
Idee panujące w społeczeństwie
Karol Marks niejednokrotnie podkreślał:
Ideami panującymi każdej epoki były zawsze tylko idee klasy panującej1
Klasa rządząca, kierująca materialną siłą społeczną, jest jednocześnie rządzącą siłą intelektualną. Reguluje ona produkcję i dystrybucję idei służących jej interesom klasowym. Moralność, religia, metafizyka i cała reszta ideologii i odpowiadająca im świadomość nie posiadają niezależności; lecz są produktem klasy, która kierując środkami materialnej produkcji, zmienia życie społeczeństwa i tym samym jego myślenie.
Idee przedstawiane są jako prawa naturalne, niezbywalne czy uniwersalne, jednak fałszem jest ich «uniwersalność», jakoby miały służyć całemu społeczeństwu. Ich «uniwersalność» ma na celu utrzymanie porządku społecznego z korzyścią dla klas panujących.
Idee klas panujących legitymizują panowanie jednej klasy nad drugą. Nie muszą być przedstawiane jako polityka, ideologia itp. Mogą przybierać nazwę zdrowego rozsądku, apolityczności itp. Pieczętowały panowanie właścicieli niewolników nad niewolnikami, feudalnych władców nad poddanymi, i dziś pieczętują panowanie burżuazji nad proletariatem.
Toteż większość ludzi żyjąca dzisiaj w społeczeństwach kapitalistycznych nie zdaje sobie sprawy z polityczności ich myśli. Nie widzi śladów klasy w swoim myśleniu. Pozbawiona świadomości klasowej służącej jej własnym interesom, przyjmuje idee klasy panującej.
W społeczeństwie klasowym każdy człowiek znajduje się w określonej sytuacji klasowej, toteż nie ma takiej ideologii, która by nie nosiła piętna klasowego.2
Wraz z rewolucją – ze zmianą klas panujących, idee obecne w starej epoce są wypychane przez nowe idee, reprezentujące klasę obejmującej panowanie.
Taki stan rzeczy utrzymywać będzie się do czasu, kiedy społeczeństwo zostanie zreorganizowane w społeczeństwo bezklasowe.
Moralność prawdziwie ludzka, stojąca ponad przeciwieństwami klasowymi i ponad pamięcią o nich, możliwa będzie dopiero na tym szczeblu rozwoju społecznego, który nie tylko przezwycięży przeciwieństwo klasowe, ale i zapomni o nim w praktyce życiowej.3
Liberalizm
Obecna epoka, epoka panowania klasy burżuazyjnej, wyprodukowała idee odpowiadające społeczeństwu kapitalistycznemu. Na przestrzeni historii zysków, kryzysów, wojen, walk klasowych, burżuazja przekształcała, zmieniała i tworzyła nowe idee w zależności od warunków materialnych w jakich się znalazła. Jednak wszystkie te idee mają wspólną cechę – utrzymanie kapitalistycznych stosunków własności. Liberalizm, socjaldemokratyzm, konserwatyzm, nacjonalizm czy faszyzm są ideologiami dostosowanymi do konkretnych warunków materialnych w kapitalizmie.
Ideologie klas rządzących rzadko są po prostu kłamstwami cynicznie rozpowszechnianymi w celu zdobycia przyzwolenia rządzonych. Są to zestawy przekonań, które dają klasie rządzącej poczucie własnej ważności, uświęcają jej rządy w jej własnych oczach, a także w oczach innych i dają jej pewność, że potrafi poradzić sobie z wszelkimi widocznymi wadami własnego systemu.
Liberalizm wykreowany wraz z wyłonieniem się burżuazji pełnił niegdyś progresywną rolę. Rewolucje burżuazyjne jedna po drugiej burzyły feudalne stosunki społeczne, a w ich miejsce wstawiały nowe. Dawny ucisk absolutyzmu został zastąpiony burżuazyjną demokracją, która przyznawała masom pewne prawa oraz formalną równość.
Wchodząc na miejsce feudalnych władców przekształcono stosunki społeczne tworząc kapitalizm. Wraz z panowaniem burżuazji liberalizm stał się nową ideą wiodącą masy.
Z czasem ugruntowania się kapitalizmu, ugruntowały się rządy burżuazji. Posiadając machinę państwowa podporządkowała sobie podrzędne klasy. Usprawiedliwiając swoje rządy innym (ale też samym sobie) wykreowała nową liberalną moralność, stosunki międzyludzkie, zasady prawne itp.
Co jest niestandardowego w liberalizmie, i to co wyróżnia go na tle innych ideologii, to stwierdzenie że «wszyscy ludzie rodzą się równi». Ta równość niestety jest tylko formalna. Ludzie rodzą się równi wobec prawa, jednak prawo jest skonstruowane tak, by służyć interesie jednej klasy i uciskać inne. Jaka równość istnieje między właścicielem niewolników a niewolnikiem? Obydwoje przestrzegają tego samego prawa, jednak obydwoje zajmują znacznie inne miejsce w społecznej hierarchii i prawo w zależności od ich położenia nagradza ich lub karze i uciska.
Obserwując system liberalnej demokracji, jej idee i prawo – prawo własności, wolność jednostki, zasada nieagresji, wolny rynek, indywidualizm, wolność słowa, prasy, zgromadzeń czy wyznania, zauważymy że pod znakiem formalnej równości kryje się zamaskowany system klasowego ucisku, a idee i prawa które mogłyby się wydawać «uniwersalne, wieczne, niezbywalne i naturalne», w kapitalizmie spełniają interesy klasowe kapitalistów oraz zmuszają podrzędne klasy do służenia klasie rządzącej.
Demokracja burżuazyjna
Liberalna demokracja burżuazyjna nie bez powodu jest wiodącą formą dzisiejszego kapitalizmu w zachodnich krajach imperialistycznych. Kapitał zaadaptował ją jako najstabilniejszą formę swojego panowania. Zapewnia najlepsze i przystępne warunki reprodukcji kapitalistycznej hegemonii. Najlepszą organizację klas panujących. Najlepszą dezorientację wyzyskiwanych mas. W swoich różnych formach najlepiej utrwala kapitalistyczne stosunki własności.
Wszechwładza «bogactwa» jest pewniejsza w republice demokratycznej dlatego, że nie jest uzależniona od lichej powłoki politycznej kapitalizmu. Republika demokratyczna stanowi najlepszą możliwą polityczną powłokę kapitalizmu i dlatego kapitał, po opanowaniu przezeń tej najlepszej powłoki, utwierdza swą władzę tak niewzruszenie i tak pewnie, że żadna zmiana ani osób, ani instytucyj, ani partyj burżuazyjnej republiki demokratycznej nie zachwieje tej władzy.4
W społeczeństwie kapitalistycznym, w warunkach jego najpomyślniejszego rozwoju, mamy mniej lub bardziej pełny demokratyzm w republice demokratycznej. Lecz demokratyzm ten jest zawsze ujęty w wąskie ramy wyzysku kapitalistycznego i dlatego w istocie rzeczy pozostaje zawsze demokratyzmem dla mniejszości, tylko dla klas posiadających, tylko dla bogaczy. Wolność społeczeństwa kapitalistycznego pozostaje w przybliżeniu zawsze taka sama, jaką była w starożytnych republikach greckich: wolnością dla właścicieli niewolników. Współcześni niewolnicy najemni pozostają, wskutek warunków kapitalistycznego wyzysku, do takiego stopnia przytłoczeni ubóstwem i nędzą, że «mają inne kłopoty, niż demokrację», «mają inne kłopoty, niż politykę», że w zwykłym, spokojnym biegu wydarzeń większość ludności odsunięta jest od udziału w życiu społeczno–politycznym.5
Liberalizm odrzuca walkę klas, tłumi świadomość klasową proletariatu. Liberałowie postulują ideę pokoju za wszelką cenę. Pokoju ponad niedające się pogodzić sprzeczności. Porządku społecznego w społeczeństwie pełnym antagonistycznych relacji. W liberalizmie walka klas nie gaśnie, jest ona przykrywana abstrakcyjnymi i uniwersalistycznymi odniesieniami do praw jednostki, bez jakichkolwiek różnic klasowych, aby ukryć i promować prawo i wolność klas wyzyskujących do wyzyskiwania wielkich mas jednostek należących do innych klas, stanowiących ponad dziewięćdziesiąt procent populacji. Dezorganizuje to klasę robotniczą, zaciera świadomość klasową robotników, niszczy ich rewolucyjnego ducha. Służy jedynie interesom burżuazji.
Liberalne idee, reprezentujące «demokratyczną» republikę, sprawnie wkradły się do umysłów mas. Ale skoro liberalizm działa tylko w interesie klasowym burżuazji, jakie znaczenie ma dla proletariatu? Przyjrzyjmy się jakie znaczenie ma liberalizm dla robotnika:
1: Prawo własności dla robotnika oznacza głównie prawo do posiadania i korzystana z dóbr osobistych, nieruchomości, majątku, oraz prawo do ich dziedziczenia.
Prawo własności nieproporcjonalnie bardziej chroni właścicieli przedsiębiorstw, właścicieli ziemskich, kamieniczników itp. To właśnie prawo własności chroni własność prywatną wyżej wymienionych. Pozwala przekazywać sobie kapitał z pokolenia na pokolenie, posiadać więcej niż się realnie potrzebuje itp. Umożliwia burżuazji wyzysk robotnika w pracy, zajmując bogactwo wytworzone podczas pracy.
Pierwotnie zdawało nam się, że prawo własności opiera się na własnej pracy […] Obecnie [przy końcu rozwoju pokazanego przez Marksa] własność występuje po stronie kapitalisty jako prawo do przywłaszczania sobie cudzej nieopłaconej pracy lub jej produktu, po stronie zaś robotnika – jako niemożność przywłaszczania sobie swego własnego produktu.6
Umożliwia najbardziej barbarzyńskie czyny wobec niższych klas by utrzymać panowanie kapitału. Eksmisje i bezdomność przy jednoczesnych tysiącach pustych mieszkań zajętych przez kamieniczników. Głód milionów ludzi przy jednoczesnym dostatku jedzenia. Śmierć milionów ludzi na uleczalne choroby. Podnoszenie cen lekarstw niezbędnych do życia. I tym podobne.
2: Prawo wolności słowa, prasy, zgromadzeń czy wyznania daje przekonanie o niezależności swoich poglądów, samostanowieniu o swoich działaniach. Te liberalne prawa dają pewną swobodę , lecz są respektowane tylko do momentu podjęcia działań, które podważają panowanie kapitału.
Weźmy na przykład wolność zgromadzeń i wolność prasy. Scheidemannowie i Kautscy, Austerlitzowie i Rennerowie zapewniają robotników, że obecne wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego w Niemczech i w Austrii odbywają się w sposób «demokratyczny». Jest to kłamstwo, w rzeczywistości bowiem kapitaliści, wyzyskiwacze, obszarnicy, spekulanci mają w swych rękach 100% najlepszych budynków, które nadają się do zebrań, i 9/10 zapasów papieru, drukarni i tak dalej. Robotnik w mieście, parobek i robotnik dniówkowy na wsi są w rzeczywistości odsunięci od demokracji zarówno przez owo «święte prawo własności», jak i przez burżuazyjny aparat władzy państwowej, tzn. przez burżuazyjnych urzędników, burżuazyjnych sędziów i innych. Obecna «wolność zgromadzeń i prasy» w «demokratycznej» (burżuazyjno–demokratycznej) republice niemieckiej jest obłudą, w rzeczywistości bowiem jest to wolność dla bogaczy — wolność kupowania i przekupywania przez nich prasy, wolność upijania ludu przez bogaczy siwuchą burżuazyjnych kłamstw gazetowych, kłamstwem i wolność — dla bogaczy — posiadania na «własność» obszarniczych domów, najlepszych budynków itp.7
3: Indywidualizm niszczy jedność klasy robotniczej, atomizuje masy na jednostki o własnych interesach. Stawia osobiste ambicje jednostki ponad interesy klasowe. Rozdrobniona klasa robotnicza nie stanowi zagrożenia dla panowania kapitału. Pełni bardzo destrukcyjną role w życiu społeczeństwa jak i w każdej grupie aktywistycznej lub rewolucyjnej. Napędza egoizm jednostek i podkopuje solidarność.
4: Zasada nieagresji gwarantuje wolność od państwowej przemocy. Najczęściej jest to zasada tylko formalna. Jest respektowana gdy jawna przemoc ze strony państwa nie jest konieczna do utrzymania porządku. Poza liberalnymi wartościami, ogromną rolę w utrzymaniu porządku odgrywa strach przed jawną przemocą policji i wojska, przemocą ekonomiczną, przemocą prawną.
Nie ma ani jednego państwa, chociażby nawet najbardziej demokratycznego, w którego konstytucji nie byłoby wybiegów lub zastrzeżeń, zapewniających burżuazji możność rzucenia wojska przeciw robotnikom, zaprowadzenia stanu wojennego itp. «w razie zakłócenia porządku» – w rzeczywistości zaś, w razie «zakłócenia» przez klasę wyzyskiwaną jej niewolniczej sytuacji i w razie prób zachowywania się nie tak, jak przystało niewolnikom.8
Wolny Rynek to wolny obrót środkami produkcji, towarami, usługami, wolna przedsiębiorczość i konkurencja. Przez dekady wolnej konkurencji doprowadził do wyłonienia swoich zwycięzców. Na obecnym etapie owa «wolność» rynku od dawna nie istnieje, zastąpiona przez monopole kontrolujące produkcję, sprzedaż, z góry ustalające ceny, łączące się lub walczące z innymi monopolami o dominację na rynku. Gdyby trzeba było dać możliwie najkrótszy opis współczesnego kapitalizmu, należałoby powiedzieć, że mamy kapitalizm monopolistyczny.
Kiedy kapitalizm osiągnął etap dorosłości i przejął pełną kontrolę nad procesem produkcyjnym, konkurencja wzrosła, a wewnętrzne prawa kapitału zostały wyrażone najpełniej. Wreszcie, w swojej epoce upadku, kapitalizm w coraz większym stopniu polega na formach przetrwania innych niż wolna konkurencja – udział monopoli znacznie się zwiększył, interwencja państwa we wszystkie aspekty życia gospodarczego, akumulacja przez zagarnięcie, imperializm – ale kosztem zniekształcenia funkcjonowania jego prawa i wznoszenia barier dla ekspansji sił wytwórczych.9
Rynek pracy, będący częścią wolnego rynku, również polega na «wolnym» kupnie i sprzedaży ludzkiej pracy. Doniosły frazes «wolności, współpracy i wymiany» przykrywa przymus ekonomiczny zmuszający robotnika do poddawania się wyzyskowi. Jedyna wolność jaką posiada robotnik to sprzedaż swojej pracy kapitaliście lub bezrobocie.
Bezrobocie też znajduje swoje zastosowanie w kapitalizmie. Tworzy rezerwową armię pracy. Dzięki bezrobotnym, kapitalista może narzucać gorsze warunki pracy swoim pracownikom, ale też zatrudniać bezrobotnych na dyktatorskich warunkach. Nigdzie tutaj nie znajdziemy «wolnej sprzedaży» pracy przez robotnika.
Arystokracja pracownicza jest uprzywilejowaną warstwą klasy robotniczej. Robotnicy z tej warstwy cieszą się lepszymi warunkami zatrudnienia niż reszta proletariatu. Mają lżejszą pracę i większą płacę. Zajmują stanowiska świetnie opłacanych pracowników. Ich sytuacja materialna stawia ich ponad resztą klasy robotniczej. Dzięki licznym przywilejom, w panowaniu burżuazji widzą swoje własne korzyści. Grają dużą rolę w zacieraniu walki klasowej. W społeczeństwie, razem z klasą średnią i burżuazją wyznaczają opinię publiczną, propagują liberalne wartości, ich głos na każdym kroku jest promowany przez burżuazyjne media.
Arystokracja pracownicza jest również pewnym celem, do którego robotnik w kapitalizmie jest pchany przez burżuazję. Ma zapomnieć o walce klas, koncentrując się na karierze, próbując wspiąć się na wyższy szczebel społecznej hierarchii.
Prawo wyborcze stwarza wśród mas poczucie podmiotowości. Wybór między jedną a drugą kliką polityków działających w interesie kapitalistów to wybór czysto estetyczny. Wspólny mianownik między tymi grupami to utrzymanie kapitalistycznych relacji własności.
Raz na kilka lat decydować, jaki członek klasy panującej będzie ujarzmiał i dławił lud w parlamencie – oto na czym polega rzeczywista istota burżuazyjnego parlamentaryzmu, nie tylko w monarchiach konstytucyjno–parlamentarnych, lecz także w najbardziej demokratycznych republikach.10
Zdarza się, że w celu uzyskania poparcia społecznego partia decyduje się na pro pracownicze reformy, zmniejszenie nierówności społecznych itp. Jednak tak szybko jak się pojawiły, równie szybko mogą zniknąć kiedy zaczną szkodzić interesom kapitalistów. Wyzwolenie klasy robotniczej może odbyć się tylko za pomocą rewolucji.
Powszechne prawo głosowania jest więc miernikiem stopnia dojrzałości klasy robotniczej. W państwie dzisiejszym nigdy nie może być i nie będzie ono niczym więcej11
Baza i nadbudowa
Aby móc zrozumieć współczesny liberalizm i jego skutki w kulturze społeczeństwa, musimy najpierw zrozumieć materializm historyczny – zastosowanie zasad materializmu dialektycznego do zjawisk życia społecznego, do badania społeczeństwa, do badania historii społeczeństwa.
Marks wyjaśnił podstawy zmian społecznych i rewolucji politycznych nie jako wymysł jakichś błyskotliwych umysłów ludzi, ale jako produkt procesów zachodzących w społeczeństwie.
Punktem wyjścia materialistycznej koncepcji historii jest poziom rozwoju materialnych sił wytwórczych, tj. narzędzi, maszyn, umiejętności itd. Marks mówi, że odpowiednio do etapu rozwoju sił wytwórczych otrzymujemy określone stosunki produkcji, czyli stosunki własności i kontroli nad środkami produkcji. Siły wytwórcze i stosunki produkcji tworzą sposób produkcji który warunkuje życie społeczne, prawne, polityczne, intelektualne itp. Tak więc na przykład feudalny sposób produkcji bardzo dotkliwie uciska kobiety i niższe kasty społeczeństwa. Jest bardzo niedemokratycznym systemem politycznym. Z kolei kapitalistyczny sposób produkcji zmniejsza społeczny ucisk i przyznaje masom trochę demokratycznych praw.
Na pewnym etapie rozwoju, siły wytwórcze wchodzą w konflikt z istniejącymi stosunkami produkcji. Stare stosunki produkcji zaczynają blokować dalszy rozwój sił wytwórczych. Dopóki te społeczne stosunki produkcji nie ulegają zmianie, siły wytwórcze nie mogą rozwijać.
Ten okres, kiedy relacje produkcji zaczynają działać jako łańcuchy na rozwój sił wytwórczych jest początkiem epoki rewolucji społecznej. Rewolucja jest konieczna do zmiany stosunków produkcji, tj. relacji między różnymi klasami w społeczeństwie. Gdy to nastąpi, relacje produkcji i stosunki własności zostają zerwane, czyli zmienia się podstawa ekonomiczna, a po niej zmienia się cała nadbudowa.
[…] cała dotychczasowa teoria moralności jest, w ostatniej instancji, wytworem każdorazowej sytuacji ekonomicznej społeczeństwa. A że społeczeństwo rozwijało się dotąd poprzez przeciwieństwa klasowe, moralność była zawsze moralnością klasową; albo usprawiedliwiała panowanie i interesy klasy panującej, albo też – gdy klasa uciśniona wzrosła dostatecznie w siłę – wyrażała bunt przeciw temu panowaniu i związane z przyszłością interesy uciskanych.12
Zatem zanim przyjrzymy się nadbudowie współczesnych liberalnych społeczeństw, musimy wpierw przyjrzeć się współczesnemu sposobowi produkcji, czyli podstawie materialnej na której wyrasta świadomość. Tym sposobem produkcji jest kapitalizm na najwyższym stopniu swojego rozwoju – imperializm.
«Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu»
Warto pamiętać co poprzedzało etap imperializmu. Rozwinięte kraje kapitalistyczne nie dokonały uprzemysłowienia wyłącznie za pomocą rąk własnych robotników, rozwój ten w dużej mierze odbył się na plecach kolonializmu, niewolnictwa, taniej siły roboczej imigrantów, czystek etnicznych. Podbita Afryka, Ameryka, Australia, Indie, Chiny, stanowiły narzędzie do szybszego rozwoju ekonomicznego państw europejskich. Kapitalizm odziedziczył swoje kolonie po feudalnych mocarstwach, które już od XV wieku ustanawiały swoje panowanie na nowo odkrytych kontynentach. Kolonializm nie zniknął wraz ze spadającą koroną królewską, władcy nowej epoki z chęcią przejęli bogate złoża naturalnych surowców, niewolników itd. Zmieniła się ekonomiczna polityka państw burżuazyjnych (przejście od merkantylizmu do wolnego handlu) oraz późniejsza «niepodległość» kolonii wciąż zależnych politycznie i gospodarczo od swoich kolonizatorów.
Ukryte niewolnictwo robotników najemnych w Europie potrzebowało nieuwarunkowanego niewolnictwa nowego świata jako swojego piedestału. […] Skarby zdobyte poza Europą przez nieukrywane grabieże, zniewolenie i morderstwa wróciły do ojczyzny i zostały tam zamienione na stolicę.13
Imperializm jest najwyższym stadium kapitalizmu. Nazywany jest również kapitalizmem monopolistycznym i kapitalizmem gnijącym.
Jak naukowo przewidywał Marks, swobodna konkurencja w jego czasach (połowa XIX wieku) faktycznie doprowadziła do wysokiej koncentracji kapitału w rękach kilku kapitalistycznych firm w ciągu ostatnich trzech dekad XIX wieku. Kapitaliści europejscy, amerykańscy i japońscy wołali o ekspansję rynku ze względu na ograniczone rynki krajowe.
Imperializm wyrósł jako rozwinięcie i bezpośrednie przedłużenie podstawowych właściwości kapitalizmu w ogóle. Ale kapitalizm stal się kapitalistycznym imperializmem dopiero na określonym, bardzo wysokim stopniu swego rozwoju, kiedy pewne podstawowe właściwości kapitalizmu zaczęły zamieniać się w swe przeciwieństwo, kiedy pod każdym względem powstały i ujawniły się cechy epoki przejściowej od kapitalizmu do wyższego ustroju społeczno–ekonomicznego. Sprawą pod względem ekonomicznym podstawową w tym procesie jest zastąpienie kapitalistycznej wolnej konkurencji przez monopole kapitalistyczne. Wolna konkurencja jest podstawową właściwością kapitalizmu i produkcji towarowej w ogóle; monopol stanowi całkowite przeciwieństwo wolnej konkurencji, ale ta ostatnia w naszych oczach zaczęła przetwarzać się w monopol stwarzając wielką produkcję, wypierając drobną, zastępując wielką przez jeszcze większą, doprowadzając koncentrację produkcji i kapitału do tego, że wyrastał i wyrasta z niej monopol: kartele, syndykaty, trusty, zlewający się z nimi kapitał jakichś dziesięciu banków obracających miliardami.
A jednocześnie monopole wyrastając z wolnej konkurencji nie usuwają jej, lecz istnieją nad nią i obok niej stwarzając przez to szereg szczególnie ostrych i głębokich sprzeczności, tarć, konfliktów. Monopol jest przejściem od kapitalizmu do wyższego ustroju.14
Na początku XX wieku nie było już części świata, która nie byłaby w międzynarodowej sieci kapitalizmu. Kraje kapitalistyczne przejęły resztę świata, rywalizując o rynki towarów nadwyżkowych, źródeł surowców, pól inwestycji, stref wpływów i pozycji siły. Kapitaliści monopolistyczni dążyli do uwolnienia społeczeństwa kapitalistycznego od jego przesytu kapitałowego, względnej nadprodukcji i sprzeczności klasowych poprzez możliwość wyzyskiwania ludzi w koloniach i półkoloniach.
Wymieńmy pięć podstawowych cech imperializmu lub kapitalizmu monopolistycznego, opisanych przez Lenina:
- Koncentracja kapitału osiągnęła punkt, w którym monopole stały się dominujące w społeczeństwie kapitalistycznym – Monopol oznacza, że jedna firma lub jedna kombinacja firm kontrolowanych przez jedną grupę kapitalistów dominuje nad główną częścią lub całością branży. Era wolnej konkurencji w zasadzie dobiegła końca pod koniec XIX wieku. Wszystkie główne dziedziny działalności gospodarczej były zdominowane przez duże firmy monopolistyczne, które nadal się powiększały. W epoce imperializmu firmy monopolistyczne stały się jeszcze większe, czerpiąc super–zyski z kolonii i półkolonii oraz kontynuując fuzje w wyniku powracającego kryzysu gospodarczego. Całe gadanie burżuazyjnych ekonomistów o wolnej przedsiębiorczości jest kłamstwem.
- Kapitał przemysłowy połączył się z kapitałem bankowym, aby stać się kapitałem finansowym i stworzyć finansową oligarchię – Fuzja kapitału przemysłowego i bankowego dała do dyspozycji monopolistycznych kapitalistów więcej kapitału niż kiedykolwiek wcześniej i zrodziła oligarchię finansową, która gromadzi zyski nie dzięki swoim umiejętnościom przedsiębiorczym, ale dlatego, że po prostu kontroluje i manipuluje kapitałem finansowym. Monopolowa klasa kapitalistów wynajmuje menedżerów do prowadzenia swoich produktywnych przedsiębiorstw i po prostu siada z tyłu, czekając na dywidendy z udziałów.
- Wywóz nadwyżki kapitału, obok towarów nadwyżkowych, zyskał własne znaczenie i jest ujściem nadmiaru kapitału w krajach kapitalistycznych – Eksport kapitału nadwyżkowego przybiera formę pożyczek i inwestycji bezpośrednich. Służą one uwolnieniu gospodarki kapitalistycznej nie tylko od nadmiaru kapitału, ale także od nadwyżki towarów. Pożyczki ułatwiają sprzedaż nadwyżek towarów, torują drogę inwestycjom bezpośrednim i zarabiają odsetki oraz zostają przekształcone w kapitał własny w przypadku niespłacenia długu przez dłużnika. Inwestycje bezpośrednie są nawet bardziej skuteczne niż pożyczki w przejmowaniu kontroli nad czyjąś gospodarką. Tworzą własną infrastrukturę i czerpią bezpośrednie zyski. Ułatwiają sprzedaż nadwyżek i pozyskiwanie surowców dla branż z metropolii.
- Pojawiły się międzynarodowe kombinacje monopoli, trustów, kartele, syndykaty i tym podobne – Zgodnie z prawem nierównomiernego rozwoju kraje kapitalistyczne różnią się siłą gospodarczą i odpowiednio zajmują swoje miejsce w świecie kapitalistycznym. Ale zgodnie z tym samym prawem wzrost i konkurencja gospodarek kapitalistycznych nadal zakłócają każdą równowagę stosunków. W każdej chwili jedna potęga kapitalistyczna może zdominować inne lub kilka pomniejszych krajów kapitalistycznych, albo kraje te są sprzymierzone w celu przewagi w rywalizacji z innymi grupami krajów kapitalistycznych. Jednak wszystkie kraje kapitalistyczne zawsze dążą do całkowitego zjednoczenia przeciwko proletariatowi lub przeciwko uciskanym ludom w koloniach i półkoloniach. W tym kontekście łatwo zrozumieć, dlaczego powstają międzynarodowe kombinacje monopoli, karteli, trustów, syndykatów i tym podobnych. Lenin rzucił światło na zjawisko transnarodowych lub wielonarodowych korporacji i sojuszu krajów kapitalistycznych w celu wyzysku innych. Konkurencja zawsze rządzi stosunkami krajów kapitalistycznych. W warunkach pokoju każda gospodarka kapitalistyczna kontynuuje akumulację kapitału i w odpowiednim czasie zostaje dotknięta serią nasilających się kryzysów nadprodukcji (cyklu koniunkturalnego). Współczesny imperializm nigdy nie był kompletnym i ostatecznym rozwiązaniem podstawowych sprzeczności w społeczeństwie kapitalistycznym. Konkurencja między krajami kapitalistycznymi jest zawsze zaostrzana przez serię kryzysów i środków protekcjonistycznych. To konkurencja o rynki, obszary inwestycji i źródła tanich surowców i taniej siły roboczej. Samolubne i wąskie interesy każdego kraju kapitalistycznego, jak również sojusze i kontr–sojusze między nimi stają się coraz bardziej wyraźne. Zwróćmy uwagę, że każdą z dwóch ostatnich wojen światowych poprzedziła seria nasilających się kryzysów gospodarczych i środków protekcjonistycznych. W stosunkach krajów kapitalistycznych wojna gospodarcza poprzedza wojnę strzelecką.
- Podział świata między mocarstwa kapitalistyczne został zakończony, a jego ponowne rozdzielenie możliwe jest tylko poprzez wojnę – Na początku XX wieku nie było już części świata, która nie byłaby pod dominacją mocarstwa kapitalistycznego lub kilku mocarstw kapitalistycznych. Ponowny podział świata nie był już możliwy bez wywołania wojny. Struktura posiadłości kolonialnych i obszarów imperialistycznej dominacji zostaje zakłócona przez stale narastającą koncentrację kapitału i kryzysy gospodarcze w krajach kapitalistycznych. Kraj kapitalistyczny, który ma dużą zdolność produkcyjną, ale ma bardzo ograniczone pole dla wewnętrznej i zewnętrznej ekspansji gospodarczej, musi naciskać na nowy podział świata i zaburzać równowagę sił gospodarczych i politycznych. Ci, którzy kontrolują układ, są zobowiązani do walki o utrzymanie starego podziału. Chociaż przegrały w I wojnie światowej, Niemcy zdołały uratować swój przemysł, poddając się aliantom przed ich kontratakiem na niemieckie miasta. W ramach porozumienia pokojowego niemieckie strefy wpływów w Chinach zostały przekazane Japonii, a jej afrykańskie kolonie innym mocarstwom europejskim. Wkrótce efekt wyciskania dużych zdolności przemysłowych i ograniczonego obszaru ekspansji wypłynął na powierzchnię i wyprodukował Hitlera. Po objęciu funkcji kanclerza Hitler zaangażował się w masowe roboty publiczne i produkcję wojskową. Ale chociaż były to ujścia dla nadwyżki kapitału, przyniosły one malejącą stopę zysku dla niemieckich kapitalistów–monopolistów. Domagając się «przestrzeni życiowej», Niemcy podjęły serię agresywnych działań w Europie Wschodniej i Zachodniej, które doprowadziły do II wojny światowej.
Lenin doszedł do wniosku, że imperializm jest przededniem rewolucji społecznej. Imperializm nie rozwiązał podstawowych problemów kapitalizmu, a jedynie je zaostrzył i wprowadził na skalę międzynarodową. Służył do wywołania bezprecedensowo potężnych ruchów rewolucyjnych wśród proletariatu krajów kapitalistycznych oraz uciskanych narodów kolonii i półkolonii.
Rewolucja w dobrze rozwiniętych krajach kapitalistycznych nie jest automatycznie ułatwiona ze względu na wysoki poziom rozwoju. Klasa kapitalistyczna w takim kraju jest z pewnością wyposażona w więcej środków, by stłumić rewolucję niż ta w najsłabszym kraju kapitalistycznym.
Niemniej jednak rewolucja zawsze pozostaje możliwa w każdym kraju kapitalistycznym, dopóki panują warunki kryzysu i proletariat jest przygotowany do pokonania klasy rządzącej.
Zgodnie z teorią nierównomiernego rozwoju Lenina Rosja jako najsłabszy kraj kapitalistyczny mogła być najbardziej podatna na rewolucję społeczną i do proletariatu należało przygotowanie się do wykonania swoich rewolucyjnych zadań.
Aby nastąpiła rewolucja, zwykle nie wystarcza, aby «klasy niższe nie chciały» żyć po staremu; konieczne jest także, aby «klasy wyższe nie mogły» żyć po staremu; (2) kiedy cierpienia i niedostatki klas uciskanych stały się bardziej dotkliwe niż zwykle; (3) gdy w konsekwencji powyższych przyczyn następuje znaczny wzrost aktywności mas, które bez szemrania dają się okradać w «czasie pokoju» ale w niespokojnych czasach, są ciągnięte przez wszystkie okoliczności kryzysu i przez same «klasy wyższe» do samodzielnego działania historycznego.15
Cała epoka imperializmu nieprzerwanie jest związana z kryzysami i rewolucjami socjalistycznymi, wojnami ludowymi, organizacją narodów uciskanych całego świata przeciwko Imperializmowi.
Praca «Imperializm, Najwyższe stadium kapitalizmu» Lenina z 1916 roku, w środku I wojny światowej, została napisana jako przewodnik do działania, konkretna analiza konkretnej sytuacji, próba obnażenia powodów, dla których przywódcy masowych partii socjalistycznych w krajach imperialistycznych skapitulowali w przededniu wojny światowej. Lenin wykazał, że sama wojna nie była przypadkiem, ale wyrazem natury kapitalizmu, jego wewnętrznych sprzeczności i że nowy imperialistyczny etap kapitalizmu dowiódł obiektywnej konieczności światowej rewolucji społecznej i przejścia do komunistycznego sposobu produkcji. Teoria Lenina dokonała tego, co było wówczas możliwe: rozpoznała początek nowego etapu rozwoju kapitalizmu i zidentyfikowała te istotne cechy imperialistycznego etapu kapitalizmu, widoczne w chwili jego narodzin, w szczególności koncentrację bogactwa i wzrost kapitału finansowego, jego ucisk słabych narodów i jego militaryzm. Lenin nie mógł zawrzeć koncepcji wytwarzania wartości w zglobalizowanych procesach produkcji, ponieważ zjawisko to miało pojawić się dopiero w późniejszej fazie rozwoju kapitalistycznego.
Tak jak Karol Marks nie mógł napisać Kapitału przed zaistnieniem dojrzałej, w pełni rozwiniętej formy kapitalizmu wraz z powstaniem kapitalizmu przemysłowego w Anglii, nierozsądnym jest oczekiwać, że znajdziemy w pismach Lenina i innych piszących w jego czasach teorii imperializmu, która jest w stanie wyjaśnić jego w pełni rozwiniętą, nowoczesną formę. Świat mniej lub bardziej uniwersalnego kapitalizmu to bardzo niedawna ewolucja.
1Karol Marks i Fryderyk Engels – Manifest Partii Komunistycznej
2Mao Zedong – W sprawie praktyki
3Fryderyk Engels – Anti–Dühring
4Lenin – Państwo a Rewolucja
5Tamże.
6Fryderyk Engels – Anty Dühring
7Lenin – O demokracji i dyktaturze
8Lenin – Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky
9John Smith – Imperialism in XXI century
10Lenin – Państwo a Rewolucja
11Fryderyk Engels – Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa
12Fryderyk Engels – Anti–Duhring
13Karol Marks – Kapitał Tom I
14W. I. Lenin – Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu.
15Lenin – Upadek Drugiej Międzynarodówki