Od redakcji
Niniejszy przekład jednej z najwcześniejszych prac Lenina dedykowany jest zagadnieniu jakie stanowisko powinien zajmować ruch robotniczy, w obliczu walki reakcyjnej i postępowej nadbudowy społeczeństwa kapitalistycznego. Na końcu artykułu zamieściliśmy nasz komentarz, opisujący odniesienie treści pracy do współczesności.
Projekt programu
A. 1. Coraz szybciej rozwijają się w Rosji wielkie fab- ryki i zakłady przemysłowe, które rujnują drobnych chałupników i chłopów, przeobrażają ich w pozbawionych własności robotników i zapędzają coraz większe masy ludności do miast, osad fabrycznych i przemysłowych oraz miasteczek.
2. Ten rozwój kapitalizmu oznacza ogromny wzrost bogactwa i luksusu garstki fabrykantów, kupców i właścicieli ziemskich i jeszcze szybszy wzrost nędzy i ucisku robotników. Wprowadzane przez wielkie fabryki udoskonalenia produkcji i maszyny, sprzyjając podniesieniu wydajności pracy społecznej, służą umocnieniu władzy kapitalistów nad robotnikami, przyczyniają się do zwiększenia bezrobocia, a jednocześnie do bezbronności robotników.
3. Wielkie fabryki jednak, doprowadzając do najwyższego stopnia ucisk pracy przez kapitał, stwarzają odrębną klasę robotników, która uzyskuje możność prowadzenia walki z kapitałem, gdyż same warunki życia tej klasy zrywają wszystkie jej więzy z własnym gospodarstwem, a jednocząc robotników we wspólnej pracy oraz przerzucając ich z fabryki do fabryki, zespalają masy ludu roboczego. Robotnicy rozpoczynają walkę z kapitalistami, pojawia się wśród nich silne dążenie do jednoczenia się. Sporadyczne wystąpienia robotników przeradzają się w walkę rosyjskiej klasy robotniczej.
4. Ta walka klasy robotniczej przeciwko klasie kapitalistów jest walką przeciwko wszystkim klasom żyjącym z cudzej pracy i przeciwko wszelkiemu wyzyskowi. Może się ona zakończyć jedynie przejściem władzy politycznej w ręce klasy robotniczej, przekazaniem całej ziemi, narzędzi,
kopalń w ręce całego społeczeństwa w celu zorganizowania produkcji socjalistycznej, w której warunkach wszystko, co robotnicy wytwarzają, i wszelkie udoskonalenia produkcji powinny służyć samym ludziom pracy.
Ruch rosyjskiej klasy robotniczej stanowi ze względu na swój charakter i cel część składową międzynarodowe go (socjaldemokratycznego) ruchu klasy robotniczej wszystkich krajów.
6. Główną przeszkodą w walce rosyjskiej klasy robotniczej o wyzwolenie jest absolutystyczny rząd o nieograniczonej władzy ze swymi nieodpowiedzialnymi urzędnikami, Opierając się na przywilejach właścicieli ziemskich i kapitalistów oraz służąc ich interesom, rząd ten wyzuwa z wszelkich praw stany niższe i nakłada przez to pęta na ruch robotniczy oraz hamuje rozwój całego narodu. Toteż walka rosyjskiej klasy robotniczej o wyzwolenie pociąga za sobą nieuchronnie walkę przeciwko nieograniczonej władzy absolutystycznego rządu.
B. 1. Rosyjska partia socjaldemokratyczna stwierdza, że jej zadaniem jest udzielanie pomocy w tej walce rosyjskiej klasie robotniczej przez rozwijanie samoświadomości klasowej robotników, popieranie ich organizowania się, ukazywanie im zadań i celów walki.
2. Walka rosyjskiej klasy robotniczej o wyzwolenie jest walką polityczną, a pierwszym jej zadaniem jest zdobycie wolności politycznej.
3. Dlatego też rosyjska partia socjaldemokratyczna, nie odrywając się od ruchu robotniczego, będzie popierała wszelki ruch społeczny przeciwko nieograniczonej władzy absolutystycznego rządu, przeciwko klasie uprzywilejowanej szlachty obszarniczej oraz przeciwko wszelkim pozostałościom pańszczyzny i podziału stanowego, krępującym wolność konkurencji.
4. Rosyjska partia socjaldemokratyczna będzie natomiast prowadziła ostrą walkę z wszelkimi dążeniami do uszczęśliwiania klas pracujących opieką absolutystycznego rządu i jego urzędników oraz z dążeniami do zahamowania rozwoju kapitalizmu, a więc i rozwoju klasy robotniczej.
5.Wyzwolenie robotników powinno być dziełem samych robotników.
6. Naród rosyjski nie potrzebuje pomocy absolutystycznego rządu i jego urzędników, lecz wyzwolenia spod jego ucisku.
C. Wychodząc z tych założeń, rosyjska partia socjal- demokratyczna domaga się przede wszystkim:
1. Zwołania Soboru Ziemskiego z udziałem przedstawi- cieli wszystkich obywateli w celu opracowania konstytucji.
2. Powszechnego i bezpośredniego prawa wyborczego dla wszystkich obywateli Rosji, którzy osiągnęli wiek 21 lat, bez różnicy wyznania i narodowości.
3. Wolności zgromadzeń, stowarzyszeń i strajków.
4. Wolności prasy.
5. Zniesienia stanów i całkowitego zrównania wszystkich obywateli wobec prawa.
6. Wolności wyznania i równouprawnienia wszystkich narodowości. Przekazania prowadzenia spraw metrykalnych samodzielnym urzędnikom cywilnym, niezależnym od policji.
7. Udzielenia każdemu obywatelowi prawa pociągania do odpowiedzialności sądowej każdego urzędnika bez wnoszenia skargi do jego przełożonych.
8. Zniesienia paszportów, wprowadzenia całkowitej swobody poruszania się i przesiedleń.
9. Wolności działalności wytwórczej i zajęć zawodowych oraz zniesienia cechów.
D. Dla robotników rosyjska partia socjaldemokratyczna żąda:
1. Ustanowienia sądów przemysłowych we wszystkich gałęziach przemysłu, z sędziami wybieranymi w równej liczbie przez kapitalistów i robotników.
2. Ustawowego ograniczenia dnia pracy do 8 godzin na dobę.
3. Ustawowego zakazu pracy nocnej i nocnych zmian. Zakazu pracy dzieci do lat 15.
4. Ustawowego wprowadzenia wypoczynku świątecznego.
5. Objęcia ustawami fabrycznymi i inspekcją fabryczną wszystkich gałęzi przemysłu w całej Rosji i fabryk należących do skarbu państwa, jak również chałupników pracujących w domu.
6. Inspekcja fabryczna powinna być niezależna, nie powinna podlegać ministerstwu finansów. Członkowie sądów przemysłowych uzyskują w dziedzinie nadzoru nad stosowaniem ustaw fabrycznych te same prawa co inspekcja fabryczna.
7. Bezwarunkowego powszechnego zakazu wypłacania zarobków w towarach.
8. Nadzoru delegatów robotniczych nad prawidłowym ustalaniem stawek, nad brakowaniem towaru, nad wydatkowaniem wpływów z kar pieniężnych i nad mieszkaniami fabrycznymi robotników.
Ustawy przewidującej, że wszystkie wytrącenia z zarobku robotników, niezależnie od tego, za co się je stosuje (kary pieniężne, potrącenia za wybrakowany towar itp.), nie powinny przekraczać łącznie 10 kop. od rubla.
9. Ustawy w sprawie odpowiedzialności fabrykantów za przypadki kalectwa robotników, nakładającej na fabrykanta obowiązek udowodnienia winy robotnika.
10. Ustawy nakładającej na fabrykanta obowiązek utrzymywania szkół i zapewnienia robotnikom pomocy le- karskiej.
E. Dla chłopów rosyjska partia socjaldemokratyczna żąda:
1. Zniesienia spłat z tytułu wykupu ziemi25 i zrekompensowania chłopom już uiszczonych z tego tytułu opłat. Zwrócenia chłopom nadwyżek wpłaconych do skarbu państwa.
2. Zwrócenia chłopom gruntów, które odcięto im w 1861 r.
3. Całkowitego zrównania danin i podatków pobieranych od ziemi chłopskiej i obszarniczej.
4. Zniesienia systemu poręki zbiorowej 26 i wszystkich ustaw krępujących chłopów w dysponowaniu własną ziemią.
Objaśnienie programu
Program dzieli się na trzy główne części. W pierwszej części przedstawia się wszystkie poglądy, z których wynikają pozostałe części programu. W części tej wskazuje się, jaka jest pozycja klasy robotniczej we współczesnym społeczeństwie, jaki sens i jakie znaczenie ma jej walka z fabrykantami oraz jaka jest sytuacja polityczna klasy robotniczej w państwie rosyjskim.
W drugiej części omawia się zadanie partii i wskazuje się, jaki jest jej stosunek do innych kierunków politycznych w Rosji. Mówi się, jaka powinna być działalność partii i wszystkich robotników świadomych swych interesów klasowych oraz jaki powinien być ich stosunek do interesów i dążeń innych klas społeczeństwa rosyjskiego.
Trzecia część zawiera praktyczne postulaty partii. Część ta dzieli się na trzy działy. Pierwszy dział zawiera postulat przemian o charakterze ogólnopaństwowym, drugi dział postulaty i program klasy robotniczej, trzeci postulaty na rzecz chłopów. Niektóre wyjaśnienia wstępne do tych działów podano niżej, przed przejściem do praktycznej części programu.
A. 1.
Program mówi przede wszystkim o szybkim wzroście liczby wielkich fabryk, gdyż jest to najważniejsze zjawisko w Rosji współczesnej, gruntownie zmieniające całokształt dawnych warunków życia, a zwłaszcza warunki życia klasy pracującej. Dawniej prawie wszystkie bogactwa były dziełem drobnych gospodarzy, którzy stanowili ogromną większość ludności. Ludność prowadziła osiadły tryb życia na wsi i wytwarzała większość produktów bądź na użytek własny, bądź też na niewielki rynek okolicznych osad, słabo związany z innymi sąsiednimi rynkami. Na obszarników pracowali ci sami drobni gospodarze, obszar- nicy zaś zmuszali ich do wytwarzania produktów prze- znaczonych głównie na własny użytek. Produkty wytwarza- ne w domu oddawano do przetworzenia rzemieślnikom, którzy mieszkali również na wsi lub krążyli po okolicy, przyjmując roboty.
I oto od czasu wyzwolenia chłopów te warunki życia mas ludowych uległy całkowitej zmianie: zamiast drobnych zakładów rzemieślniczych poczęły powstawać wielkie fab- ryki, które rosły z nadzwyczajną szybkością; wypierały one drobnych gospodarzy, przekształcając ich w robotników najemnych, zmuszały setki i tysiące robotników do zbiorowej pracy, produkowały ogromne ilości towarów, które sprzedawano w całej Rosji.
Wyzwolenie chłopów położyło kres osiadłemu trybowi życia ludności i stworzyło chłopom takie warunki, że nie mogli oni już wyżyć z pozostawionych im skrawków ziemi. Mnóstwo ludzi zaczęło poszukiwać zarobku w fabrykach, na budowie kolei żelaznych, łączących różne krańce
Rosji i rozwożących wszędzie towary wielkich fabryk. Mnóstwo ludzi poszło zarobkować do miast, pracowało przy wznoszeniu budynków fabrycznych i handlowych, przy dostawie paliwa do fabryk, przy przygotowywaniu potrzebnych fabrykom materiałów. Wiele osób wreszcie wykonywało w domu roboty rozdzielane przez kupców i fabrykantów, którzy nie mogli nadążyć z rozbudową swych zakładów. Podobne zmiany zaszły również w rolnictwie: obszarnicy zaczęli produkować zboże na sprzedaż, zjawili się przedsiębiorcy obsiewający wielkie obszary ziemi, rekrutujący się spośród chłopów i kupców, zaczęto sprzedawać setki milionów pudów zboża za granicę. Produkcji potrzebni byli robotnicy najemni, setki tysięcy i miliony chłopów porzuciło swe karłowate nadziały, by wynająć się w charakterze parobków i robotników dniówkowych u nowych panów produkujących zboże na sprzedaż. Te właśnie zmiany dawnych warunków życia przedstawia program, zaznaczając jednocześnie, że wielkie fabryki rujnują drobnych chałupników i chłopów, przeobrażając ich w robotników najemnych. Drobna produkcja wszędzie ustępuje miejsca wielkiej, a w tej wielkiej produkcji rzesze robotników są już zwykłymi najemnikami, pracującymi za płacę roboczą na kapitalistę, który włada ogromnymi kapitałami, buduje olbrzymie warsztaty, zakupuje mnóstwo materiału i zagarnia do swej kie- szeni cały zysk z tej masowej produkcji wytworzonej wspólną pracą robotników. Produkcja stała się kapitalistyczna i uciska bezwzględnie, bezlitośnie wszystkich drobnych gospodarzy, burzy ich osiadły tryb życia na wsi i zmusza ich do tego, by jako zwykli niewykwalifikowani robotnicy przemierzali kraj od krańca do krańca, sprzedając swą pracę kapitałowi. Coraz większa część ludności zrywa ostatecznie ze wsią, z gospodarką rolną, skupiając się w miastach, w fabrycznych i przemysłowych osadach i miasteczkach, tworząc odrębną klasę ludzi nie posiadających żadnej własności, klasę najemnych robotników-proletariuszy, którzy żyją tylko ze sprzedaży swej siły roboczej.
Oto na czym polegają ogromne zmiany w życiu kraju, spowodowane przez wielkie fabryki: drobna produkcja ustępuje miejsca wielkiej, drobni wytwórcy stają się robotni- kami najemnymi. Jakie znaczenie ma ta przemiana dla całego ludu pracującego i do czego ona prowadzi? O tym właśnie mówi dalej program.
A. 2.
Zastępowaniu drobnej produkcji przez wielką towarzyszy zastępowanie drobnych zasobów pieniężnych, znajdujących się w rękach poszczególnych przedsiębiorców, przez ogromne kapitały, zastępowanie drobnych, znikomych zysków – przez zyski milionowe. Dlatego rozwój kapitalizmu prowadzi wszędzie do wzrostu bogactwa i przepychu. W Rosji powstała cała klasa wielkich tuzów finansowych, fabrykantów, przedsiębiorców kolejowych, kupców, ban- kierów, powstała cała klasa ludzi żyjących z dochodu od kapitałów oddawanych przemysłowcom na procent; wzbogacili się wielcy właściciele ziemscy, uzyskując od chłopów niemały wykup za ziemię i wykorzystując chłopski głód ziemi w celu podniesienia ceny za oddawane w dzierżawę grunty oraz zakładając w swych majątkach wielkie cukrownie i gorzelnie. Zbytek i rozrzutność wszystkich tych klas bogaczy osiągnęły niebywałe rozmiary eleganckie ulice wielkich miast zostały zabudowane ich magnackimi pała- cami i wspaniałymi zamkami. Natomiast sytuacja robotnika pogarszała się wciąż w miarę wzrostu kapitalizmu. Jeśli nawet po wyzwoleniu chłopów zarobki gdzieniegdzie wzrosły, to w bardzo niewielkim stopniu i nie na długo, ponieważ fala głodnych ludzi napływających ze wsi powodowała spadek płac, podczas gdy ceny żywności i innych artykułów pierwszej potrzeby nieustannie rosły, tak że robotnik otrzymywał nawet za zwiększoną płacę mniejszą ilość środków do życia; o zarobek było coraz trudniej i obok wspaniałych pałaców bogaczy (lub na peryferiach miast) mnożyły się nędzne nory robotników, którzy musieli gnieździć się w suterenach, w przeludnionych, wilgotnych i zimnych mieszkaniach lub czasem nawet po prostu w ziemiankach w pobliżu nowych zakładów przemysłowych.
W miarę powiększania się kapitał wzmagał ucisk robotników, czynił z nich nędzarzy, zmuszając ich do oddawania całego swego czasu fabryce, zapędzając do pracy ich żony i dzieci. Oto na czym polega pierwsza przemiana, do której prowadzi rozwój kapitalizmu: olbrzymie bogactwa skupia w swym ręku niewielka garstka kapitalistów, a większość narodu przemienia się w nędzarzy.
Druga przemiana polega na tym, że zastąpienie drobnej produkcji przez wielką pociągnęło za sobą liczne ulepszenia w produkcji. Przede wszystkim pracę w pojedynkę, oddziel- nie w każdym drobnym warsztacie, u każdego drobnego przedsiębiorcy zastąpiła praca połączonych robotników, pracujących razem w jednej fabryce, u jednego właściciela ziem- jednego pośrednika.
Praca wspólna jest o wiele skuteczniejsza (wydajniejsza) niż indywidualna i umożliwia znacznie łatwiejsze i szybsze wytwarzanie towarów. Z tych wszystkich udoskonaleń korzysta jednak tylko kapitalista, który płaci robotnikom w dalszym ciągu te same marne grosze i przywłaszcza sobie darmo całą korzyść z połączonej pracy robotników. Kapitalista staje się jeszcze silniejszy, a robotnik jeszcze słabszy, ponieważ robotnik przyzwyczaja się do pewnej określonej pracy i trudniej mu przenieść się do innej, zmienić zajęcie.
Drugim, o wiele ważniejszym udoskonaleniem produkcji są maszyny, które wprowadza kapitalista. Efektywność pracy zwiększa się wielokrotnie dzięki użyciu maszyn; jednakże kapitalista całą korzyść z tego obraca przeciwko robotnikom: ponieważ maszyny wymagają mniejszego wysiłku fizycznego, stawia do ich obsługi kobiety i dzieci, dając im mniejszą płacę. Korzystając z tego, że przy ma- szynach trzeba znacznie mniej robotników, kapitalista wy- rzuca ich masowo z fabryki i wyzyskuje bezrobocie w celu jeszcze silniejszego ujarzmienia robotnika, w celu prze- dłużenia dnia roboczego, odebrania robotnikowi odpoczynku nocnego i przekształcenia go w zwykły dodatek do maszyny.
Wytworzone wskutek zastosowania maszyn i wciąż wzrastające bezrobocie prowadzi teraz do zupełnej bezbronności robotnika. Jego umiejętności tracą wartość, może go bo- wiem łatwo zastąpić zwykły niewykwalifikowany robotnik, który szybko przyzwyczaja się do maszyny i chętnie zgadza się pracować za mniejszą płacę. Wszelka próba obrony przed jeszcze silniejszym uciskiem kapitału pociąga za sobą zwolnienie z pracy. W pojedynkę robotnik okazuje się zupełnie bezsilny wobec potęgi kapitału, maszyna grozi mu zmiażdżeniem.
A. 3.
W wyjaśnieniach do poprzedniego punktu wykazaliśmy, że w pojedynkę robotnik jest bezsilny i bezbronny wobec kapitalisty wprowadzającego maszyny. By się obronić, musi robotnik za wszelką cenę szukać sposobu stawiania oporu kapitaliście. Sposób taki znajduje on w zjednoczeniu. Robotnik, bezsilny w pojedynkę, staje się siłą w jedności ze swymi towarzyszami, uzyskuje możność walki przeciwko kapitaliście i stawiania mu oporu.
Zjednoczenie staje się koniecznością dla robotnika, który ma już przeciwko sobie wielki kapitał. Czy można wszak- że zjednoczyć rzeszę osób przypadkowo dobranych, wszelką zbieraninę, nawet jeśli pracuje w tej samej fabryce? Pro- gram ukazuje warunki, które przygotowują robotników do jednoczenia się i kształtują ich zdolność i umiejętność jednoczenia się.
Warunki te są następujące:
1) Wielka fabryka z produkcją maszynową, wymagającą pracy ciągłej przez cały rok, zrywa zupełnie związek robotnika z ziemią, z własnym gospodarstwem i czyni zeń proletariusza w całym tego słowa znaczeniu. Prowadzenie własnego gospodarstwa na skrawku ziemi rozdzielało bowiem robotników, sprawiało, że każdy z nich miał pewne szczególne interesy, odrębne od interesów towarzyszy, i w ten sposób przeszkadzało ich zjednoczeniu. Zerwanie związku robotnika z ziemią usuwa te przeszkody.
2) Dalej, wspólna praca setek i tysięcy robotników sama przez się przyzwyczaja ich do wspólnego omawiania swoich potrzeb, do wspólnego działania, wyka- zuje w namacalny sposób identyczność położenia i interesów ogółu mas robotniczych.
3) Wreszcie ciągłe przerzuca- nie robotników z fabryki do fabryki uczy ich konfrontować warunki i stosunki w różnych fabrykach, porównywać je i przekonywać się, że we wszystkich fabrykach panuje taki sam wyzysk, uczy ich korzystać z doświadczenia innych robotników w ich konfliktach z kapitalistą i umacnia w ten sposób zwartość, solidarność robotników. Te właśnie warunki wzięte razem spowodowały, że narodziny wielkich zakładów przemysłowych pociągnęły za sobą zjednoczenie się robotników.
Wśród robotników rosyjskich zjednoczenie to najczęściej i najdobitniej znajduje wyraz w strajkach (o tym, dlaczego dla naszych robotników jest nieosiągalne zjednoczenie w postaci związków lub kas, będziemy mówili później). Im bardziej rozwijają się wielkie fabryki, tym częstsze, silniejsze i bardziej uporczywe stają się strajki robotnicze, tak że im silniejszy jest ucisk kapitalizmu, tym bardziej konieczny staje się zbiorowy opór robotników. Strajki i oddzielne wystąpienia robotników jak stwierdza program stanowią obecnie najbardziej rozpowszechnione zjawisko w fabrykach rosyjskich.
W miarę jednak dalsze- go rozwoju kapitalizmu i nasilania się strajków okazują się one mało skuteczne. Fabrykanci podejmują przeciwko nim wspólne kroki: zawierają porozumienia, sprowadzają robotników z innych miejscowości, zwracają się o poparcie władz państwowych, które pomagają im tłumić opór robotników.
Robotnicy mają już przeciwko sobie nie poszczególnych fabrykantów z poszczególnych fabryk, lecz całą klasę kapitalistów wraz z rządem, który jej pomaga. Cała klasa kapitalistów staje do walki z całą klasą robotników, poszukując wspólnych środków przeciw strajkom, domagając się od rządu ustaw przeciwko robotnikom, przenosząc fabryki do bardziej odległych miejscowości, uciekając się do rozdzielania roboty do domu i do tysiąca różnych innych machinacji i forteli skierowanych przeciwko robotnikom.
Zjednoczenie robotników poszczególnych fabryk, a nawet poszczególnych gałęzi przemysłu okazuje się nie- wystarczające do stawiania oporu całej klasie kapitalistów i bezwzględnie konieczna staje się wspólna akcja całej klasy robotników. W ten sposób z poszczególnych wystąpień robotników wyłania się walka całej klasy robotniczej. Walka robotników z fabrykantami przekształca się w walkę klasową. Wszystkich fabrykantów łączy jeden interes: utrzymywać robotników w zależności i dawać im możliwie najniższą płacę. Fabrykanci widzą także, że nie potrafią obronić swej sprawy inaczej niż przez wspólne działanie całej klasy fabrykantów, niż przez zdobycie wpływu na władzę państwową.
Robotników również łączy jeden wspólny interes: nie dać się zmiażdżyć przez kapitał, obronić swe prawo do życia i do ludzkiej egzystencji. Robotnicy również dochodzą do przekonania, że zjednoczenie, wspólne działanie całej klasy klasy robotniczej – jest konieczne i że w tym celu koniecznie należy zdobyć wpływ na władzę państwową.
A. 4.
Wyjaśniliśmy, w jaki sposób i dlaczego walka robotników fabrycznych z fabrykantami staje się walką klasową, walką klasy robotniczej – proletariuszy z klasą kapitalistów burżuazją. Nasuwa się pytanie, jakie znaczenie ma ta walka dla całego narodu i dla wszystkich ludzi pracy? We współczesnych warunkach, o których mówiliśmy już w wyjaśnieniach do punktu 1, produkcja oparta na pracy robotników najemnych coraz bardziej wypiera drobną gospodarkę. Wzrasta szybko liczba ludzi żyjących z pracy najemnej; wzrasta nie tylko liczba stałych robotników fabrycznych, lecz w jeszcze większym stopniu liczba chłopów, którzy, by wyżyć, zmuszeni są szukać tejże najemnej pracy.
W obecnych czasach praca najemna, praca na kapitalistę stała się już najbardziej rozpowszechnioną formą pracy. Panowanie kapitału nad pracą ogarnęło masy ludności nie tylko w przemyśle, lecz i w rolnictwie. Ten właśnie wyzysk pracy najemnej, który leży u podstaw współczesnego społeczeństwa, doprowadzany jest do szczytu przez wielkie fabryki. Wszystkie metody wyzysku, stosowane przez wszystkich kapitalistów we wszystkich gałęziach przemysłu, metody powodujące cierpienia ogółu robotniczej ludności Rosji tu w fabryce skupiają się razem, wzmagają się, stają niezmienną regułą, rozciągają się na wszystkie dziedziny pracy i życia robotnika, tworzą cały układ, cały system wyciskania potu z robotnika przez kapitalistę.
Wyjaśnijmy to na przykładzie: wszędzie i zawsze każdy człowiek wynajmujący się do pracy odpoczywa, przerywa pracę w święto, jeżeli to święto obchodzone jest w danej okolicy. Zupełnie inaczej rzecz wygląda w fabryce: najmując robotnika, fabryka dysponuje nim już według własnej woli, nie zwraca żadnej uwagi na przyzwyczajenia robotnika, na zwykły tryb życia, na jego sytuację rodzinną i potrzeby duchowe. Fabryka pędzi go do roboty, kiedy jest to jej potrzebne, zmusza go, by naginał do jej wymagań całe swe życie, by dzielił na części przysługujący mu odpoczynek, by przy pracy zmianowej pracował w nocy i w święto. Jeśli chodzi o czas pracy, fabryka dopuszcza się wszelkich nadużyć, a jednocześnie wprowadza swoje „przepisy”, swoje „porządki” obowiązujące każdego robotnika.
Porządek fabryczny umyślnie dostosowany jest do tego, by wy- cisnąć z najętego robotnika całą tę ilość pracy, jaką tylko może dać, wycisnąć ją możliwie najszybciej, a następnie wy- rzucić robotnika precz! Inny przykład. Każdy człowiek wynajmujący się do pracy zobowiązuje się oczywiście do posłuszeństwa wobec przedsiębiorcy, do wykonywania wszystkie- go, co mu rozkażą. Jednakże zobowiązując się do pracy okresowej wynajmujący się nie wyrzeka się bynajmniej własnej woli; gdy uzna, że wymagania przedsiębiorcy są niesłuszne lub nadmierne, porzuca go. Fabryka natomiast wymaga, by robotnik całkowicie wyrzekł się swojej woli; wprowadza u siebie dyscyplinę, zmusza robotnika, by na odgłos dzwonka rozpoczynał pracę i kończył ją, uzurpuje sobie prawo karania robotnika i za każde przekroczenie przepisów, które sama ustaliła, stosuje wobec niego karę pieniężną albo wytrącenie z zarobku.
Robotnik staje się cząstką olbrzymiego mechanizmu: powinien być bezwzględnie posłuszny, zniewolony, pozbawiony własnej woli, tak jak i sama maszyna.
A oto jeszcze trzeci przykład. Człowiek wynajmujący się do pracy jest bardzo często niezadowolony z przedsiębiorcy, składa na niego skargę do sądu lub do władz. Zarówno władze, jak i sąd rozstrzygają spór zazwyczaj na korzyść przedsiębiorcy, trzymają jego stronę, ale to faworyzowanie interesów przedsiębiorcy oparte jest nie na ogólnym przepisie lub ustawie, lecz na usłużności poszczególnych urzędników, którzy bronią interesów przedsiębiorcy, czasem bardziej, czasem mniej, którzy niesprawiedliwie rozstrzygają sprawę na korzyść przedsiębiorcy bądź po znajomości, bądź też dlatego, że nie znają warunków pracy i nie potrafią zrozumieć robotnika.
Każdy poszczególny przypadek takiej niesprawiedliwości zależy od każdego poszczególnego konfliktu robotnika z przedsiębiorcą, od każdego poszczególnego urzędnika. Fabryka natomiast, skupiając tylu robotników, doprowadza ucisk do takiego stopnia, że osobne rozpatrywanie każdego takiego aktu staje się niemożliwe. Tworzy się ogólne przepisy, układa się ustawę o stosunkach między robotnikami a fabrykantami, ustawę obowiązującą wszystkich. W tej zaś ustawie faworyzowanie interesów fabrykanta uzyskuje już sankcję władzy państwowej. Zamiast aktów niesprawiedliwości poszczególnych urzędników mamy już do czynienia z niesprawiedliwością samej ustawy. Ukazują się np. przepisy, że robotnik za nie usprawiedliwioną nieobecność nie tylko traci zarobek, lecz płaci jeszcze karę, a przedsiębiorca skazujący robotnika na próżnowanie nic mu nie płaci; że przedsiębiorca może zwolnić robotnika za grubiaństwo, a robotnik nie może z tego samego powodu odejść od niego; że przedsiębiorca ma prawo samowolnie nakładać kary pieniężne, dokonywać potrąceń lub żądać pracy pozaregulaminowej itp.
Wszystkie te przykłady wskazują, w jaki sposób fabryka wzmaga wyzysk robotników i czyni ten wyzysk powszechnym, czyni z niego cały „system”. Chcąc nie chcąc, robotnik musi już teraz mieć do czynienia nie z poszczególnym przedsiębiorcą i jego wolą i uciskiem, lecz z samowolą i uciskiem ze strony całej klasy przedsiębiorców. Robotnik widzi, że jego ciemięzcą jest nie jakiś jeden kapitalista, lecz cała klasa kapitalistów, gdyż we wszystkich zakładach istnieje taki sam system wyzysku; poszczególni kapitaliści nie mogą nawet zrezygnować z tego systemu: gdyby np. zechcieli skrócić dzień pracy, towary kosztowałyby ich drożej niż ich sąsiadów – fabrykantów, którzy za tę samą pła- cę zmuszają robotników do dłuższej pracy. Aby uzyskać poprawę swej sytuacji, robotnik musi walczyć z całym ustrojem społecznym opartym na wyzysku pracy przez kapitał.
W robotnika wymierzony jest już nie oddzielny akt niesprawiedliwości jakiegoś jednego urzędnika, lecz niesprawiedliwość samej władzy państwowej, która bierze w obronę całą klasę kapitalistów i uchwala ustawy, które obowiązują wszystkich, ale korzyść przynoszą tylko tej klasie. W ten sposób walka robotników fabrycznych z fabrykantami przekształca się nieuchronnie w walkę przeciwko całej klasie kapitalistów, przeciwko całemu ustrojowi społeczne- mu opartemu na wyzysku pracy przez kapitał. Dlatego też walka robotników nabiera znaczenia społecznego, staje się walką w imieniu wszystkich ludzi pracy przeciwko wszystkim klasom żyjącym z cudzej pracy. Dlatego też walka robotników otwiera nową epokę w dziejach Rosji i jest jutrzenką wyzwolenia robotników.
Na czym jednak opiera się panowanie klasy kapitalistów nad całym ludem pracującym?
Na tym, że w rękach kapitalistów, jako ich prywatna własność, znajdują się wszystkie fabryki, zakłady przemysłowe, kopalnie, maszyny, narzędzia pracy; na tym, że w ich rękach skupione są olbrzymie obszary ziemi (przeszło 1/3 powierzchni wszystkich gruntów w Rosji Europejskiej należy do właścicieli ziemskich, których liczba nie sięga nawet pół miliona). Robotnicy, nie mając żadnych narzędzi pracy i materia- łów, muszą sprzedawać swą siłę roboczą kapitalistom, którzy płacą robotnikom tylko tyle, ile jest niezbędne do ich utrzymania, a całą nadwyżkę wytworzoną przez pracę kładą do swej kieszeni; opłacają oni w ten sposób tylko część czasu zużytego przez robotnika na pracę, a pozostałą część przywłaszczają sobie. Cały przyrost bogactwa, pochodzący ze wspólnej pracy dużej liczby robotników lub z udoskonaleń produkcji, przypada klasie kapitalistów, a robotnicy pracujący z pokolenia na pokolenie pozostają wciąż tymi samymi nic nie posiadającymi proletariuszami. Dlatego istnieje tylko jeden środek, by położyć kres wyzyskowi pracy przez kapitał, mianowicie: zniesienie prywatnej własności narzędzi pracy, przekazanie wszystkich fabryk, za- kładów przemysłowych, kopalń, jak również wszystkich wielkich majątków ziemskich itp. w ręce całego społeczeństwa oraz prowadzenie wspólnej produkcji socjalistycznej, kierowanej przez samych robotników.
Produkty wytworzone wspólną pracą będą wtedy szły na rzecz samych ludzi pracy, a wytwarzana przez nich nadwyżka, przekraczająca koszty utrzymania, służyć będzie do zaspokojenia potrzeb samych robotników, do pełnego rozwinięcia wszystkich ich zdolności i do korzystania na równych prawach ze wszystkich zdobyczy nauki i sztuki. Toteż w programie stwierdza się, że tylko tym zakończyć się może walka klasy robotniczej z kapitalistami. W tym zaś celu konieczne jest, aby władza polityczna, tzn. rządzenie państwem, z rąk rządu znajdującego się pod wpływem kapitalistów i właścicieli ziemskich lub z rąk rządu składającego się wprost z wybranych przedstawicieli kapitalistów przeszła w ręce klasy robotniczej.
Oto ostateczny cel walki klasy robotniczej, oto warunek jej pełnego wyzwolenia. Do tego ostatecznego celu winni dążyć wszyscy świadomi, zjednoczeni robotnicy; ale u nas w Rosji napotykają oni jeszcze ogromne przeszkody, które utrudniają im walkę o wyzwolenie.
A. 5.
Walkę z panowaniem klasy kapitalistów prowadzą już obecnie robotnicy wszystkich krajów europejskich, jak również robotnicy Ameryki i Australii. Zjednoczenie i zespolenie klasy robotniczej nie ogranicza się do ram jednego kraju lub jednej narodowości: partie robotnicze różnych państw głośno deklarują pełną tożsamość (solidarność) interesów i celów robotników całego świata. Zbierają się oni na wspólnych kongresach, wysuwają wspólne żądania wobec klasy kapitalistów wszystkich krajów, ustanawiają między-narodowe święto całego zjednoczonego, dążącego do swego wyzwolenia proletariatu (1 maja), zespalając klasę robotniczą wszystkich narodowości i wszystkich krajów w jedną wielką armię robotniczą.
To zjednoczenie się robotników wszystkich krajów wynika z konieczności, stąd, że klasa kapitalistów, panująca nad robotnikami, nie ogranicza swe- go panowania do jednego kraju. Kontakty handlowe między różnymi państwami stają się coraz ściślejsze i rozleglejsze; kapitał przepływa stale z jednego kraju do drugiego. Banki, owe olbrzymie składnice kapitałów, zbierające je zewsząd i rozdzielające je w formie kredytu kapitalistom, przeobrażają się z narodowych w międzynarodowe, gromadzą kapitały wszystkich krajów, rozdzielają je wśród kapitalistów Europy i Ameryki. Tworzy się olbrzymie spółki akcyjne w celu zakładania przedsiębiorstw kapitalistycznych już nie w jednym kraju, lecz w kilku krajach jednocześnie; powstają międzynarodowe zrzeszenia kapitalistów.
Panowanie kapitału ma charakter międzynarodowy. Oto dlaczego walka robotników wszystkich krajów o wyzwolenie jest skuteczna jedynie wtedy, gdy robotnicy walczą wspólnie przeciwko kapitałowi międzynarodowemu. Oto dlaczego towarzyszem robotnika rosyjskiego w walce z klasą kapitalistów jest zarówno robotnik Niemiec, jak i robotnik Polak czy robotnik Francuz, podobnie jak jego wrogami są zarówno kapitaliści rosyjscy, jak i polscy czy francuscy. W ostatnich czasach kapitaliści zagraniczni szczególnie chętnie przenoszą swe kapitały do Rosji, budują w Rosji filie swych fabryk i zakładów przemysłowych i zakładają spółki celem uruchomienia nowych przedsiębiorstw w Rosji. Rzucają się oni chciwie na młody kraj, w którym rząd jak nigdzie jest przychylny i usłużny wobec kapitału, na kraj, w którym znajdują robotników słabiej zjednoczonych, mniej zdolnych do oporu niż na Zachodzie, i w którym poziom życia robotników, a zatem i ich płaca robocza są o wiele niższe, dzięki czemu kapitaliści zagraniczni mogą osiągać ogromne, nie spotykane w ich ojczyźnie zyski. Kapitał międzynarodowy położył już swą rękę na Rosji.
Robotnicy rosyjscy podają rękę międzynarodowemu ruchowi robotniczemu.
A. 6.
Mówiliśmy już o tym, jak wielkie fabryki i zakłady przemysłowe doprowadzają wyzysk pracy przez kapitał do najwyższego stopnia, jak tworzą cały system metod eksploatacji; jak robotnicy, powstając przeciwko kapitałowi, stają nieuchronnie przed koniecznością zjednoczenia wszystkich robotników, przed koniecznością wspólnej walki całej klasy robotniczej. W tej walce z klasą kapitalistów robotnicy wchodzą w kolizję z ogólnymi ustawami państwowymi, które biorą w obronę kapitalistów i ich interesy.
Skoro jednak robotnicy jednocząc się okazują się dostatecznie silni, by wymóc na kapitalistach ustępstwa, by stawiać im opór, to mogliby oni w ten sam sposób wpływać dzięki zjednoczeniu się na ustawy państwowe, walczyć o ich zmianę. Tak właśnie postępują robotnicy wszystkich innych krajów, ale robotnicy rosyjscy nie mogą bezpośrednio wpływać na państwo. Robotnicy w Rosji znajdują się w takich warunkach, W których pozbawieni są najbardziej elementarnych praw obywatelskich. Nie wolno im ani się zbierać, ani omawiać wspólnie swych spraw, ani zakładać związków, ani publikować swych oświadczeń, innymi słowy, nie tylko że ustawy państwowe wydawane są w interesie klasy kapitalistów, lecz nadto pozbawiają one robotników wszelkiej możności wpływania na te ustawy i uzyskiwania ich zmiany.
Dzieje się tak, ponieważ w Rosji (i to w jednej tylko Rosji spośród wszystkich państw europejskich) utrzymuje się dotychczas nieograniczona władza absolutystycznego rządu, to znaczy ustrój państwowy, w którym tylko car, według własnego uznania, może wydawać ustawy obowiązujące cały naród, a stosować te ustawy mogą jedynie urzędnicy mianowani przez cara. Obywatele pozbawieni są wszelkiego udziału w uchwalaniu ustaw, w omawianiu ich, w proponowaniu nowych ustaw i żądaniu uchylenia starych. Nie mają żadnego prawa domagania się od urzędników składania sprawozdań z ich czynności, kontrolowania ich działalności, pociągania ich do odpowiedzialności sądowej. Obywatele pozbawieni są nawet prawa oma- wiania spraw państwowych: nie wolno im organizować zebrań lub zakładać związków bez zezwolenia tychże urzędników. W tym stanie rzeczy urzędnicy w pełnym tego słowa znaczeniu nie ponoszą żadnej odpowiedzialności; stanowią oni niejako odrębną kastę, postawioną nad obywatelami. Brak odpowiedzialności i samowola urzędników oraz całkowita pokora ludności powodują tak jaskrawe nadużycia władzy przez urzędników i takie gwałcenie praw prostego ludu, jakie nie jest chyba możliwe w żadnym innym kraju europejskim.
W tej sytuacji rząd rosyjski na mocy prawa ma absolut- nie nieograniczoną władzę, jest uważany niejako za zupełnie niezależny od narodu, stojący ponad wszystkimi stanami i klasami. Gdyby jednak tak było w rzeczywistości, to dlaczego prawo i rząd miałyby stawać po stronie kapitalistów podczas wszelkich zatargów robotników z kapitalistami? Dlaczego kapitaliści mieliby korzystać z coraz większego poparcia w miarę zwiększania się ich liczebności i wzrostu ich bogactwa, a robotnicy mieliby spotykać się z coraz większym przeciwdziałaniem i uciskiem?
W istocie rzeczy rząd nie stoi ponad klasami, ale bierze w obronę jedną klasę przeciwko drugiej, bierze w obronę klasę posiadaczy przeciwko klasie nie posiadającej, broni kapitalistów przeciwko robotnikom. Absolutystyczny rząd nie mógłby zresztą kierować tak olbrzymim państwem, gdyby nie stosował wszelkich ulg i nie pobłażał klasom posiadającym.
Chociaż według prawa rząd ma władzę nieograniczoną i niezależną, to jednak w rzeczywistości kapitaliści i właściciele ziemscy mają tysiące sposobów oddziaływania na rząd i na sprawy państwowe. Mają oni swoje, uznane przez prawo instytucje stanowe, stowarzyszenia szlacheckie i kupieckie, komitety do spraw handlu i manufaktur itp. Wy- brani przez nich przedstawiciele albo wprost stają się urzędnikami i biorą udział w kierowaniu państwem (np. marszałkowie szlachty), albo są zapraszani jako członkowie do wszystkich instytucji rządowych: np. fabrykanci na mocy prawa zasiadają w nadzorach fabrycznych (jest to władza zwierzchnia inspekcji fabrycznej), wybierając w ich skład swych przedstawicieli. Nie ograniczają się oni jednak do tego bezpośredniego udziału w kierowaniu państwem. W swych stowarzyszeniach omawiają oni ustawy państwowe, opracowują projekty, a rząd zasięga zwykle ich opinii w każdej kwestii, przedstawia im pewne projekty i prosi o uwagi.
Kapitaliści i właściciele ziemscy organizują zjazdy ogólnorosyjskie, na których omawiają swe sprawy, obmyślają różne przedsięwzięcia korzystne dla swej klasy, w imieniu całej szlachty obszarniczej lub „wszechrosyjskiego kupiectwa” składają petycje w sprawie wydania nowych ustaw lub zmiany starych. Swoje sprawy mogą oni omawiać w gazetach, jakkolwiek bowiem rząd krępuje prasę przez swą cenzurę, nie śmie jednak nawet pomyśleć o tym, by ode- brać klasom posiadającym prawo omawiania swych spraw. Mają oni różne sposoby dostępu do wyższych przedstawi- cieli władzy państwowej i łatwiej im omawiać sprawę samowoli niższych urzędników, łatwo mogą uzyskać uchylenie szczególnie krępujących ustaw i przepisów. Jeśli w żadnym innym kraju świata nie ma takiego mnóstwa ustaw i przepisów, tak bezprzykładnej kurateli policyjnej rządu, przewidującej każdy drobiazg i paraliżującej wszelkie żywe poczynania to z drugiej strony, w żadnym innym kraju świata nie omija się tak łatwo tych burżuazyjnych przepisów i nie łamie się tak łatwo tych ustaw policyjnych tylko na podstawie łaskawego zezwolenia wyższej władzy. A tego łaskawego zezwolenia nie odmawia się nigdy.
B. 1.
Ten punkt programu jest najważniejszy, najbardziej istotny, wskazuje bowiem, na czym powinna polegać działalność partii broniącej interesów klasy robotniczej oraz działalność wszystkich uświadomionych robotników. Wskazuje on, w jaki sposób należy powiązać dążenia socjalizmu, dążenia do likwidacji odwiecznego wyzysku człowieka przez człowieka z owym ruchem ludowym, zrodzonym przez warunki życia, jakie stwarzają wielkie zakłady przemysłowe.
Działalność partii powinna polegać na wspomaganiu walki klasowej robotników. Zadanie partii polega nie na tym, by wymyślić z głowy jakieś modne środki pomocy robotnikom, lecz na tym, by przyłączyć się do ich ruchu, wnieść jasność do tego ruchu, by dopomóc robotnikom w walce, którą już sami zaczęli prowadzić. Zadaniem partii jest obrona interesów robotników i reprezentowanie interesów całego ruchu robotniczego. Na czym więc powinna polegać pomoc robotnikom w ich walce?
Program mówi, że pomoc ta winna polegać, po pierwsze, na kształtowaniu samoświadomości klasowej robotników. O tym, jak walka robotników z fabrykantami staje się klasową walką proletariatu z burżuazją, była już mowa.
Z tego, co powyżej powiedzieliśmy, wynika, co należy rozumieć przez samoświadomość klasową robotników. Samoświadomość klasowa robotników oznacza zrozumienie przez robotników tego, że jedynym środkiem poprawy ich sytuacji i osiągnięcia wyzwolenia jest walka z klasą kapitalistów fabrykantów, którą zrodziły wielkie fabryki. Dalej, samoświadomość robotników oznacza zrozumienie tego, że interesy wszystkich robotników danego kraju są jednakowe, solidarne, że oni wszyscy tworzą jedną klasę, odrębną od wszystkich pozostałych klas społeczeństwa. Wreszcie samoświadome krasowa robotników oznacza zrozumienie tego, że dla osiągnięcia swych celów robotnicy muszą walczyć o zdobycie wpływu na sprawy państwowe, podobnie jak zdobyli go i w dalszym ciągu zdobywają właściciele ziemscy i kapitaliści. W jaki sposób dochodzą robotnicy do zrozumienia tego wszystkiego?
W ten sposób, że czerpią je stale z doświadczenia tej właśnie walki, którą zaczynają prowadzić z fabrykantami, a która w miarę rozwoju wielkich fabryk rozwija się coraz bardziej, staje się ostrzejsza i przyciąga coraz większą liczbę robotników. Były czasy, kiedy wrogość robotników wobec kapitału wyrażała się tylko w mglistym uczuciu nienawiści do wyzyskiwaczy, w mglistym poczuciu doznawanego ucisku i niewoli i w pragnieniu zemsty na kapitalistach. Walka znajdowała wówczas wyraz w odosobnionych wystąpieniach robotników, którzy burzyli zabudowania, niszczyli maszyny, bili przedstawicieli administracji fabrycznej itp.
Było to pierwsze, początkowe stadium ruchu robotniczego, a było ono konieczne, ponieważ nienawiść do kapitalisty wszędzie i zawsze była pierwszym bodźcem, który pobudzał w robotnikach dążenia do samoobrony. Jednakże ruch robotniczy Rosji wyrósł już z tego początkowego stadium. Zamiast mglistej nienawiści do kapitalisty pojawia się u robotników zrozumienie wrogości interesów klasy robotników i klasy kapitalistów. Zamiast niejasnego poczucia ucisku zjawia się pojmowanie tego, czym mianowicie i jak mianowicie kapitał uciska robotników; powstają więc przeciwko tej czy innej formie ucisku, kładąc tamę naporowi kapitału, broniąc się przed zachłannością kapitalisty.
Od wywierania zemsty na kapitalistach robotnicy przechodzą teraz do walki o ustępstwa, zaczynają stawiać klasie kapitalistów żądanie za żądaniem, domagają się poprawy warunków pracy, podwyżki płacy, skrócenia dnia pracy. Każdy strajk koncentruje całą uwagę i wszystkie wysiłki robotników to na jednym, to na innym z warunków, w jakich znajduje się klasa robotnicza. Każdy strajk wywołuje dyskusję nad tymi warunkami, pomaga robotnikom w ocenianiu ich, w zorientowaniu się, na czym polega tu ucisk kapitału i jakimi środkami można walczyć z tym uciskiem. Każdy strajk wzbogaca doświadczenie całej klasy robotniczej. Udany strajk pokazuje klasie robotniczej siłę, jaka tkwi w zjednoczeniu robotników, i pobudza innych do wykorzystania sukcesu towarzyszy.
Nieudany wywołuje dyskusję nad przyczynami niepowodzenia i poszukiwanie lepszych metod walki. Ten zapoczątkowany teraz wszędzie w Rosji nowy etap nieugiętej walki robotników o zaspokojenie swych palących potrzeb, walki o ustępstwa, o lepsze warunki życia, płacy i pracy jest ogromnym krokiem naprzód, jaki zrobili robotnicy rosyjscy, toteż na tę walkę, na jej poparcie powinna być przede wszystkim skierowana uwaga partii socjaldemokratycznej i wszystkich uświadomionych robotników. Pomoc powinna polegać na wskazaniu robotnikom najbardziej palących potrzeb, o których zaspokojenie winna toczyć się walka, na analizie przyczyn, które szczególnie pogarszają sytuację tych czy innych robotników, powinna polegać na wyjaśnianiu fabrycznych ustaw i przepisów, których naruszanie (oraz oszukańcze machinacje kapitalistów) tak często czyni robotników obiektem podwójnej grabieży. Pomoc powinna polegać na tym, by dokładniej i ściślej sformułować żądania robotników i wysunąć te żądania publicznie, na tym, aby wybrać najlepszy moment do stawienia oporu, na tym, by wybrać sposób walki, omówić sytuację i siły obu walczących stron, rozważyć, czy nie ma jeszcze lepszego sposobu walki (takiego sposobu, jak, powiedzmy, pismo do fabrykanta lub zwrócenie się do inspektora czy do lekarza, zależnie od okoliczności, jeżeli nie należy od razu przystąpić do strajku itd.).
Powiedzieliśmy, że przejście robotników rosyjskich do takiej walki świadczy o tym, iż zrobili oni ogromny krok naprzód. Walka ta kieruje (wyprowadza) ruch robotniczy na prostą drogę i stanowi mocną rękojmię jego dalszego powodzenia. Walka ta uczy masy pracujące, po pierwsze, rozpoznawać i analizować poszczególne formy wyzysku kapitalistycznego, konfrontować je zarówno z ustawą, jak i z warunkami własnego bytowania oraz interesami klasy kapitalistów. Analizując poszczególne formy i przykłady wyzysku, robotnicy uczą się pojmować znaczenie oraz istotę wyzysku we wszystkich jego przejawach, uczą się rozumieć ustrój społeczny oparty na wyzysku pracy przez kapitał. Po drugie, walka ta jest dla robotników próbą sił, uczy ich jednoczenia się, przez walkę dochodzą do zrozumienia jego konieczności i doniosłości. Rozszerzanie tej walki i nasilanie się konfliktów prowadzi nieuchronnie do zwiększania zakresu walki, do kształtowania się poczucia jedności, podanej miejscowości, potem wśród robotników całego kraju, wśród całej klasy robotniczej.
Po trzecie, walka ta kształtuje świadomość polityczną robotników. Już same warunki bytowania stawiają masy ludu roboczego w takim położeniu, że (nie mogą) nie mają ani czasu, ani możliwości ku temu, by zastanawiać się nad jakimikolwiek zagadnieniami natury państwowej. Na zagadnienia natury państwowej, zagadnienia polityczne, dotyczące sposobu rządzenia państwem rosyjskim, sposobu wydawania ustaw i przepisów oraz tego, czyim interesom one służą, nieuchronnie i sama przez się naprowadza robotników ich walka przeciwko fabrykantom, walka o zaspokojenie codziennych potrzeb. Każdy konflikt fabryczny w nieuchronny sposób wywołuje kolizję robotników z prawem i przedstawicielami władzy państwowej. Robotnicy słuchają tu po raz pierwszy przemówień politycznych”. Najpierw chociażby przemówień inspektorów fabrycznych, którzy wyjaśniają im, że machinacja, za pomocą której ciemięży ich fabrykant, oparta jest na ścisłej wykładni przepisów zatwierdzonych przez właściwą władzę i pozostawiających samowoli fabrykanta możność uciskania robotników, lub też, że ucisk fabrykanta jest zupełnie legalny, ponieważ fabrykant korzysta tylko ze swego prawa, na mocy takiej a takiej ustawy zatwierdzonej i chronionej przez władzę państwową.
Wyjaśnieniom politycznym panów inspektorów towarzyszą niekiedy jeszcze pożyteczniejsze wyjaśnienia polityczne” pana ministra, przypominającego robotnikom o uczuciach „chrześcijańskiej miłości”, jakie są winni fabrykantom za to, że fabrykanci dorabiają się milionów kosztem pracy robotników. Do tych wyjaśnień przedstawicieli władzy państwowej i do bezpośredniego zapoznania się robotników z tym, na czyją korzyść działa ta władza, dodać należy jeszcze ulotki lub inne wyjaśnienia socjalistów, co w sumie sprawia, że robotnicy otrzymują dzięki takiemu strajkowi swe wychowanie polityczne. Uczą się oni rozumieć nie tylko odrębne interesy klasy robotniczej, lecz i odrębne miejsce, jakie zajmuje klasa robotnicza w państwie. Oto na czym powinna polegać pomoc, jakiej może udzielić walce klasowej robotników partia socjaldemokratyczna: na kształtowaniu samoświadomości klasowej robotników przez popieranie ich w walce o zaspokojenie najbardziej palących potrzeb.
Druga forma pomocy winna polegać jak mówi program na popieraniu organizowania się robotników. Walka, którą dopiero co opisaliśmy, nieodzownie wymaga zorganizowania robotników. Organizacja staje się konieczna za równo do strajku, by móc prowadzić go skuteczniej, jak i do zbiórek na rzecz strajkujących, do organizowania kas robotniczych, do agitacji wśród robotników, kolportowania wśród nich ulotek, deklaracji, odezw itp. Jeszcze bardziej nieodzowna jest organizacja, by ochronić się przed prześladowaniami ze strony policji i żandarmerii, by ukryć przed nimi wszelkie związki robotników, wszelkie ich kontakty, by zorganizować dostarczanie robotnikom książek, broszur, gazet itd. Pomoc we wszystkich tych sprawach to drugie zadanie partii.
Trzecia forma pomocy polega na wskazywaniu prawdziwego celu walki, tzn. na wyjaśnianiu robotnikom, na czym polega wyzysk pracy przez kapitał, na czym wyzysk ten się opiera, w jaki sposób prywatna własność ziemi i narzędzi pracy prowadzi do nędzy mas robotniczych, zmusza je do sprzedawania swej pracy kapitalistom i oddawania im za darmo całej wytwarzanej pracą robotnika nadwyżki ponad koszty jego utrzymania, na wyjaśnianiu, jak ten wyzysk prowadzi nieuchronnie do walki klasowej robotników z kapitalistami, jakie są warunki tej walki i jej cele ostateczne słowem, na wytłumaczeniu tego, o czym pokrótce mówi niniejszy program.
B. 2.
Co to znaczy, że walka klasy robotniczej jest walką polityczną? To znaczy, że klasa robotnicza nie może prowadzić walki o swe wyzwolenie, nie walcząc o uzyskanie wpływu na sprawy państwowe, na kierowanie państwem, na wydanie ustaw. Rosyjscy kapitaliści już dawno zrozumieli konieczność wywierania tego wpływu, wykazaliśmy, w jaki sposób, wbrew wszelkim zakazom ustaw policyjnych, potrafili znaleźć tysiące sposobów wpływania na władzę państwową i jak ta władza służy interesom klasy kapitalistów. Wynika z tego samo przez się, że i klasa robotnicza nie może prowadzić swej walki, nie może wywalczyć nawet stałej poprawy swego losu bez wywierania wpływu na władzę państwową.
Mówiliśmy już, że walka robotników z kapitalistami do- prowadzi ich nieuchronnie do starcia z rządem, a i sam rząd jak najusilniej stara się dowieść robotnikom, że tylko poprzez walkę i solidarny opór mogą oni wpłynąć na władzę państwową. Szczególnie dobitnie świadczą o tym wielkie strajki, jakie wybuchały w Rosji w latach 1885-1886. Rząd, ulegając naciskowi stanowczych żądań robotników, od razu zajął się przepisami dotyczącymi robotników, wydał natychmiast nowe ustawy o porządkach fabrycznych (wprowadzono np. przepisy o ograniczeniu kar pieniężnych i o prawidłowych wypłatach).
Również teraz (1896 r.) strajki znowu wywołały niezwłoczną interwencję rządu, który już zrozumiał, że nie może poprzestać na aresztowaniach i zesłaniach, że jest rzeczą śmieszną prawić robotnikom głupie morały o szlachetności fabrykantów (patrz okólnik ministra finansów Wittego do inspektorów fabrycznych. Wiosna 1896 r.**). Rząd zrozumiał, że „zjednoczeni robotnicy stanowią siłę, z którą trzeba się liczyć”, i oto przystąpił już do rewizji ustaw fabrycznych i zwołuje do Petersburga zjazd starszych inspektorów fabrycznych w celu omówienia kwestii skrócenia dnia pracy i innych niezbędnych ustępstw na rzecz robotników.
Widzimy więc, że walka klasy robotniczej z klasą kapitalistów nieuchronnie musi być walką polityczną. Walka ta rzeczywiście już teraz wywiera wpływ na władzę państwową, nabiera znaczenia politycznego. Im bardziej jednak szerzy się ruch robotniczy, tym wyraźniej, tym jaskrawiej występuje i daje się odczuć to, że robotnicy pozbawieni są wszelkich praw politycznych o czym mówiliśmy wyżej to, że nie mają żadnej możności wywierania jawnego i bezpośredniego wpływu na władzę państwową. Toteż najbardziej naglącym żądaniem robotników i pierwszym celem wywierania przez klasę robotniczą wpływu na sprawy państwowe powinno być zdobycie wolności politycznej, tzn. uzyskanie bezpośredniego, zagwarantowanego ustawami (konstytucją) udziału wszystkich obywateli w zarządzaniu państwem, zapewnienie wszystkim obywatelom prawa swobodnego zbierania się, omawiania swych spraw oraz wpływania na sprawy państwowe przez związki i prasę. Zdobycie wolności politycznej staje się „palącą sprawą robotników”, albowiem bez niej robotnicy nie mają, i mieć nie mogą, żadnego wpływu na sprawy państwowe i w tej sytuacji nieuchronnie pozostają klasą upokorzoną, pozbawioną praw i głosu.
I jeśli nawet teraz, kiedy walka robotników i proces ich zespalania się dopiero się zaczyna, rząd spieszy z ustępstwami na rzecz robotników, by powstrzymać dalszy rozwój ruchu, to gdy robotnicy zespolą się i zjednoczą pod kierownictwem jednej partii politycznej, zdołają oni nie wątpliwie zmusić rząd do kapitulacji, zdołają wywalczyć sobie i całemu narodowi rosyjskiemu wolność polityczną!
W poprzednich częściach programu wskazaliśmy, jakie jest miejsce klasy robotniczej we współczesnym społeczeństwie i współczesnym państwie, jaki jest cel walki klasy robotniczej i na czym polega zadanie partii reprezentującej interesy robotników. W warunkach nieograniczonej władzy rządu w Rosji nie istnieją i istnieć nie mogą legalne partie polityczne, ale istnieją kierunki polityczne, które wyrażają interesy innych klas i wywierają wpływ na opinię publiczną i na rząd. Toteż, by wyjaśnić stanowisko partii socjal- demokratycznej, należy teraz określić jej stosunek do pozostałych kierunków politycznych społeczeństwa rosyjskiego, ażeby robotnicy ustalili, kto może być ich sojusznikiem i w jakim zakresie, a kto jest ich wrogiem. O tym mówią właśnie dwa następne punkty programu.
B. 3.
Program stwierdza, że sojusznikami robotników są, po pierwsze, wszystkie warstwy społeczeństwa, które występują przeciwko nieograniczonej władzy absolutystycznego rządu. Z tego, że ta nieograniczona władza jest główną przeszkodą w walce robotników o swe wyzwolenie, wynika samo przez się, że bezpośrednie interesy robotników wymagają poparcia każdego ruchu społecznego skierowanego przeciwko absolutyzmowi (absolutny – znaczy nieograniczony; absolutyzm nieograniczona władza rządu). W miarę rozwoju kapitalizmu przeciwieństwa między tym biurokratycznym systemem rządzenia a interesami samych klas posiadających, interesami burżuazji, pogłębiają się. Partia socjaldemokratyczna oświadcza więc, że będzie popierała wszystkie warstwy i grupy burżuazji, występujące przeciwko absolutystycznemu rządowi.
Dla robotników jest nieskończenie bardziej korzystny bezpośredni wpływ burżuazji na sprawy państwowe niż jej obecny wpływ za pośrednictwem sfory sprzedajnych i dopuszczających się bezprawia urzędników. Dla robotników znacznie bardziej korzystny jest jawny wpływ burżuazji na politykę niż obecny wpływ, pod przykrywką rzekomo wszechmocnego, niezależnego” rządu, który mieni się rządem „z bożej łaski” i rozdaje „swoje łaski” uciśnionym i pracowitym właścicielom ziemskim oraz biedującym i ciemiężonym fabrykantom.
Robotnikom potrzebna jest otwarta walka z klasą kapitalistów, aby cały proletariat Rosji mógł zobaczyć, o jakie interesy walczą robotnicy, aby mógł się uczyć, jak należy prowadzić walkę, by knowania i zamierzenia burżuazji nie kryły się w przedpokojach wielkich książąt, w salonach senatorów i ministrów, w zamkniętych dla wszystkich kancelariach departamentów, aby wystąpiły one na jaw, otwierając wszystkim i każdemu z osobna oczy na to, kto w istocie rzeczy inspiruje politykę rządową oraz do czego dążą kapitaliści i właściciele ziemscy. Przeto precz ze wszystkim, co stanowi przykrywkę dla obecnego wpływu klasy kapitalistów, popierajmy wszystkich przedstawicieli burżuazji, którzy występują przeciwko biurokracji i biurokratycznemu systemowi rządzenia, przeciwko absolutystycznemu rządowi!
Deklarując jednak swe poparcie dla każdego ruchu społecznego skierowanego przeciwko absolutyzmowi, partia socjaldemokratyczna stwierdza, że nie oddziela się od ruchu robotniczego, ponie waż klasa robotnicza ma swoje odrębne interesy, przeciwstawne interesom wszystkich innych klas. Udzielając poparcia wszystkim przedstawicielom burżuazji w walce o wolność polityczną, robotnicy muszą pamiętać, że klasy posiadające mogą być ich sojusznikami tylko chwilowo, że interesy robotników i kapitalistów nie dadzą się pogodzić, że zniesienie nieograniczonej władzy rządu potrzebne jest robotnikom tylko po to, by otwarcie i szeroko poprowadzić swą walkę z klasą kapitalistów.
Dalej partia socjaldemokratyczna oświadcza, że będzie udzielała poparcia wszystkim, którzy występują przeciwko klasie uprzywilejowanej szlachty obszarniczej. Szlachta obszarnicza uchodzi w Rosji za pierwszy stan w państwie. Resztki jej pańszczyźnianej władzy nad chłopami dotychczas gnębią masy ludowe. Chłopi płacą w dalszym ciągu wykup za wyzwolenie spod władzy obszarników. Chłopi są nadal przytwierdzeni do ziemi, aby panowie obszarnicy nie odczuwali braku tanich i pokornych parobków. Chłopi są nadal jakby ubezwłasnowolnieni czy niepełnoletni – zdani na łaskę i niełaskę urzędników pilnujących kieszeni urzędniczej, ingerujących w życie chłopskie, by chłopi „sumiennie” płacili wykup lub czynsz obszarnikom panom pańszczyźnianym, aby nie śmieli „uchylać się” od pracy na obszarników, ażeby nie śmieli np. przesiedlać się i zmuszać przez to, być może, obszarników do najmowania robotników obcych nie tak tanich i nie tak przytłoczonych nędzą.
Wpędzając w jarzmo na swe usługi miliony i dziesiątki milionów chłopów i nadal utrzymując stan ich całkowitego bezprawia, panowie obszarnicy za te wyczyny korzystają z najwyższych przywilejów państwowych. Głównie szlachtą obszarniczą obsadza się wyższe stanowiska państwowe (a zresztą nawet na mocy prawa stan szlachecki ma pierwszeństwo w służbie państwowej); magnateria obszarnicza pozostaje w bliskich stosunkach z dworem i najbardziej bezpośrednio, łatwo przechyla na swoją stronę szalę polityki rządu. Swoje bliskie stosunki z rządem wykorzystuje ona do grabienia skarbu państwa i do wyłudzania z ludowych pieniędzy podarunków i datków, sięgających milionów rubli: albo w postaci wielkich majątków, rozdawanych za służbę, albo w formie „ulg”.
Komentarz redakcji
Należy ze szczególną uwagą pochylić się nad fragmentem: „sojusznikami robotników są, po pierwsze, wszystkie warstwy społeczeństwa, które występują przeciwko nieograniczonej władzy absolutystycznego rządu. Z tego, że ta nieograniczona władza jest główną przeszkodąw walcerobotników o swe wyzwolenie, wynika samo przez się, że bezpośrednie interesy robotników wymagają poparcia każdego ruchu społecznego skierowanego przeciwko absolutyzmowi”
Czego odzwierciedleniem jest to twierdzenie? Obiektywnego faktu wpływu bardziej postępowej nadbudowy na możliwość organizacji klasy robotniczej w ruch komunistyczny. Można odebrać to sposób taki, że przecież cytowany fragment odnosi się do walki demokracji burżuazyjnej z monarchistycznym absolutyzmem i do niczego innego- jednak odnosi się do wszystkich starć sił postępowych i reakcyjnych.
W dzisiejszej demokracji burżuazyjnej, w której usankcjonowane są jedynie partie broniące interesu burżuazyjnego, również mamy stronnictwa reprezentujące bardziej reakcyjną i bardziej postępową nadbudowę. Nie jest obojętnym dla ruchu robotniczego, czy na czele państwa burżuazyjnego stoi lewacko-liberalna koalicja, czy faszyzująca prawica, zasłaniając klasowy charakter społeczeństwa bogoojczyźnianą retoryką. Forma działania jaką ruch robotniczy może wtedy obrać to tylko jedna i nawet nie najważniejsza kwestia; o wiele ważniejsze jest jak reakcyjna nadbudowa ruguje rozwój świadomości klasowej. Religijne, narodowe państwo, w którym zakrywa się istnienie klas pod przykryciem wspólnoty narodowej, jest skuteczniejszym narzędziem do walki z ruchem robotniczym niż liberalna republika, która jak żaden inny ustrój wyostrza podział klasowy, a przez to też świadomość i antagonizm klasowy.
Starcie KO z PiS-em nie jest rzeczą obojętną dla ruchu robotniczego, która powinna być bezrefleksyjnie bojkotowane. Starcie tych dwóch partii burżuazyjnych jest obrazem ścierania się idei nowoczesnej republiki liberalno-burżuazyjnej z narodowym reakcjonizmem. Idąc głębiej, jest to konflikt w obozie burżuazji pomiędzy serwilizmem wobec zachodniego kapitału, a nowo-imperialistycznymi zapędami polskiej narodowej burżuazji. W odróżnieniu od tych pierwszych, te drugie nieuchronnie prowadzą do budowy autorytarnych rządów burżuazji, opartych na silnie scentralizowanym aparacie państwowym, bogoojczyźnianej retoryce, będącej ideologicznym odbiciem imperializmu, a przede wszystkim silniejszej ofensywie przeciwko ruchowi robotniczemu.
Polityka PiS-u jest właśnie odbiciem tej tendencji. Budowa silnej państwowej gospodarki, przez stopniową ale jednak nacjonalizację w obrębie kapitalizmu, jest działaniem odzwierciedlającym przygotowanie pod własną ekspansję kapitału. To jest jedyny przypadek, kiedy w obrębie kapitalistycznych stosunków produkcji dochodzi do rozwoju sektora państwowego- budowa gospodarki nastawionej na ekspansję kapitału, która wymaga silnej pozycji kapitału narodowego, przy marginalizacji kapitału zagranicznego. Ożywiona ekspansja polskiego kapitału na Ukrainę1 może być przykładem jak wielki krok za rządów PiS-u zrobiła polska burżuazja na drodze do miana państwo nowo- imperialistycznego.
Rozwój państwowego sektora w obrębie kapitalizmu, nie jest „krokiem na przód do socjalizmu”, a szkodliwą tendencją dla rozwoju ruchu robotniczego, którego największy wróg uzyskuje silniejszy i bardziej scentralizowany aparat państwowy. Dlatego idee wspierania prawicowych reakcjonistów, ze względu na bardziej „podobny” do socjalistycznego model ekonomiczny, oddalają ruch robotniczy od jego celu, przez rozwój reakcyjnej nadbudowy, którzy zawsze idzie w parze z takimi postulatami. Analogicznie, religijne społeczeństwo nie jest podatniejszym gruntem na rozwój idei kolektywnych, a społeczeństwem, które hamuje rozwój świadomości klasowej, przez zastępowanie materialnego myślenia, myśleniem silnie idealistycznym, które pod określeniem „człowiek” ukrywa klasową strukturę społeczeństwa kapitalistycznego.
Ta właśnie skrajnie reakcyjna nadbudowa, w połączeniu z nowo- imperialistycznymi zapędami i dążeniem budowy silnego obozu burżuazyjnego- sprawia, że PiS może być nazywany partią faszyzującą, która przynosi ruchowi robotniczemu gorsze warunki od liberalno- lewackiej KO.
Dlatego bojkot wyborów wspierany tak gorliwie przez PPR2 jak i KPP3 , w połączeniu z kreowaniem liberałów4 i lewaków5 na głównego wroga klasy robotniczej, jest nie tylko szkodliwą obojętnością wobec ścierania się postępowej i reakcyjnej nadbudowy ale też wspieraniem (na zasadzie kontrastu) faszyzującej prawicy, gdyż przecież prezentowany przez nią model gospodarczy jest „bliższy” temu socjalistycznemu.
Przytoczona praca Lenina uczy nas aby dostrzegać konflikty w obozie burżuazyjnym, ścieranie się postępowej i reakcyjnej nadbudowy. Przy czym pamiętać należy, że wszystkie partie, siły burżuazyjne są wrogami klasy robotniczej, udzielając jakieś poparcie nie udziela się dosłownego poparcia, a jedynie wykorzystuje sprzeczności między nimi na korzyść klasy robotniczej.
1https://pdfs.semanticscholar.org/b0e4/20c95e912d862e38b388df66798d970a4905.pdf
2https://twitter.com/nowa_PPR/status/1712149685371125806
3https://kom-pol.org/wp-content/uploads/2023/10/brzask-2-2023.pdf
4https://twitter.com/nowa_PPR/status/1734996627042042195
5https://twitter.com/nowa_PPR/status/1718322284639731904