Stosunek do XX Zjazdu KPZR i wnioski wyciągnięte z tego wydarzenia rzutujące na postrzeganie późniejszego okresu ZSRR i PRL to jedne z kluczowych zagadnień w sprawie analizy rewizjonizmu. Aby lepiej zrozumieć tę kwestię należy najpierw przyjrzeć się temu, co tak naprawdę wydarzyło się w Moskwie w 1956 roku.
Wydarzenia związane ze XX Zjazdem KZPR
XX Zjazd Partii w lutym 1956 roku był punktem wyjścia dla gruntownej zmiany w socjalistycznej strukturze ZSRR. Rozpoczął on się od zamachu stanu Chruszczowa, któremu udało się po śmierci Stalina awansować na wysoką pozycję w partii. W wygłoszonym przez siebie oficjalnym referacie na XX Zjeździe KPZR wstrzymał się jeszcze od krytyki Stalina. Wynikało to z obawy przed reakcją społeczeństwa, które zdążyło już doświadczyć dobrodziejstw socjalizmu. W wyniku powyższego powołane zostało tajne posiedzenie partii, na którym Chruszczow określił Stalina mianem tyrana i bandyty. Rewizjoniści nie poprzestali na słownej dyskredytacji Stalina – dokonali rehabilitacji wszystkich więźniów politycznych i przyznali im prawo politycznego głosu. Tajna przemowa nie była skierowana jedynie przeciwko Stalinowi jako osobie. Była początkiem walki przeciwko marksizmowi-leninizmowi i dyktaturze proletariatu. Chruszczow w tajnym referacie mówił:
„To wszystko było efektem nadużycia władzy przez Stalina, który wykorzystał masowy terror w walce z partyjnymi kadrami. Ówczesny masowy ucisk odbywał się pod hasłem walki z trockistami. Moje pytanie jest, czy trockiści faktycznie byli wtenczas takim zagrożeniem dla naszej partii i państwa sowieckiego? (…) Wielu z trockistów zmieniło swoje ówczesne zdanie i pracowało w różnych sektorach nad wspólną budową socjalizmu …”
Udawaną naiwnością Chruszczowa była rzekoma niewiedza odnośnie tego, że trockiści po wstąpieniu do partii bolszewickiej utworzyli własną frakcję, i w porozumieniu z innymi frakcjami (Zinowiew, Kamieniew, Bucharin i in.) walczyli z leninowską linią partyjną. Po swojej ideologicznej porażce trockizm przekształcił się w kontrrewolucyjny oddział burżuazji. Na XX Zjeździe KPZR Chruszczow (który sam w młodości był otwartym trockistą) obwieścił przyjaźń i współpracę z kapitalistycznymi krajami:
„Pragniemy przyjaźni i współpracy ze Stanami Zjednoczonymi zarówno na terenie walki o pokój i bezpieczeństwo ludów, jak i na płaszczyźnie ekonomicznej i kulturalnej. Robimy to w najlepszym zamyśle i bez żadnych ukrytych motywów.”
W obawie przed reakcją mas i innych partii komunistycznych świata, Chruszczow nawet po Zjeździe Partii nie udostępnił do publicznej wiadomości sprawozdania z tajnego posiedzenia partii. Notka o potępieniu Stalina wypłynęła na światło dzienne dopiero za sprawą amerykańskich służb wywiadowczych przez ambasadę amerykańską w Bonn. Przedstawiona opinii publicznej treść w pełni zgadzała się z uprawianą od lat propagandą amerykańskich służb specjalnych, mającą na celu osłabienie socjalistycznego ZSRR. To było nieformalnym początkiem współpracy rewizjonistycznego kierownictwa nowej klasy biurokratycznej pod kierownictwem Chruszczowa i amerykańskiego imperializmu. W Gruzji doszło do kilkudniowych zamieszek, w których klasa robotnicza domagała się dymisji Chruszczowa i zastąpienia go przez Mołotowa. Ten ostatni podjął nieudaną próbę obalenia Chruszczowa. Niebawem w obliczu usuwania z partii marksistów-leninistów został z niej, jak i wielu innych, jako „dogmatyczny marksista” usunięty.
Proces restauracji kapitalizmu po 1956 roku
Uwolniona z więzów socjalistycznego modelu gospodarczego i ideologicznych zasad marksizmu-leninizmu, nowa biurokracja krok po kroku restaurowała kapitalizm nowego typu – biurokratyczny kapitalizm monopolistyczny zrośnięty z aparatem państwowym, który nie wykluczał istnienia form prywatnokapitalistycznych. W początkowych latach restauracja kapitalizmu w ZSRR i krajach demokracji ludowych przebiegała prawie niezauważalnie. Do pełniejszego rozwoju form kapitalistycznych i międzynarodowej współpracy potrzeba było przygotowania ideologicznego gruntu w celach propagandowych. Takim gruntem była rewizja marksizmu-leninizmu, która przejawiała się w takich działaniach jak:
⦁ rezygnacja z rewolucji i promowanie koncepcji pokojowego przejścia od kapitalizmu do socjalizmu;
⦁ oddzielenie walki o pokój zarówno od walki klasowej proletariatu, jak i od walki o wyzwolenie narodowe uciemiężonych ludów;
⦁ zajęcie pozycji pacyfistycznych wymierzone przeciwko każdej wojnie (np. algierscy członkowie rewizjonistycznej Komunistycznej Partii Francji nie brali udziału w algierskiej wojnie wyzwoleńczej. Chruszczow twierdził: „Nie chcemy żadnego osłabiania Francji, chcemy wzmocnienia potęgi Francji”);
⦁ przyjęcie stanowiska, jakby kapitalistyczne prawo imperialistycznych wojen nie działało. Rewizjoniści uważają, że w obecnym okresie wojny stały się czymś, co niekoniecznie musi się zdarzyć;
⦁ obwieszczenie zmiany charakteru imperializmu i walki klas oraz promowanie koncepcji pokojowego współistnienia narodów;
⦁ promowanie koncepcji państwa jako własności całego ludu, obwieszczenie zaniku klas i zawieszenie dyktatury proletariatu.
W sferze ekonomicznej dokonano podniesienia kapitalistycznego prawa zysku do naczelnej zasady rządzącej gospodarką socjalistyczną. Głównym ekonomistą odpowiedzialnym za nakreślenie rewizjonistycznych reform był podopieczny Chruszczowa – Liberman. Uchwalono:
⦁ rozwiązanie Stacji Maszynowo-Traktorowej i sprzedaż maszyn kołchozom;
⦁ chęć podniesienia produktywności pracy za pomocą zasady zysku;
⦁ chęć podniesienia rentowności i produktywności za pomocą wprowadzenia zasady „materialnego bodźca” – część wypracowanego zysku została wypłacana dyrektorom i robotnikom zakładów w postaci premii;
⦁ zastępowanie centralnego planowania zasadą rentowności i samodzielności zakładów;
⦁ rozwiązanie centralnych ministerstw dla poszczególnych gałęzi gospodarki i przekazanie kierownictwa regionalnym organom kierowniczym;
⦁ w dużej części zatrzymanie procesu kolektywizacji rolniczej i ponowne wprowadzenie prywatnego rolnictwa (np. w Polsce, na Węgrzech oraz pogłębienie tego zjawiska w Jugosławii).
Analogiczne procesy odbywały się w innych demokracjach ludowych, w tym w Polsce. W wyniku odejścia od ekonomicznych zasad gospodarki socjalistycznej i w wyniku wprowadzenia kapitalistycznej zasady zysku jako naczelnej zasady ekonomicznej, dokonano odejścia od modelu socjalistycznego na rzecz modelu kapitalistycznego. Na efekty zdrady socjalizmu przez nową biurokratyczną klasę nie trzeba było długo czekać. System promujący usamodzielnianie się zakładów produkujących, działający w coraz większym stopniu nie w oparciu o potrzeby całości społeczeństwa (centralny plan), a w oparciu o produkcję tych towarów, które przynosiły największy zysk, powodował okresowe braki niektórych towarów (przy nadmiarze innych) i szybkie bogacenie się zakładowych kierowników, przywłaszczających sobie nadwyżki w postaci wysokich premii. To z kolei powodowało wzrost nierówności społecznych i rozrost klasy zainteresowanej w pogłębianiu zjawiska gwarantującego jej powiększanie uposażenia majątkowego.
W wyniku narastania społecznego niezadowolenia, z pozycji głównego sekretarza partii ustępować musieli kolejni sekretarze. Każdy kolejny sekretarz publicznie obiecywał, że skończy działać wg polityki poprzednika tylko po to, by móc ją w stopniu zintensyfikowanym kontynuować. Kapitalistyczne zasady raz wprowadzone w system gospodarczy działają automatycznie, podważając osiągnięcia państw socjalistycznych, które budowano trudem i pracą milionów ludzi. Nowe elity czerpiące pokaźne zyski z nowo wprowadzonego systemu nie myślały o powrocie do gospodarki socjalistycznej. Tak jak w 1956 roku nie mogły publicznie potępić socjalistycznych osiągnięć pod przywództwem Stalina w obawie przed reakcją mas, tak i później w obawie przed rozruchami społecznymi utrzymywały pewien wywalczony jeszcze we wcześniejszym okresie system zabezpieczeń socjalnych.
Postępujące przywłaszczanie wartości dodatkowej przez prywatne podmioty kierownicze doprowadzało do coraz większego zadłużania się byłych państw demokracji ludowych u prywatnych podmiotów zagranicznych. Postępujące uzależnienie od zagranicznego kapitału potęgowało jego postępujący wpływ na politykę wewnętrzną ZSRR. Końcowym etapem restauracji kapitalizmu w byłych krajach socjalistycznych było zlanie się interesów rządzącej biurokracji byłych państw ludowych z interesami zagranicznych kapitalistów. Przyjaźń Gorbaczowa z zachodnimi milionerami i biznesowe stosunki Jaruzelskiego z Rockefellerem, oraz z reprezentantką brytyjskiej burżuazji Margaret Thatcher, było jedynie dopełnieniem procesu końca, który zapoczątkował rok 1956.
Dobrze uposażone finansowo elity przywitały kapitalizm z otwartymi ramionami. Ponad głowami mas zawarto porozumienie z kapitałem zagranicznym o formalnym upadku państwa socjalistycznego i oficjalnym przejściu do państwa kapitalistycznego. Wielkie zakłady pracy podzielone zostały pomiędzy członków byłej kierowniczej klasy biurokratycznej i zachodnich kapitalistów. Zdobycze socjalne pełniące od 1956 rolę utrzymywania mas we względnym spokoju, w obliczu postępującego przywłaszczania dobra społecznego przez nową klasę biurokratyczną, zostały po 1989 roku oficjalnie wycofane. Zaoszczędzone w ten sposób „koszty społeczne” powędrowały do prywatnych kieszeni.