu nauczą się pracować dla społeczeństwa bez żadnych reguł prawa. Poza tym zniesienie kapitalizmu nie stwarza od razu ekonomicznych warunków do takiej zmiany.
Teraz nie ma innych zasad niż «prawo burżuazyjne». W tym zakresie zatem nadal istnieje potrzeba istnienia państwa, które, chroniąc wspólną własność środków produkcji, gwarantowałoby równość w pracy i w dystrybucji produktów.
Państwo obumiera do tego stopnia, że nie ma już kapitalistów, żadnych klas, a w konsekwencji żadna klasa nie może być tłamszona.
Ale państwo jeszcze nie zwiędło całkowicie, ponieważ wciąż pozostaje ochrona «prawa burżuazyjnego», które uświęca faktyczną nierówność. Aby państwo całkowicie obumarło, konieczny jest kompletny komunizm.
[…]
Dopiero teraz możemy w pełni docenić słuszność wypowiedzi Engelsa, bezlitośnie ośmieszających absurd łączenia słów «wolność» i «państwo». Dopóki istnieje państwo, nie ma wolności. Gdy będzie wolność, nie będzie państwa.
Podstawą ekonomiczną całkowitego obumierania państwa jest tak wysoki stan rozwoju komunizmu, w którym zanika przeciwieństwo pracy umysłowej i fizycznej, co powoduje, że znika jedno z głównych źródeł współczesnej nierówności społecznej — źródło zresztą , którego pod żadnym pozorem nie da się natychmiast usunąć przez zwykłe przekształcenie środków produkcji we własność publiczną, przez samo wywłaszczenie kapitalistów.
[…]
W swojej pierwszej fazie lub pierwszym etapie komunizm nie może być jeszcze w pełni dojrzały gospodarczo i całkowicie wolny od tradycji czy pozostałości kapitalizmu. Stąd ciekawe zjawisko, że komunizm w swojej pierwszej fazie zachowuje «wąski horyzont prawa burżuazyjnego». Oczywiście prawo burżuazyjne w odniesieniu do dystrybucji dóbr konsumpcyjnych nieuchronnie zakłada istnienie państwa burżuazyjnego, gdyż prawo jest niczym bez aparatu zdolnego do egzekwowania przestrzegania jego reguł.
Wynika z tego, że w komunizmie przez pewien czas pozostaje nie tylko prawo burżuazyjna, ale nawet państwo burżuazyjne bez burżuazji!7
Jak wyjaśnia Lenin, konieczne istnienie burżuazyjnej prawicy w socjalizmie do czasu stopniowego zniesienia «czterech uniwersaliów» i urzeczywistnienia komunizmu wymaga istnienia państwa – co Lenin nazywa «państwem burżuazyjnym bez burżuazji». Jest to niezwykle ważna teza, na której opiera się teza Mao Zedonga, że «burżuazja jest wewnątrz partii komunistycznej».
Aby uchwycić tę tezę we właściwym kontekście, musimy zrozumieć socjalizm jako okres przejściowy — to, co Marks nazwał «rewolucją permanentną» — w którym społeczeństwo walczy o to, którą z dwóch dróg wybrać — drogę kapitalistyczną czy drogę komunistyczną. Marks wskazał, że dyktatura proletariatu «sama stanowi jedynie przejście do zniesienia wszystkich klas i do społeczeństwa bezklasowego»8. W tym przejściowym okresie, jak słusznie stwierdził Mao Zedong: «Pod dyktaturą proletariatu takie rzeczy [takie jak prawo burżuazyjne] mogą być tylko ograniczone»9.
To prowadzi nas do ważnego pytania. Jeśli prawo burżuazyjne jest społeczną podstawą powstania i dalszego istnienia nowej burżuazji wewnątrz partii i państwa w socjalizmie, to jaka jest jej podstawa ekonomiczna? Jest nią wyzysk. W swojej «Krytyce programu gotajskiego» Marks wskazał, że robotnicy są opłacani według ich wkładu «po odliczeniu ich pracy na wspólne fundusze», to znaczy po wydobyciu pewnej ilości wartości dodatkowej z procesu pracy przez «państwo burżuazyjne bez burżuazji». Marks przewidział w tym problem i dlatego zwrócił uwagę na decyzję Komuny Paryskiej o obniżeniu do najniższej możliwej części tych «funduszy wspólnych» wydawanych na pensje funkcjonariuszy partyjnych i państwowych (co stanowiło ważne ograniczenie praw burżuazyjnych). Marks pisał:
Zamiast nadal być agentami Rządu Centralnego, policja została od razu odarta z jej atrybutów politycznych i zamieniona w odpowiedzialnych i zawsze odwołalnych agentów Komuny. Podobnie jak urzędnicy wszystkich innych gałęzi administracji. Od członków Komuny w dół, służba publiczna musiała być wykonywana za pensję robotniczą. Nabyte interesy i uprawnienia reprezentacyjne wysokich dostojników państwowych zniknęły wraz z samymi dostojnikami. Funkcje publiczne przestały być prywatną własnością narzędzi rządu centralnego. W rękach Komuny znalazła się nie tylko administracja miejska, ale cała dotychczasowa inicjatywa państwa.10
Mao Zedong podkreślił ten punkt, gdy mówił o potrzebie ograniczenia praw burżuazyjnych w socjalizmie. Wskazał:
Lenin powiedział: «Mała produkcja rodzi kapitalizm i burżuazję nieustannie, codziennie, co godzinę, spontanicznie i na masową skalę». Dzieje się tak również wśród części robotników i części członków partii. Zarówno w szeregach proletariatu, jak i wśród personelu organów państwowych są ludzie żyjący w stylu burżuazyjnym11.
Wszyscy funkcjonariusze partyjni i państwowi w socjalizmie są opłacani z «funduszy wspólnych», o których mówił Marks. Stanowi to formę burżuazyjnego prawa. Co więcej, te pensje nie są zwrotem części wartości wytworzonej przez pracę produkcyjną, ale pensją za pracę nieprodukcyjną — jest to forma małej produkcji, która «rodzi kapitalizm i burżuazję», jak powiedział Lenin.12 Dlatego nie tylko w społeczeństwie jako całości, ale w samym «państwie burżuazyjnym bez burżuazji» nieustannie rodzi się kapitalizm i nowa burżuazja.
To wyraźnie stanowi formę wyzysku. Obiektywnie rzecz biorąc, w socjalizmie opłacani funkcjonariusze partii i państwa stanowią — jako kategoria ekonomiczna — nową klasę burżuazyjną. To jest sama istota tezy Mao, że «burżuazja jest wewnątrz partii komunistycznej». Teza ta wskazuje na fakt, że wszyscy funkcjonariusze partii komunistycznej i państwa socjalistycznego są kapitalistami. Mao wskazał to w tym cytacie:
Stalin popełnił wielki błąd w tej kwestii. Ale nie Lenin. Powiedział, że mała produkcja nieustannie i codziennie rodzi kapitalizm. Lenin mówił o budowaniu państwa burżuazyjnego bez burżuazji, by chronić burżuazyjne prawo. Sami zbudowaliśmy właśnie takie państwo, niewiele różniące się od starego społeczeństwa. Istnieją stopnie, osiem stopni płac, podział według pracy i wymiana równych wartości. Pieniądze są potrzebne, aby kupić zboże, węgiel lub warzywa. Osiem stopni płac, niezależnie od tego, czy jest wielu ludzi, czy niewielu.
Dlaczego Stalin popełnił wielki błąd w tej kwestii? W «Ekonomicznych problemach socjalizmu w Związku Radzieckim» Stalin pisał:
Ponadto uważam, że musimy także odrzucić pewne inne koncepcje zaczerpnięte z «Kapitału» Marksa – gdzie Marks zajmował się analizą kapitalizmu – i sztucznie zastosowane do naszych stosunków socjalistycznych. Mam na myśli takie pojęcia, jak «konieczna» i «nadwyżka» praca, «konieczna» i «nadwyżka» produkt, «konieczny» i «nadwyżkowy» czas. Marks analizował kapitalizm, aby wyjaśnić źródło wyzysku klasy robotniczej — wartość dodatkową — i uzbroić pozbawioną środków produkcji klasę robotniczą w intelektualną broń do obalenia kapitalizmu. To naturalne, że Marks używał pojęć (kategorii), które w pełni odpowiadały stosunkom kapitalistycznym. Ale co najmniej dziwne jest używanie tych pojęć teraz, kiedy klasa robotnicza nie tylko nie jest pozbawiona władzy i środków produkcji, ale wręcz przeciwnie, jest w posiadaniu władzy i kontroluje środki produkcji. Mówienie o sile roboczej jako towarze i o «zatrudnianiu» robotników brzmi teraz, w naszym systemie, raczej absurdalnie: tak jakby klasa robotnicza, która posiada środki produkcji, zatrudniała się i sprzedawała sobie swoją siłę roboczą. Równie dziwne jest mówienie teraz o pracy «koniecznej» i «nadwyżce», jak gdyby w naszych warunkach praca wniesiona przez robotników do społeczeństwa w celu rozszerzenia produkcji, promocji edukacji i zdrowia publicznego, organizacji obrony itd. nie jest tak samo potrzebna klasie robotniczej, która jest teraz u władzy, jak praca wydatkowana na zaspokojenie osobistych potrzeb robotnika i jego rodziny.
Należy zauważyć, że w swojej «Krytyce programu gotajskiego», w której nie zajmuje się już kapitalizmem, ale między innymi pierwszą fazą społeczeństwa komunistycznego, Marks uznaje pracę włożoną w społeczeństwo w celu rozszerzenia produkcji, na edukację i zdrowie publiczne, na wydatki administracyjne, na tworzenie rezerw itd., aby były tak samo potrzebne, jak praca wydatkowana na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych klasy robotniczej.13
Jest to poprawne tylko w jednym aspekcie. Jak zauważył Lenin w powyższym cytacie, «w pierwszej fazie społeczeństwa komunistycznego (nazywanego zwykle socjalizmem) «prawo burżuazyjne» nie jest zniesione w całości, ale tylko częściowo, tylko w stosunku do dotychczasowej rewolucji ekonomicznej, która dotyczy tylko środków produkcji. «Prawo burżuazyjne» uznaje je za prywatną własność jednostek. Socjalizm zamienia je we wspólną własność. Do tego stopnia — i tylko do tego stopnia — «prawo burżuazyjne» zanika». Dlatego Stalin ma rację tylko o tyle, o ile część wartości dodatkowej wydobytej z robotników w socjalizmie jest im zwracana w postaci budownictwa socjalistycznego, usług socjalnych i tak dalej. Ale jeśli chodzi o wypłatę pensji nieprodukcyjnych funkcjonariuszy partyjnych i państwowych, Stalin się myli, gdyż nadal stanowi to formę wyzysku. Co więcej, stanowi podstawę ekonomiczną burżuazji wewnątrzpartyjnej. Dlatego «Stalin popełnił wielki błąd w tej kwestii».
Podsumowując, znaczenie tezy Mao, że «burżuazja jest wewnątrz partii komunistycznej» jest dokładnie takie, że – nowa klasa kapitalistyczna jest generowana na podstawie wartości dodatkowej wydobytej z klasy robotniczej, która przyjmuje formę pensji dla funkcjonariuszy partyjnych i państwowych. Jest to obiektywnie kategoria ekonomiczna, do której należą wszyscy tacy ludzie, także członkowie lewicy i przywódcy komunistyczni, tacy jak Lenin, Stalin i Mao. Oczywiście, to w żaden sposób nie oznacza, że tacy ludzie są politycznymi przedstawicielami klasy kapitalistycznej — tak jest tylko w przypadku tych, którzy podążali drogą kapitalizmu, jak słusznie zauważył Mao. Dla członków lewicy jest to przypadek znalezienia się w sytuacji podobnej do Fryderyka Engelsa, który był członkiem starej klasy burżuazyjnej, ale mimo to służył sprawie proletariackiej przez całe swoje życie. Dlatego jako termin polityczny ma sens używanie tylko terminu «burżuazja wewnątrzpartyjna» w odniesieniu do zwolenników drogi kapitalistycznej, a nie zwolenników drogi komunistycznej– ale jako terminu ekonomicznego, kategoryzowanie wszystkich funkcjonariuszy jako kapitalistów jest konieczne, aby uchwycić społeczną podstawę restauracji kapitalizmu.
Dla niektórych ta teza może wydawać się kontrowersyjna, ale uważam, że taka jest. Lenin poczynił dokładnie to samo spostrzeżenie o arystokracji pracowniczej partii socjaldemokratycznych. Wskazał, że funkcjonariusze partii politycznych, związków zawodowych i innych organizacji robotniczych byli przekupywani przez burżuazję na milion różnych sposobów. Stanowiło to ekonomiczną podstawę ich zwrotu ku oportunizmowi, socjalpatriotyzmowi i rewizjonizmowi. Ma to również miejsce w partiach komunistycznych, gdzie zawodowi rewolucjoniści są opłacani ze składek i innych form zysku prowadzonych przez partię. Uznanie tego jest pierwszym krokiem, jaki należy podjąć, aby zapobiec pojawieniu się oportunizmu w takiej partii — ignorowanie go nieuchronnie prowadzi do jego zwycięstwa.
Wreszcie, jak zauważył Lenin, kapitalizm i burżuazję rodzi nie tylko niewielka produkcja wewnątrz aparatu partyjno–państwowego, ale niewielka produkcja w ogóle. Dlatego w socjalizmie burżuazja pojawia się stale także poza partią i państwem. Te nowe elementy kapitalistyczne reprezentują interesy niepaństwowej burżuazji, podczas gdy burżuazja wewnątrzpartyjna reprezentuje burżuazję z monopolem państwowym. Widać z tego walki, które toczyły się między socjalfaszystowskimi i burżuazyjno–demokratycznymi frakcjami wielkiej burżuazji w Związku Radzieckim i Chinach w dziesięcioleciach po przywróceniu tam kapitalizmu, w których zdecydowano, który «odcień» kapitalizmu zostałby zbudowany w tych krajach. W Związku Radzieckim zwyciężyła burżuazja niebędąca monopolem państwowym, ale w Chinach była to burżuazja monopolistyczna. Oczywiście obie te frakcje są w zmowie i walczą ramię w ramię; należy podkreślić, że pomagają sobie nawzajem w promowaniu restauracji kapitalizmu. Na przykład Liu Shaoqi promował rozwój niepaństwowego kapitalizmu monopolistycznego na chińskiej wsi.14
Fakt, że wszyscy funkcjonariusze partyjni i państwowi w socjalizmie stanowią część nowej klasy kapitalistycznej, prowadzi nas do skupienia się nie na ekonomii, ale na polityce. Ekonomiczną podstawę burżuazji wewnątrzpartyjnej można zmienić jedynie przez długotrwałą walkę z «czterema uniwersaliami», której nie można zakończyć z dnia na dzień. Jednak podstawą społeczną burżuazji wewnątrzpartyjnej jest prawo burżuazyjne. To prowadzi walkę między drogą kapitalistyczną, a drogą komunistyczną w socjalizmie do skupienia się na walce o to, czy ograniczać, czy rozszerzać prawo burżuazyjne.
Aby wzmocnić dyktaturę proletariatu i walczyć z restauracją kapitalizmu należy skupić się na kwestii prawa burżuazyjnego
Ekspansja prawa burżuazyjnego to restauracja kapitalizmu, a jej ograniczenie to konsolidacja socjalizmu. To istota «trwałości rewolucji», jak stwierdził Marks. Mao Zedong wskazał:
Nasz kraj stosuje obecnie system towarowy, system płac też jest nierówny, istnieje ośmiostopniowy system płac i tak dalej. Można je ograniczyć tylko pod dyktaturą proletariatu. W ten sposób ludziom takim jak Lin Biao byłoby całkiem łatwo wprowadzić system kapitalistyczny, jeśli doszliby do władzy. Dlatego powinniśmy czytać więcej prac marksistowsko–leninowskich15.
W tym cytacie Mao wskazał, że podczas gdy socjalizm można konsolidować tylko krok po kroku poprzez stopniowe ograniczanie burżuazyjnej prawicy, kapitalizm można przywrócić z dnia na dzień. W rzeczywistości «byłoby to całkiem proste». Jak pokazało doświadczenie historyczne w Chinach, kapitalizm rzeczywiście został przywrócony w ciągu zaledwie kilku miesięcy latem i jesienią 1976 roku. Przewrót państwowy w październiku 1976 roku stanowił jedynie kulminację tego procesu. To dlatego Mao Zedong wskazał:
Dojście do władzy rewizjonizmu oznacza dojście do władzy burżuazji.16
To moje twierdzenie jest sprzeczne z tym, co mówią niektórzy ludzie, tacy jak Deng–yuan Hsu i Pao–yu Ching, którzy źle rozumieją kwestię wewnątrzpartyjnej burżuazji. Na przykład stwierdzają, że «przemiana między 1949 a 1978 r. była socjalistyczna» i że «kierunek przemian został odwrócony przez reformę Denga od 1979 r.»17 Tak więc, ich zdaniem, podążano drogą socjalistyczną aż do odsunięcia Hua Guofenga od władzy w 1978 roku. Jest to sprzeczne z tezą Mao Zedonga, ponieważ punktem, na którym należy się skoncentrować, jest prawo burżuazyjne, a nie stosunki produkcji. Jak zauważył Mao Zedong w 1969 roku:
Najwyraźniej nie moglibyśmy się obejść bez Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej, ponieważ nasza baza nie była solidna. Z moich obserwacji obawiam się, że w dość znacznej większości fabryk — nie mam na myśli wszystkich czy przytłaczającej większości — kierownictwo nie było w rękach prawdziwych marksistów i mas robotniczych. Nie żeby w kierownictwie fabryk nie było dobrych ludzi. Byli. Wśród sekretarzy, zastępców sekretarzy i członków komitetów partyjnych, a także wśród sekretarzy oddziałów partyjnych byli dobrzy ludzie. Ale poszli za linią Liu Shaoqiego, po prostu uciekając się do materialnej zachęty, kierując się zyskiem i zamiast promować politykę proletariacką, rozdawali premie i tak dalej. […] Ale rzeczywiście w fabrykach są źli ludzie. […] To pokazuje, że rewolucja jeszcze się nie zakończyła.18
To prowadzi nas do skoncentrowania się nie na systemie własności, ale na kwestii władzy — która klasa kieruje systemem własności? Czy burżuazyjne prawo jest ograniczane czy rozszerzane? Według Mao kwestia burżuazyjnego prawa jest samą istotą walki między drogą kapitalistyczną a drogą komunistyczną. Nie ma to nic wspólnego z socjalistycznymi formami ekonomicznymi, jakie proponują Hsu i Ching. Zhang Chunqiao wskazał:
Uwagi Przewodniczącego Mao nie tylko wyjaśniają konieczność Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej, ale także pomagają nam uświadomić sobie, że w problemie systemu własności, podobnie jak we wszystkich innych, należy zwracać uwagę nie tylko na jego formę, ale także na jego rzeczywistą istotę. Całkowicie słuszne jest, aby ludzie przywiązywali pełną wagę do decydującej roli systemu własności w stosunkach produkcji. Niesłuszne jest jednak nieprzywiązywanie wagi do tego, czy kwestia własności została rozwiązana jedynie w formie, czy w rzeczywistości, na reakcję na system własności wywierany przez dwa inne aspekty stosunków produkcji — stosunki między ludźmi i formę podziału — oraz reakcję na bazę ekonomiczną wywieraną przez nadbudowę; te dwa aspekty i nadbudowa mogą w danych warunkach odgrywać decydującą rolę. Polityka jest skoncentrowanym wyrazem ekonomii. To, czy linia ideologiczna i polityczna jest słuszna, czy nie i która klasa sprawuje kierownictwo, decyduje w rzeczywistości, która klasa jest właścicielem tych fabryk. Towarzysze mogą sobie przypomnieć, jak przekształciliśmy każde przedsiębiorstwo należące do kapitału biurokratycznego lub narodowego w przedsiębiorstwo socjalistyczne. Czy nie wykonaliśmy tego zadania, wysyłając tam przedstawiciela kontroli wojskowej lub przedstawiciela państwa, aby przekształcił je zgodnie z linią i polityką partii? Historycznie każda większa zmiana w systemie własności, czy to zastąpienie niewolnictwa przez system feudalny, czy też feudalizmu przez kapitalizm, była niezmiennie poprzedzona przejęciem władzy politycznej, która następnie została wykorzystana do dokonania zmian ustrojowych na dużą skalę własności oraz konsolidacji i rozwoju nowego systemu. Tym bardziej ma to miejsce w przypadku socjalistycznej własności publicznej, która nie może narodzić się pod dyktaturą burżuazji. Kapitał biurokratyczny, który kontrolował 80% przemysłu w starych Chinach, mógł zostać przekształcony i oddany pod własność całego narodu dopiero po tym, jak Armia Ludowo–Wyzwoleńcza pokonała Czang Kaj–szeka. Podobnie restauracja kapitalizmu jest nieuchronnie poprzedzona przejęciem funkcji dyrektorskiej oraz zmianą linii i polityki partii. Czy nie w ten sposób Chruszczow i Breżniew zmienili system własności w Związku Radzieckim? Czy nie w ten sposób Liu Shaoqi i Lin Biao w różnym stopniu zmienili charakter wielu naszych fabryk i innych przedsiębiorstw?19
Konieczne jest skupienie się na kwestii nadbudowy, aby rozeznać, czy dany kraj jest socjalistyczny. To znaczy, trzeba spojrzeć na linię ideologiczną i polityczną, która kieruje kierownictwem partii i państwa. Linia, którą wyznawał Hua Guofeng, polegała na poszerzaniu, a nie ograniczaniu burżuazyjnego prawa. Hua zaproponował politykę «stania w miejscu», która jest w rzeczywistości polityką rozszerzania burżuazyjnego prawa. Omawiając kwestię uczenia się od Dazhai w rolnictwie, Hua Guofeng stwierdził:
Budowanie gmin typu Dazhai w całym kraju oznacza umożliwienie każdej gminie w Chinach osiągnięcia stabilności i jedności w oparciu o rewolucyjną linię Przewodniczącego Mao i dążenie do budowania socjalizmu jednoczącego miliony.20
Tutaj podkreśla się już «stabilność i jedność» zamiast walki klasowej. Ale co dla tego rewizjonisty oznacza podążanie rewolucyjną linią Mao Zedonga? Dalej stwierdza on:
Oznacza to, że każda gmina będzie realizowała generalną zasadę «traktowania rolnictwa jako fundamentu, a przemysłu za czynnik wiodący» w rozwoju gospodarki narodowej, podejmować będzie zakrojoną na szeroką skalę budowę kapitału ziemskiego, realizować mechanizację rolnictwa, «traktować zboże jako kluczowe ogniwo i zapewnić wszechstronny rozwój› tak, aby produkcja zbóż, bawełny, roślin oleistych, trzody chlewnej, wszystkich upraw przemysłowych i leśnych, hodowli zwierząt, prac pobocznych i rybołówstwa przekroczyła cele określone w Krajowym Programie Rozwoju Rolnictwa i wyprzedziła plany państwa. Powinniśmy zadbać o to, aby modernizacja rolnictwa skuteczniej proponowała i gwarantowała modernizację przemysłu, obrony narodowej oraz nauki i techniki, tak aby znacznie wzmocnić bazę materialną naszej wielkiej socjalistycznej ojczyzny na wypadek wojny i klęsk żywiołowych».21
Czy kwestia uczenia się od Dazhai jest zasadniczo kwestią modernizacji i uprzemysłowienia rolnictwa, czy też jest zasadniczo kwestią walki klasowej? Stanowisko Jiang Qing, przyjęte na tej samej konferencji, na której przemawiał Hua Guofeng, było całkowicie sprzeczne z jego stanowiskiem. Stwierdziła:
To prawda, że produkcja rolna w całym kraju napotyka obecnie na pewne trudności. Można to przypisać klęskom żywiołowym i groźbie odbudowy kapitalizmu na wsi. Klęski żywiołowe można przezwyciężyć. Czy w kraju nie pojawiło się wiele rowów nawadniających pod czerwoną flagą? To najlepszy dowód triumfu naszych towarzyszy nad suszą. Restauracja kapitalizmu w rolnictwie jest niebezpieczna, choć zgubny wpływ rewizjonizmu Liu Shaoqiego został całkowicie wyeliminowany. Podobno w niektórych zespołach produkcyjnych nadal istnieje rewizjonistyczna polityka San Zi Yi Bao [poszerzanie działek na użytek prywatny, poszerzanie wolnego rynku, wzrost liczby małych przedsiębiorstw z wyłączną odpowiedzialnością za własne zyski lub straty oraz ustalanie kwot produkcji na podstawie indywidualnych gospodarstw domowych]. Czy to nie dziwne? Według relacji naszych towarzyszy z Jiangxi niektóre gminy w tej prowincji nie rozumiały właściwie polityki rolnej KC. Wątpią w wykonalność mechanizacji rolnictwa w ciągu pięciu lat, jak zaplanowano w V Planie Pięcioletnim sformułowanym przez KC. Pojawienie się tego rodzaju konserwatywnej postawy jest także przeszkodą w rozwoju rolnictwa. Jednak niektórzy inni towarzysze w swoich raportach do KC kwestionowali możliwość oparcia się na bankach rolnych dla rozwoju gospodarki rolnej. W tym miejscu chciałabym doradzić, że wszystkie plany rozwoju produkcji rolnej muszą być sporządzane zgodnie z zaleceniami przewodniczącego Mao o «uprawianiu samodzielności w celu zdobycia odpowiedniej odzieży i żywności», a nie polegając na kredytach rolniczych na rozwój produkcji. Poleganie na sobie i dążenie do większych osiągnięć jest kluczem do sukcesu. Tylko dzięki samodzielności możemy odnieść zwycięstwo nad trudnościami.22
Mao Zedong zwrócił uwagę, że w socjalistycznym rozwoju rolnictwa kluczowym ogniwem jest walka klas, walka między drogą kapitalistyczną a drogą komunistyczną. Stwierdził:
Jeśli socjalizm nie zajmie frontu wiejskiego, kapitalizm z pewnością to zrobi. Czy można obrać drogę, która nie jest ani kapitalistyczna, ani socjalistyczna?23
Linia wysunięta przez Hua Guofenga jest dokładnie tym, co Mao Zedong nazwał «staniem w miejscu» wobec problemu burżuazyjnego prawa — problemu ignorowania walki klasowej, która prowadzi do restauracji kapitalizmu. Mao wskazał:
Czy w społeczeństwie socjalistycznym jest walka klas, czy nie? Użyjcie trzech dyrektyw jako kluczowego ogniwa! Stabilność i jedność nie oznaczają skreślenia walki klasowej; walka klas jest kluczowym ogniwem, wszystko inne od niej zależy.
[…]
W 1949 r. zaproponowano, że główną sprzecznością w Chinach jest sprzeczność między proletariatem, a burżuazją. 13 lat później ponownie pojawiła się kwestia walki klasowej i sytuacja zaczęła się zmieniać na lepsze. Do czego zmierza Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna? Do walki klas. Liu Shaoqi promował teorię, że walka klasowa wymarła. W rzeczywistości on sam nie «wymarł». Chciał chronić swoją bandę zdrajców i zagorzałych wyznawców. Lin Biao chciał obalić proletariat i zorganizował zamach stanu. Czy to wymarło?
Dlaczego niektórzy ludzie nie dostrzegają wyraźnie problemu sprzeczności w społeczeństwie socjalistycznym? Czy stara burżuazja przestała istnieć? Czy nikt nie widział wielkiej liczby drobnej burżuazji? Czy nie ma wielu burżuazyjnych intelektualistów, którzy wciąż nie są dobrze przemodelowani? Czy wpływ małej produkcji, korupcji i spekulacji nie jest wszędzie? Czy antypartyjne grupy Liu, Lina i innych nie są przerażające? Problem w tym, że oni sami należą do drobnej burżuazji, a ich myślenie łatwo zmienia się w prawicowe. Problem polega na tym, że oni sami reprezentują burżuazję, ale mówią, że sprzeczności klasowe nie są rozpoznawalne.
Na etapie rewolucji burżuazyjno–demokratycznej myślenie niektórych towarzyszy, głównie starych, pozostaje «w bezruchu». Nie rozumieją, nie stawiają oporu, a nawet nie sprzeciwiają się rewolucji socjalistycznej. […]
Dlaczego Lenin nie «zatrzymał się»? Po rewolucji demokratycznej robotnicy, biedni i średni chłopi nie stali w miejscu, chcieli rewolucji. Z drugiej strony wielu członków Partii nie chciało iść naprzód; niektórzy cofnęli się i sprzeciwili się rewolucji. Czemu? Ponieważ zostali wysokimi urzędnikami i chcieli chronić interesy wysokich urzędników. Mają dobry dom, samochód, wysoką pensję i pomocników, poważniejszych niż kapitaliści. Wraz z rewolucją socjalistyczną oni sami są pod ostrzałem. Kiedy przyszło do spółdzielczego przekształcenia rolnictwa, byli w partii ludzie, którzy się temu sprzeciwiali, a teraz, gdy przychodzi do krytykowania burżuazyjnego prawa, są urażeni. Dokonujecie rewolucji socjalistycznej, a jednak nie wiecie, gdzie jest burżuazja. Jest wewnątrz partii komunistycznej – ci u władzy podążają drogą kapitalistyczną. CI, którzy podążali drogą kapitalistyczną wciąż nią podążają.
Czy za 100 lat będzie potrzeba rewolucji? Czy za 1000 lat nadal będzie potrzeba rewolucji? Rewolucja jest zawsze potrzebna. Zawsze są grupy ludzi, które czują się uciskane; młodsi urzędnicy, studenci, robotnicy, chłopi i żołnierze nie lubią uciskania ich przez ważniaków. Dlatego chcą rewolucji. Czy sprzeczności nie będą już zauważalne za 10 000 lat? Dlaczego nie? Nadal będą zauważalne.24
Skupiając się na problemie systemu własności, a nie na problemie tego, która klasa ma władzę polityczną, autorzy książki «Rethinking Socialism» ostatecznie opowiadają się za rewizjonizmem Hua Guofenga. Ale skąd wziął się rewizjonizm Denga Xiaopinga? Doszedł do władzy wraz z Hua Guofengiem. To, co Hsu i Ching ostatecznie «rozważają na nowo» to zasady marksizmu–leninizmu–maoizmu. Tak jest również w przypadku innych, którzy nie rozumieją ostatecznej tezy Mao Zedonga.
W Chinach kapitalizm został przywrócony, kiedy zwolennicy drogi kapitalistycznej przejęli władzę polityczną, a nie wtedy, gdy przywrócono stary system własności. Proces kapitalistycznej restauracji miał miejsce w 1976 r. i zakończył się zamachem stanu w październiku. Miał swoich poprzedników już na X Zjeździe Partii w sierpniu 1973 r., na którym Zhou Enlai stanął na czele przywrócenia elementów kapitalistycznych na stanowiska władzy politycznej. Najpóźniej w czerwcu 1976 r. Mao Zedong wskazywał, że wyznawcy kapitalizmu przejęli władzę polityczną. W swojej «Ostatniej woli i testamencie» skierowanym do Jiang Qing napisał:
Żaden kompromis z innymi nie jest dobry.
Jeśli ostrze się obróci, a wierzę, że tak, przeciwko rewolucji,
Wtedy konieczne będzie ponowne prowadzenie wojny partyzanckiej.
Yan’an raz jeszcze…25
Tutaj «kompromis z innymi» odnosi się do kompromisu z elementami kapitalistycznymi i ich sojusznikami, centrystami. Wcześniej, w maju 1975 roku, Mao skrytykował Jiang Qing i Zhanga Chunqiao za izolację, niezdobycie większości Komitetu Centralnego i działanie jako «banda czworga».26 To sekciarskie podejście doprowadziło do zwycięstwa prawicy w walce dwuliniowej, w którym to momencie «ostrze [zwróciło się] […] przeciwko rewolucji», a jedynym rozwiązaniem było natychmiastowe «[prowadzenie] jeszcze raz wojny partyzanckiej». Wrócę do tego kluczowego punktu później. Na razie po prostu powiem, że to jasno dowodzi mojego stanowiska, że zwolennicy drogi kapitalistycznej byli już u władzy w maju 1976 roku i że wystarczyło im tylko «sformalizować» przejęcie władzy poprzez aresztowanie lewicowych przywódców.
Trzeba teraz przejść do problemu, jak skoncentrować się na ograniczeniu burżuazyjnego prawa w socjalizmie.
Jak zachodzi ograniczenie burżuazyjnego prawa?
Jak ograniczać prawo burżuazyjne? Ten proces ograniczania nie może nastąpić szybciej niż przemiana «Czterech Uniwesaliów». Zhang Chunqiao wskazał:
Musimy być świadomi, że nadal istnieje niebezpieczeństwo, że w Chinach władzę obejmie rewizjonizm. Dzieje się tak nie tylko dlatego, że imperializm i socjalimperializm nigdy nie zrezygnują z agresji i działalności wywrotowej przeciwko nam, nie tylko dlatego, że starzy chińscy właściciele ziemscy i kapitaliści wciąż są w pobliżu i nie mogą pogodzić się ze swoją porażką, ale także dlatego, że nowe elementy burżuazyjne ‹rodzą się codziennie i co godzinę›, jak ujął to Lenin.
[…]
Często mówimy, że kwestia własności «w zasadzie została rozstrzygnięta»; oznacza to, że nie została ona całkowicie uregulowana, a także, że prawo burżuazyjne nie zostało całkowicie zniesione w tej dziedzinie. Cytowane powyżej statystyki pokazują, że własność prywatna nadal istnieje częściowo w przemyśle, rolnictwie i handlu, że socjalistyczna własność publiczna nie składa się wyłącznie z własności całego narodu, ale obejmuje dwa rodzaje własności, a własność całego narodu jest nadal raczej słaba w rolnictwie, które jest podstawą gospodarki narodowej. Zanik prawa burżuazyjnego w dziedzinie ustroju własności w społeczeństwie socjalistycznym, w ujęciu Marksa i Lenina, pociąga za sobą przekształcenie wszystkich środków produkcji we wspólną własność całego społeczeństwa. Najwyraźniej nie osiągnęliśmy jeszcze tego etapu. Ani w teorii, ani w praktyce nie powinniśmy pomijać bardzo żmudnych zadań, jakie stoją przed dyktaturą proletariatu pod tym względem.
Co więcej, musimy zauważyć, że zarówno własność całego narodu, jak i własność kolektywna wiążą się z pytaniem o kierownictwo, to znaczy o to, która klasa posiada własność faktycznie, a nie tylko z nazwy.27
Ta teza jest całkowicie słuszna. Rzuca niezwykle ważne światło na to, jak ograniczać burżuazyjne prawo w sektorze niepaństwowym — poprzez stopniowe przekształcanie całej własności we własność całego ludu przez państwo socjalistyczne. Pozostaje jednak kwestia ograniczania prawa burżuazyjnego wewnątrz socjalistycznego państwa. Przecież jako «państwo burżuazyjne bez burżuazji», w którym «kapitalizm rodzi się codziennie i co godzinę» i w którym «wysocy urzędnicy […] mają dobry dom, samochód, wysoką pensję i pomocników, poważniejszych niż kapitaliści», państwo socjalistyczne jest głównym źródłem restauracji kapitalizmu. To burżuazja z monopolem państwowym, a nie burżuazja z monopolem bezpaństwowym, przywróciła kapitalizm w historycznych krajach socjalistycznych.
Zacznijmy od wstępnych środków, jakie należy podjąć. Jak zauważył Marks, pensje funkcjonariuszy partyjnych i państwowych, wynikające z wyzysku muszą być natychmiast obniżone do «płacy robotniczej». To jest sedno sprawy. Lenin wskazał:
Burżuazja wyłania się […] spośród pracowników naszego samorządu […].28
Wśród inżynierów rad, nauczycieli rad i uprzywilejowanych, to jest najbardziej wykwalifikowanych i najlepiej sytuowanych robotników w fabrykach rad, obserwujemy nieustanne odradzanie się absolutnie wszystkich negatywnych cech charakterystycznych dla burżuazyjnego parlamentaryzmu, a my pokonujemy to zło — stopniowo — jedynie przez niestrudzoną, ciągłą, długotrwałą i wytrwałą walkę, proletariacką organizację i dyscyplinę.29
Co więcej, element wyzysku musi być ograniczony przez udział tych funkcjonariuszy w pracy produkcyjnej. Mao Zedong wskazał:
Konieczne jest utrzymanie systemu partycypacji kadr w zbiorowej pracy produkcyjnej. Kadry naszej partii i państwa to zwykli robotnicy, a nie panowie siedzący na plecach ludu. Uczestnicząc w zbiorowej pracy produkcyjnej, kadry utrzymują rozległe, stałe i bliskie związki z ludem pracującym. Jest to główna miara o fundamentalnym znaczeniu dla systemu socjalistycznego; pomaga przezwyciężyć biurokrację oraz zapobiegać rewizjonizmowi i dogmatyzmowi.30
Środki te — obniżenie poziomu życia funkcjonariuszy partyjnych i państwowych do poziomu zwykłych ludzi pracy oraz udział tych funkcjonariuszy w pracy produkcyjnej — posłużą jako ważne podstawowe ograniczenie prawa burżuazyjnego. Jednak nie wystarczą. Aby zlikwidować burżuazję w państwie, trzeba zlikwidować samo państwo, aby stopniowo obumierało. Lenin wskazał:
Potrzebujemy państwa, ale nie takiego, jakiego potrzebuje burżuazja, z organami rządowymi w postaci sił policyjnych, armii i biurokracji (urzędów) oddzielonych od ludu i przeciw niemu. Wszystkie rewolucje burżuazyjne jedynie udoskonaliły tę machinę państwową, po prostu przeniosły ją z rąk jednej partii do rąk drugiej.
Natomiast proletariat, jeśli chce podtrzymać zdobycze obecnej rewolucji i posunąć się dalej, wywalczyć pokój, chleb i wolność, musi «rozbić», by użyć wyrażenia Marksa, to «gotowe» państwo, tę maszynę i zastąpić ją nową, łącząc policję, armię i biurokrację z całym uzbrojonym ludem. Podążając drogą wytyczoną przez doświadczenie Komuny Paryskiej z 1871 r. i Rewolucji Rosyjskiej z 1905 r., proletariat musi zorganizować i uzbroić wszystkie ubogie, wyzyskiwane warstwy ludności, aby one same bezpośrednio przejęły organy władzy państwowej własnymi rękami, aby sami stanowili te organy władzy państwowej.31a
Zwrócił również uwagę:
Istnieje drobnomieszczańska tendencja do przekształcania członków rad w «parlamentarzystów» lub też w biurokratów. Musimy z tym walczyć, wciągając wszystkich członków rad do praktycznej pracy administracji. W wielu miejscach wydziały rad stopniowo łączą się z komisariatami. Naszym celem jest wciągnięcie wszystkich ubogich w praktyczną pracę administracji, a każdy krok podjęty w tym kierunku — im bardziej różnorodne są, tym lepiej — powinien być starannie rejestrowany, studiowany, usystematyzowany, sprawdzany szerszym doświadczeniem i wcielany w prawo. Naszym celem jest zapewnienie, aby każdy robotnik, po skończeniu ośmiogodzinnej pracy produkcyjnej, wykonywał obowiązki państwowe bez wynagrodzenia: przejście do tego jest szczególnie trudne, ale samo to przejście może zagwarantować ostateczną konsolidację socjalizmu.31b
W wyniku tego procesu lud pracujący będzie coraz bardziej przejmował funkcje administracyjne, policyjne i obronne, aż do likwidacji biurokracji, policji i stałej armii. Zbrojny proletariat sam będzie stanowił naród, jak podkreślał Marks.
Ale osiągnięcie tego punktu wymaga długiego procesu historycznego, który nie może nastąpić szybciej niż transformacja «czterech uniwersaliów». Dlatego, aby podważyć niebezpieczeństwo restauracji kapitalizmu, potrzebne jest rozwiązanie — rozwiązanie, które będzie impulsem zarówno do przekształcenia «czterech uniwersaliów», jak i do obumarcia państwa. Tym rozwiązaniem jest proletariacka rewolucja kulturalna. Towarzysz Gonzalo zauważył:
Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna w perspektywie historycznej jest najbardziej transcendentalnym aspektem rozwoju marksizmu–leninizmu przez przewodniczącego Mao; jest to rozwiązanie wielkiego nierozstrzygniętego problemu kontynuacji rewolucji pod dyktaturą proletariatu. […] To był […] najbardziej wstrząsający proces polityczny na Ziemi i największa masowa mobilizacja, jaką świat kiedykolwiek widział […].
[…]
Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna implikuje przełom w rozwoju dyktatury proletariatu w kierunku zapewnienia władzy politycznej przez proletariat, konkretnie wyrażonej w komitetach rewolucyjnych.32
Powodem, dla którego proletariacka rewolucja kulturalna jest tak ważnym wkładem do marksizmu, jest to, że jest ona konkretnym środkiem, za pomocą którego dokonuje się zniesienie «czterech uniwersaliów» i burżuazyjnej prawicy, państwo obumiera i dochodzi do komunizmu. Jak wskazała Komunistyczna Partia Chin:
Rozwijająca się Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna jest wielką rewolucją, która dotyka ludzi do głębi duszy i stanowi nowy etap w rozwoju rewolucji socjalistycznej w naszym kraju, etap, który jest zarówno szerszy, jak i głębszy.
[…]
Chociaż burżuazja została obalona, wciąż próbuje wykorzystać stare idee, kulturę, zwyczaje i nawyki klas wyzyskujących, aby skorumpować masy, zawładnąć ich umysłami i usiłować zorganizować swój powrót do władzy. Proletariat musi postępować dokładnie odwrotnie: musi stawić czoła każdemu wyzwaniu burżuazji na polu ideologicznym i wykorzystać nowe idee, kulturę, obyczaje i zwyczaje proletariatu do zmiany mentalności całego społeczeństwa. Obecnie naszym celem jest walka i obalenie tych osób u władzy, które kroczą drogą kapitalistyczną, krytykowanie i odrzucanie reakcyjnych burżuazyjnych «autorytetów» akademickich oraz ideologii burżuazji i wszystkich innych klas wyzyskujących oraz przekształcanie edukacji, literatury i sztuki i wszystkich innych części nadbudowy, które nie odpowiadają socjalistycznej bazie ekonomicznej, aby ułatwić konsolidację i rozwój systemu socjalistycznego.33
Partia wskazała również sposób, w jaki ta rewolucja kulturalna ma być przeprowadzona:
Cała partia musi postępować zgodnie z instrukcjami towarzysza Mao Zedonga, trzymać wysoko wielki sztandar proletariackiej rewolucji kulturalnej, gruntownie demaskować reakcyjną burżuazyjną pozycję klasową tych tak zwanych «władz akademickich», które sprzeciwiają się partii i socjalizmowi, gruntownie krytykować i odrzucić reakcyjne idee burżuazyjne w sferze pracy naukowej, oświaty, dziennikarstwa, literatury i sztuki oraz publikacji i przejąć przywództwo w tych sferach kultury. Aby to osiągnąć, trzeba jednocześnie krytykować i odrzucać tych przedstawicieli burżuazji, którzy wkradli się do partii, rządu, armii i wszystkich sfer kultury, aby ich oczyścić lub przenieść część z nich na inne stanowiska. Przede wszystkim nie wolno nam powierzać tym ludziom pracy kierowania rewolucją kulturalną. W rzeczywistości wielu z nich wykonało i nadal wykonuje taką pracę, a to jest niezwykle niebezpieczne.
Ci przedstawiciele burżuazji, którzy wkradli się do partii, rządu, armii i różnych kręgów kulturowych, to banda kontrrewolucyjnych rewizjonistów. Gdy tylko zajdą odpowiednie warunki, przejmą władzę polityczną i przekształcą dyktaturę proletariatu w dyktaturę burżuazji. Niektórych z nich widzieliśmy już dokładnie, innych nie. Niektórzy nadal cieszą się zaufaniem i są szkoleni na naszych następców, osoby podobne Chruszczowowi, które wciąż przytulają się do nas. Komisje partyjne na wszystkich szczeblach muszą zwracać pełną uwagę na tę sprawę.34
Ale, jak stwierdził Mao Zedong, pozbycie się zwolenników drogi kapitalistycznej nie jest celem rewolucji kulturalnej – to tylko jej metoda. Celem jest «zmiana duszy», jak zaznaczył:
Walka z tymi u władzy, którzy obierają drogę kapitalistyczną, jest głównym zadaniem, ale w żadnym wypadku nie jest celem. Celem jest rozwiązanie problemu światopoglądu: jest to kwestia wykorzenienia rewizjonizmu.35
Znaczenie proletariackiej rewolucji kulturalnej podsumował Mao, gdy stwierdził:
Obecna Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna jest absolutnie konieczna i w dobrym momencie dla konsolidacji dyktatury proletariatu, zapobiegania restauracji kapitalizmu i budowania socjalizmu.36
I pod koniec życia, po prawie dziesięciu latach rewolucji kulturalnej, dokonał następującej syntezy jej doświadczeń:
Ogólny pogląd na rewolucję kulturalną: w zasadzie poprawna, z pewnymi niedociągnięciami. To, co chcemy teraz zbadać, to niedociągnięcia. Stosunek 70:30, 70% osiągnięć i 30% błędów, a poglądy na ten temat niekoniecznie są spójne. W rewolucji kulturalnej popełniono dwa błędy: 1. obalić wszystko i 2. wszechogarniająca wojna domowa. Jeśli chodzi o «obalenie wszystkiego», niektóre ataki były słuszne, np. przeciwko grupom Liu i Lina. Niektóre z nich były błędami, na przykład te z niektórymi starymi towarzyszami. Ci ludzie również popełniali błędy, więc ich krytyka jest w porządku. Doświadczenie bez wojny trwa już dziesięć lat. W czasie «wszechogarniającej wojny domowej» zabrano broń, większość rozdano. Walka zbrojna to także ćwiczenie. Ale bicie ludzi na śmierć i nie ratowanie rannych nie jest dobre.37
Nieprzerwana proletariacka rewolucja kulturalna, która dokonuje się poprzez okresy konsolidacji i okresy skoków (kampanii), jest konkretnym wyrazem «trwałości rewolucji», jak opisał Marks, której końcowym rezultatem jest zniesienie «czterech uniwersaliów», rozpad prawa burżuazyjnego, obumieranie państwa na rzecz rządów całego uzbrojonego ludu, zniszczenie patriarchatu oraz całkowite i całkowite wyeliminowanie możliwości restauracji kapitalizmu — jednym słowem społeczeństwo komunistyczne, którym rządzi jedyne komunistyczne prawo: «Każdy według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb!»
Restauracji kapitalizmu nie można zapobiec ale można ją powstrzymać przez kontr–restaurację socjalizmu
Z powyższego widać wyraźnie, że pytanie o to, którą drogę się wybiera, drogę kapitalistyczną czy komunistyczną, określa, czy ogranicza się, czy poszerza burżuazyjne prawo. Droga komunistyczna odpowiada ograniczaniu prawa burżuazyjnego, podczas gdy droga kapitalistyczna odpowiada jego rozszerzaniu lub «staniu w miejscu» nad problemem. Gdy tylko prawo burżuazyjne nie jest już aktywnie ograniczane, staje się wyrazem, że burżuazja wewnątrzpartyjna już przejęła władzę.
Mao Zedong wskazał:
Jeśli w Chinach dojdzie do prawicowego, antykomunistycznego zamachu stanu, mój wniosek jest taki, że nie zaznają pokoju i całkiem możliwe, że będzie on krótkotrwały. Dzieje się tak, ponieważ wszyscy rewolucjoniści, którzy reprezentują interesy ponad 90% ludzi, nie będą tego tolerować. W tym czasie prawica prawdopodobnie użyje moich słów, aby zapewnić sobie władzę na jakiś czas, a lewica z pewnością użyje wtedy innych moich słów, zorganizuje się i pokona prawicę.38
Jak zatem można zapobiec restauracji kapitalizmu?
Po pierwsze, jak widzieliśmy, przez nieprzerwaną proletariacką rewolucję kulturalną. Ponieważ jednak to, co w istocie było nieprzerwaną proletariacką rewolucją kulturalną, faktycznie przeprowadzono w Chinach od maja 1966 do października 1976 r., a kapitalizm wciąż był przywracany, widzimy, że sama rewolucja kulturalna nie wystarczyła. Towarzysz Gonzalo zauważył:
Przywrócenie kapitalizmu w Chinach po kontrrewolucyjnym zamachu stanu w 1976 roku nie jest zaprzeczeniem Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej, ale wyraźnie stanowi część sporu między restauracją a kontr–restauracją i wręcz przeciwnie, pokazuje nam transcendentalne znaczenie Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej w nieubłaganym marszu ludzkości ku komunizmowi.39
Nieprzerwane proletariackie rewolucje kulturalne są środkiem ograniczania prawa burżuazyjnego w socjalizmie. Jednak sama rewolucja kulturalna nie może zagwarantować, że kapitalizm nie zostanie przywrócony w kraju socjalistycznym. Proces (restauracja <—> kontrrestauracja) wciąż trwa, zarówno na poziomie światowym, jak i w każdym kraju. Jeśli zwolennicy kapitalizmu dojdą do władzy w kraju socjalistycznym, natychmiast będą dążyć do przeprowadzenia faszystowskiego zamachu stanu przeciwko zwolennikom komunizmu i przywrócenia kapitalistycznych stosunków produkcji. Dlatego kluczem jest natychmiastowe przejęcie władzy politycznej, gdy burżuazyjne prawo przestanie być ograniczane. Dokonał tego Mao w 1966 roku, kiedy rozpoczęła się Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna. Mao wskazał:
Przejęcie samo w sobie jest rewolucją, stworzeniem czegoś nowego.
[…] Przejęliśmy władzę, ale może być nam znowu odebrana. […] Ale musimy zachować władzę. Zależy to głównie od siły lewicy. Kiedy lewica jest słaba, władza może zostać jej ponownie odebrana. Dlatego lewica musi być silna. Popieram walkę o władzę.40
Następnie władzę polityczną przejęła burżuazja wewnątrzpartyjna, kierowana przez Liu Shaoqiego. Nie byli jeszcze w stanie przeprowadzić kontrrewolucyjnego zamachu stanu przeciwko Mao, ale usunęli go ze wszystkich stanowisk władzy politycznej, pozostawiając go jedynie jako przewodniczącego partii komunistycznej. Wykorzystał on to stanowisko do rozpoczęcia rewolucji kulturalnej. Jednak w 1976 roku Jiang Qing i Zhang Chunqiao nie zostali jeszcze wybrani na odpowiedzialne stanowiska odpowiednio w partii i państwie – 3. Sesja Plenarna 10. Komitetu Centralnego, który miał ich wybrać na Przewodniczącą Partii i Przewodniczącego Republiki Ludowej została zwołana przez Hua Guofenga pod fałszywym pretekstem i wykorzystana do aresztowania ich i ich zwolenników. To, że tak się stało, zostało już przewidziane przez Mao w jego ostatnim liście do Jiang Qing, który cytowałem powyżej. Dlatego problemem dla Jiang Qing było przejęcie władzy politycznej. Mao napisał:
Życie człowieka jest ograniczone, ale rewolucja nie zna granic.
W walce ostatnich dziesięciu lat próbowałem osiągnąć szczyt rewolucji, ale zawiodłem.
Możesz jednak dotrzeć na szczyt. Jeśli z jakiegoś powodu się nie uda,
Zanurzysz się w bezdenną otchłań.
Twoje ciało zostanie rozerwane na strzępy, a kości połamane.41
Bez kontroli nad partią komunistyczną Jiang Qing byłaby zmuszona do rozpoczęcia wojny ludowej w celu przejęcia władzy, tak jak polecił jej Mao. Nie spełniła jednak tego zalecenia. W rezultacie w Chinach został przywrócony kapitalizm. Z tego niezwykle ważnego wydarzenia historycznego należy wyciągnąć wnioski, a mianowicie:
- Skoro burżuazyjne prawo nie jest już aktywnie ograniczane, oznacza to, że burżuazja wewnątrzpartyjna przejęła władzę.
- Kiedy burżuazja wewnątrzpartyjna przejmie władzę, będzie aktywnie działać na rzecz przeprowadzenia socjalfaszystowskiego zamachu stanu i przywrócenia kapitalizmu.
- Bez władzy politycznej proletariat nie może użyć rewolucji kulturalnej jako środka do odzyskania władzy. Musi przejąć władzę za pomocą rewolucyjnej przemocy.
To prowadzi mnie do podkreślenia wagi tezy tow. Gonzalo o «morzu uzbrojonych mas», którą rozwinął na podstawie Marksa, Lenina i Mao oraz doświadczenia restauracji kapitalizmu w Chinach. Gonzalo wskazał:
Militaryzując partię, robimy krok w kierunku militaryzacji społeczeństwa, która jest perspektywą strategiczną gwarantującą dyktaturę proletariatu. Zmilitaryzowane społeczeństwo to morze uzbrojonych mas, o którym mówili Marks i Engels, które strzeże podboju władzy i broni jej raz zdobytej. Czerpiemy z doświadczenia rewolucji chińskiej, antyjapońskiej bazy w Yan’an, która była zmilitaryzowanym społeczeństwem, w którym wszystko wyrosło z lufy karabinu: partia, armia, państwo, nowa polityka, nowa ekonomia, nowa kultura. W ten sposób rozwijamy komunizm wojenny.
[…] Musimy uzbroić masy kawałek po kawałku, część po części, aż do powszechnego uzbrojenia ludu. Kiedy ten cel zostanie osiągnięty, na Ziemi nie będzie wyzysku.42
Powinniśmy rozumieć ogólne uzbrojenie ludzi jako konieczność. Nie można go przeprowadzić z dnia na dzień, ale musi nastąpić po okresie mobilizacji, upolitycznienia i organizacji mas. Dlatego realizacja tej polityki jest związana z proletariacką rewolucją kulturalną i obumieraniem państwa. Uzbrojenie ludu stanowi militarną podstawę do obumierania państwa. Ale co więcej, zapewnia militarną podstawę dla przeciwstawienia się kapitalistycznej restauracji za pomocą socjalistycznej kontr–restauracji.
Kiedy burżuazja wewnątrzpartyjna przejmujee władzę polityczną i przygotowuje swój socjalfaszystowski zamach stanu, lewica ma krótkie okno, w którym może wykonać swój ruch. W Chinach tak było przed październikiem 1976 r., a w Związku Radzieckim przed XX Zjazdem Partii w 1956 r. W obu przypadkach lewica (w Chinach reprezentowana przez Jiang Qing, a w Związku Radzieckim przez Wiaczesława M. Mołotowa) wykonała swój ruch zbyt późno — już po zamachu stanu.
Kiedy burżuazja wewnątrzpartyjna zdobędzie władzę polityczną, kontroluje armię ludową. Dlatego może i użyje jej do przywrócenia kapitalizmu. To zwiększa znaczenie milicji ludowej w socjalizmie, która może być mobilizowana przez armię ludową, ale może otrzymywać rozkazy tylko od członków partii komunistycznej niższego szczebla w lokalnych organach państwowych, ponieważ milicja jest mobilizowana do ochrony dyktatury proletariatu. Dlatego w tym krótkim okienku możliwości przywódcy komunistyczni mogą wezwać lewicę całej partii, lewicę armii ludowej i lewicę milicji ludowej w szczególności do przyłączenia się do niej w zbrojnej walce przeciwko restauracji kapitalizmu. Nieuchronnie tylko jedna frakcja Partii, sił zbrojnych i milicji dołączy do lewicy – jednak czyniąc to, zostaną stworzone podstawy do kontr–restauracji socjalizmu.
Kiedy w ten sposób ponownie rozpocznie się wojna ludowa, będzie możliwe, poprzez okres długotrwałej wojny rewolucyjnej, zdobycie większości ludu i wielu członków partii, armii i państwa – którzy pierwotnie popierali kapitalistów — po stronie kontr–restauracji socjalizmu. Podążając za tą strategią, tą i tylko tą drogą, będzie można kontynuować proces rewolucji socjalistycznej. W przeciwnym razie kapitalizm zostanie całkowicie przywrócony, a komuniści i proletariaccy rewolucjoniści danego kraju będą pracować znacznie dłużej w niezmiernie trudniejszych warunkach życia w socjalfaszystowskim państwie.
Kiedy pójdziemy tą drogą i tylko wtedy, przewidywania towarzysza Mao Zedonga na temat krajów rewizjonistycznych, o których mowa powyżej, spełnią się.
Podsumowanie
Z powyższego jasno widać, że ostateczny wkład Mao Zedonga w marksizm–leninizm–maoizm, jego teza, że «burżuazja jest wewnątrz partii komunistycznej», ma ogromne znaczenie historyczne i polityczne. Jest to ściśle związane z problemami proletariackiej rewolucji kulturalnej, ogólnym uzbrojeniem ludu, walką przeciwko «czterem uniwersaliom», ograniczaniem burżuazyjnej prawicy i walką między restauracją kapitalizmu a kontr–restauracją socjalizmu jako kontynuacja walki między drogami komunistycznymi i kapitalistycznymi. Jest to teza o transcendentnym znaczeniu dla wszystkich komunistów i dla wszystkich tych, którzy chcą rewolucji.
Bez uchwycenia tej tezy i uchwycenia jej w pełni, we wszystkich jej aspektach, ze wszystkimi jej niewygodnymi implikacjami dotyczącymi natury społeczeństwa socjalistycznego i historycznych krajów socjalistycznych, niemożliwe jest przeprowadzenie nieprzerwanej rewolucji proletariackiej. Dopóki komuniści na całym świecie nie zrozumieją tej tezy, bez względu na to, ile wysiłków i ile krwi przeleją proletariaccy rewolucjoniści świata, kapitalizm będzie raz po raz przywracany. Abyśmy mogli dotrzeć do komunizmu, ta teza jest absolutnie niezbędna.
Towarzysze pracujący w krajach burżuazyjno–demokratycznych i otwarcie faszystowskich muszą pojąć tę tezę, bo jeśli tego nie zrobią, wszystkie ich wysiłki będą daremne. Towarzysze pracujący w krajach socjalfaszystowskich muszą pojąć tę tezę, bo jeśli tego nie zrobią, nigdy nie zrozumieją drogi wyjścia, którą muszą obrać. Wszyscy komuniści na Ziemi muszą pojąć tę tezę, gdyż samo to zrozumienie doprowadzi nas do komunizmu. Z tym zrozumieniem, a nie bez, jak mawiał tow. Gonzalo:
Jesteśmy skazani na zwycięstwo!
1 Jiang Qing: «Declarations at the Summary Trial» (1981)
2 Opieram się głównie na trzech dokumentach, które zostały opublikowane na stronie bannedthought.net w ciągu ostatniego roku. Są to: «Chairman Mao‘s Primary Directives», «A Summary of Views on the Problem of the Inner–Party Bourgeoisie» i «The Bourgeoisie Within the Party in the Socialist Period». Dwa ostatnie dokumenty są dostępne tylko w języku chińskim. Szczególnie pomocny okazał się trzeci dokument, napisany przez towarzysza Qin Zhengxiana w imieniu Grupy Pisarskiej Miejskiego Komitetu Komunistycznej Partii Chin w Szanghaju latem 1976 roku. W oszałamiającym akcie rewolucyjnego bohaterstwa, broszura ta była nadawana przez Szanghajskie Radio Ludowe przez kilka tygodni po zamachu stanu dokonanym przez zwolenników kapitalistycznej drogi w październiku 1976 r., pomimo zakazu publikacji broszury wydanego przez rewizjonistów.
3 Mao Zedong: «Main Directives» (październik 1975–styczeń 1976)
4 Mao Zedong, tamże.
5 Karol Marks: «Walki klasowe we Francji, 1848–50» (styczeń–październik 1850)
6 Karol Marks: «Krytyka programu gotajskiego» (kwiecień–maj 1875)
7 W. I. Lenin: «Państwo a rewolucja» (sierpień–wrzesień 1917)
8 Zob. Karl Marx: Letter to Joseph Weydemeyer (05.03.1852)
9 Mao Zedong — cytowany przez Editorial Departments of the People‘s Daily and The Red Flag: «Marx, Engels and Lenin on the Dictatorship of the Proletariat» (22.02.1974)
10 Karl Marx: «Wojna domowa we Francji» (lipiec 1870–maj 1871)
11 Mao Zedong — cytowany przez Editorial Departments of the People‘s Daily and The Red Flag: «Marx, Engels and Lenin on the Dictatorship of the Proletariat» (22.02.1974)
12 Zob. W. I. Lenin: «Dziecięca choroba lewackości w komunizmie» (kwiecień–maj 1920)
13 J. W. Stalin: «Ekonomiczne problemy socjalizmu w Związku Radzieckim» (1951)
14 Zobacz: Editorial Departments of the People‘s Daily, The Red Flag and the Liberation Army Daily: «The Struggle Between the Two Roads in China‘s Countryside» (23.11.1967)
15 Mao Zedong — cytowany za Editorial Departments of the People‘s Daily and The Red Flag: «Marx, Engels and Lenin on the Dictatorship of the Proletariat» (22.02.1974)
16 Mao Zedong — cytowany za Editorial Departments of the People‘s Daily, The Red Flag and the Liberation Army Daily: «Leninism or Social–Imperialism?» (22.04.1970)
17 Zobacz: Deng–yuan Hsu i Pao–yu Ching: «Rethinking Socialism» (przed 1997)
18 Mao Zedong: «Speech at the 1st Plenary Session of the 9th Central Committee of the Communist Party of China» (28.04.1969)
19 Zhang Chunqiao: «On Exercising All–Round Dictatorship over the Bourgeoisie» (1975)
20 Hua Guofeng: «Let the Whole Party Mobilize for a Vast Effort to Develop Agriculture and Build Dazhai–Type Counties Throughout the Country» (15.10.1975)
21 Hua Guofeng, tamże
22 Jiang Qing: «Address at the National Conference on Learning from Dazhai in Agriculture» (15.09.1975)
23 Mao Zedong — cytowany za Central Committee of the Communist Party of China: «Decisions on Agricultured Cooperation» (11.10.1955)
24 Mao Zedong: «Main Directives» (październik 1975–styczeń 1976)
25 Mao Zedong: «Last Will and Testament» (maj–czerwiec 1976)
26 Zobacz: Mao Zedong: «Talk with Members of the Political Bureau Who Were in Beijing» (04.05.1975)
27 Zhang Chunqiao: «On Exercising All–Round Dictatorship over the Bourgeoisie» (1975)
28 W. I. Lenin: «The 8th Congress of the Communist Party of Russia (Bolsheviks)» (Marzec 1919)
29 V. I. Lenin: «Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie» (Kwiecień-Maj 1920)
30 Mao Zedong — cytowany za Editorial Departments of the People‘s Daily and The Red Flag: «On Khrushchev‘s Phony Communism and Its Historical Lessons for the World» (14.07.1964)
31a V. I. Lenin: «Letters from Afar» (marzec 1917)
31b V. I. Lenin: «The Immediate Tasks of the Council Government» (marzec–kwiecień 1918)
32 Abimael «Gonzalo» Guzmán: «On Marxism–Leninism–Maoism» (styczeń 1988)
33 Central Committee of the Communist Party of China: «Decision Concerning the Great Proletarian Cultural Revolution» (08.08.1966)
34 Central Committee of the Communist Party of China: «Circular on the Great Proletarian Cultural Revolution» (16.05.1966)
35 Mao Zedong: «Speech to the Albanian Military Delegation» (01.05.1967)
36 Mao Zedong — cytowany za Lin Biao: «Report to the 9th National Congress of the Communist Party of China» (01.04.1969)
37 Mao Zedong: «Main Directives» (październik 1975 – styczeń 1976)
38 Mao Zedong: Letter to Jiang Qing (08.07.1966)
39 Abimael «Gonzalo» Guzmán: «On Marxism–Leninism–Maoism» (styczeń 1988)
40 Mao Zedong: «Conversation with Zhou Enlai on Power Struggle» (1967)
41 Mao Zedong: «Last Will and Testament» (maj–czerwiec 1976)
42 Abimael «Gonzalo» Guzmán: «Bases of Discussion for the General Political Line of the Communist Party of Peru» (styczeń 1988)