1. „Nowy kurs” Gierka
Po odejściu Gomułki, które było związane z wystąpieniami robotniczymi w miastach nadmorskich, na pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego PZPR został wybrany Edward Gierek. W swoim przemówieniu na VIII Posiedzeniu KC w lutym 1971 roku wyjaśniał:
„Najwyższym celem socjalistycznej polityki gospodarczej i podstawową kwestią polityki partii i państwa ludowego musi pozostawać dążenie do coraz lepszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa. Podstawowy błąd w polityce partii i kierowniczego aparatu państwowego ostatnich lat objawiał się w tym, że ta zasada nie została realizowana w praktyce.”1
Jakie konsekwencje zostały z tego wyciągnięte przez kierownictwo PZPR? Czy podstawowe założenie kierownictwa polegało na „dążeniu do coraz lepszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa”? Plan pięcioletni z lat 1971-1975 przewidywał daleko idący program inwestycyjny w celach „modernizacji i restrukturyzacji polskiej gospodarki”. Ale w czyim interesie i w związku z czyim punktem widzenia zostały te inwestycje w polskiej gospodarce wykonane? Polski rewizjonista Sołdaczuk (Instytut Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu przy KC PZPR, Warszawa) udzielił na ten temat godnej uwagi informacji, w której z zaskakującą otwartością przyznaje:
„Inicjacja ważnych i kluczowych inwestycji, mających długoterminowe znaczenie dla gospodarki i rozwoju kraju, ich skuteczna realizacja jak i osiągnięcie przez to pozytywnych wyników, może być źródłem osobistego zadośćuczynienia oraz dla części funkcjonariuszy może być ważnym czynnikiem ich gospodarczego i politycznego awansu. Podobne czynniki motywacyjne funkcjonują także w socjalistycznych przedsiębiorstwach i są przyczyną wzmożonej skłonności do inwestowania.”2
„Źródło osobistego zadośćuczynienia” (czytaj: wzbogacania się) i osobista kariera dyrektorów zakładowych została podana jako przyczyna (siła napędowa) mnogości inwestycji. W niczym się ona jednak nie odróżnia od polityki menadżerskiej w krajach zachodnich, która także z tego właśnie powodu podejmuje się inwestycji gospodarczych.
Różnica polega jednak na tym, że elity nowej burżuazji w partii, w aparacie państwowym i gospodarczym, wyciągają profity przede wszystkim z upaństwowionego sektora gospodarczego, czyniąc to jako kolektywny właściciel środków produkcji.
Następstwem programu inwestycyjnego było dalsze zaostrzanie się procesu sprzeczności pomiędzy produkcją przemysłową, a produkcją rolniczą. Podczas gdy produkcja przemysłowa w latach 1970-1978 podwoiła się, produkcja rolnicza w tym czasie podniosła się zaledwie o 23%.3
W „samokrytyce” PZPR Kania we wrześniu 1980 roku musiał wyjaśniać: „Znaczenie produkcji rolniczej zostało już któryś raz w naszej historii niedocenione”. Czy po odejściu Gomułki tego samego, ale innymi słowami nie powiedział Gierek? Kania jednak, tak samo jak Gierek, nie zajął się głębszymi przyczynami tego zjawiska.
Pokazaliśmy już wcześniej jaki efekt wywarła restauracja kapitalizmu na rozpoczętą dopiero kolektywizację rolnictwa w latach 50.4 W 1974 roku 80,7% rolniczej powierzchni użytkowej znajdowało się w rękach prywatnych. Jednakże udział sektora państwowego w produkcji rolniczej podniósł się w latach 1970-1978 z 14,3% na 22,3 %. Jakie były tego przyczyny? Czy kierownictwo PZPR w latach 70. powróciło do polityki kolektywizacji rolnictwa?
Przyjrzyjmy się nieco dokładniej sytuacji na wsi. W oczy rzucają się trzy punkty:
1. Gospodarstwa drobnych chłopów charakteryzują się wciąż bardzo niskim stopniem mechanizacji.
2. W przeciwieństwie do nich, własność państwowa została zasilona nawozami i koniecznymi środkami inwestycyjnymi. Zużycie nawozów handlowych w latach 1972/73 wynosiło w ramach własności państwowej 262 kg/ha, a u prywatnych rolników 138 kg/ha.5
3. Zrujnowanie licznych drobnych rolników, którzy nie byli w stanie podjąć koniecznych inwestycji. W 1975 roku było już około 1,2 miliona półproletariuszy, zmuszonych do pracy zarówno na wsi, jak i w przemyśle z powodu niewystarczających zbiorów na gospodarstwie, które nie wystarczały do utrzymania się.6 Rezultatem tego było w latach 1971-1975 przejęcie przez państwo 700 000 ha ziemi.
Zamiast wspierania dobrowolnego przyłączania się do gospodarki skolektywizowanej, występował wyzysk i rujnowanie drobnych rolników za pomocą takich samych metod, jak w państwach zachodniokapitalistycznych. Środkiem do tego jest dla burżuazji nowego typu państwowy dyktat cen na skup produktów rolniczych i sprzedaż produktów przemysłowych rolnictwu. Jednocześnie zostały stworzone przesłanki do powiększenia sektora państwowego. Przyczyną do tego było to samo, co w preferowanym rozwoju produkcji przemysłowej – zainteresowanie biurokratycznych kapitalistów w maksymalizacji zysków poprzez wyzysk pracowników, szczególnie w upaństwowionym sektorze gospodarczym.
Z powodu rozpowszechnionej korupcji w zakładach państwowych plon z hektara był tam jednakże tylko nieco wyższy, a w części nawet niższy, niż w niezmiernie zacofanym rolnictwie prywatnym. Istniejące problemy z zaopatrzeniem zostały zaostrzone przez ukierunkowanie polskiej gospodarki na eksport mięsa do ZSRR i zachodnioeuropejskich państw kapitalistycznych.
„W pierwszej linii chodzi o dalszy wzrost udziału produkcji zwierzęcej. Mięso i produkty mięsne stały się w dzisiejszym świecie, w tym także w Polsce, podstawowym pożywieniem.”7
To, że nie chodziło przy tym o potrzeby pracujących ludzi pokazuje wysoki udział eksportu niektórych produktów, przy jednoczesnym niedostatku mięsa w Polsce.
Boczek – 78,9%
Konserwy szynkowe – 76,6%
Konie na ubój – 44,2%8
Podczas gdy nowi kapitaliści mogli pozwolić sobie na każdy luksus i zakupy w specjalnie wyposażonych sklepach, sytuacja zaopatrzeniowa robotników w połowie i na koniec lat 70. zaostrzyła się dramatycznie.
1Edward Gierek, Ausgewählte Reden und Schriften, S. 8.
2Arbeitsmaterialien des Instituts für marxistische Studien und Forschungen (IMSF) Bd. 10/80, S. 133.
3Statistical Yearbook Comecon 1979, s. 33.
4Chodzi o wcześniejszą część analizy KABD dotyczącą okresu rządów Gomułki [przypis tłumacza]
5Länderberichte Osteuropa – Polen, S. 160.
6Volksrepublik Polen – Polnischer Verlag der Wissenschaften, S. 71.
7Die Volkswirtschaft der VR Polen.
8Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego, Warszawa 1977, s. 43.
Powyższy tekst jest tłumaczeniem rozdziału o Edwardzie Gierku z broszury pt. Vom Sozialismus zum bürokratischen Kapitalismus wydanej przez kierownictwo centralne Kommunistischer Arbeiterbund Deutschlands we wrześniu 1981 roku.