Tekst przetłumaczony z oryginalnej broszury pt.: «Od socjalizmu do biurokratycznego kapitalizmu» (Vom Sozialismus zum bürokratischen Kapitalismus), wydanej przez: Kommunistischer Arbeiterbund Deutschlands, Wrzesień 1981.
Przejęcie władzy przez Gomułkę było punktem wyjścia do utworzenia biurokratycznego kapitalizmu. Podważenie socjalistycznego porządku ekonomicznego rozpoczęło się wraz ze zmianami w administracji oraz z dyskusjami o wzmocnieniu niezależności zakładów.
Wraz z VIII Plenum KC PZPR rozpoczęły się znaczące zmiany w życiu społecznym i gospodarczym, dotyczące metod planowania i kierowania gospodarką narodową. Ustawą z 15 listopada 1956 roku zniesiono dotychczasową Komisję Planowania i powołano Komisję Planową ze zmienionym profilem działalności.1
Jej zadaniem miało być jedynie przeprowadzanie planowana ramowego. Jednocześnie została powołana tzw. Rada Ekonomiczna, pod kierownictwem Oskara Lange. Ten w referacie z 1957 roku tak przedstawił swoje wyobrażenie reformy gospodarczej: sednem jego propozycji było «znaczące zwiększenie niezależności przedsiębiorstw».
W dalszym ciągu kroczymy w tym kierunku. Została już podjęta decyzja Rady Ministerialnej dotycząca uprawnień zakładów. Podczas ustalania planów gospodarczych uzgodnione będzie na jakie wskaźniki liczbowe powinny ograniczyć się dyrektywy centralne. Wierzę, że w końcu dojdziemy do tego, że rentowność przedsiębiorstwa będzie głównym czynnikiem jego efektywności.2
Oznacza to, że nie chodziło o rentowność z punktu widzenia całej gospodarki krajowej, lecz o rentowność poszczególnych przedsiębiorstw. W ten sposób kapitalistyczna zasada zyskowności stała się główną siłą napędową gospodarki. Pomimo dużej ilości odbywających się wówczas dyskusji, nie doszło jeszcze do daleko idącego uniezależnienia zakładów w obawie przed tym, że mogłoby to wywołać większe «wstrząsy» gospodarcze. Jednakże zasada zysku stawała się w coraz większym stopniu naczelną zasadą w państwowych zakładach. Zostało to także potwierdzone przez polskiego historyka Górę, piszącego o reformach gospodarczych Gomułki:
Coraz częściej sprawy dotyczące produkcji rozważane były w oderwaniu od spraw socjalnych.3
W socjalizmie jednak potrzeby ludzi stoją na pierwszym miejscu. Podniesienie produkcji nie jest celem samym w sobie, lecz jedynie środkiem służącym zaspokajaniu potrzeb społecznych. W Polsce czasu Gomułki to produkcja nastawiona na zysk, a nie praca dla polepszenia życia pracujących, stawała się punktem centralnym.
«Reformom» tym towarzyszyło czasowe podniesienie standardów życia. Nie było to jednak wynikiem troski o życie pracowników.
Sprawa podniesienia poziomu życia rozpatrywana była raczej jako «konieczne zło», w celu uniknięcia nadmiernych napięć w życiu gospodarczym i politycznym.4
Tym samym chciano odwieść klasę robotniczą od dostrzeżenia prawdziwego charakteru «reform». Czynnikiem, który wpłynął na podniesienie standardu życia były wysokie kredyty, przyznane Gomułce przez ZSRR jako wsparcie dla jego polityki.
Jednocześnie wspierano prywatno-kapitalistyczne klasy, które stawały się sojusznikami nowego biurokratycznego kapitalizmu. Wielcy obszarnicy ziemscy (tak zwani kułacy), poprzez obniżenie ziemskiej progresji podatkowej, otrzymali zniżki podatkowe. Plan dla sektora budownictwa upaństwowionego na rok 1957 zakładał podniesienie produkcji o 1%. Wzrost w budownictwie prywatnym, które było najsilniejszym sektorem prywatno-kapitalistycznym, wynosił 120%.5 Jedynie w roku 1958 dzięki takiemu wsparciu powstało 350 nowych prywatno-kapitalistycznych przedsiębiorstw.6
Decydującym zarządzeniem Gomułki, które znacząco wpłynęło na rozwój gospodarczy Polski przez następne dziesięciolecie, było rozwiązanie wszystkich nierentownych spółdzielni i likwidacja państwowej Stacji Maszyn Rolniczych. Z 10 000 spółdzielni rolniczych o powierzchni użytkowej 2 121 000 hektarów z początku roku 1956, pozostało z końcem 1957 roku jedynie 1 640 z równo 200 000 hektarami.7
W 1968 roku z całej powierzchni gospodarstw rolnych, liczącej 19,8 miliona hektarów, 16,7 miliona hektarów (tj. 84%) znajdowało się w rękach prywatnych. Jeżeli przyjrzymy się strukturze prywatnej własności ziemskiej z lat 1938, 1950 i 1960, stanie się jasne, że «reformy» Gomułki cofnęły kraj do stanu przedwojennego, w którym rolnictwo opanowane było przez drobne gospodarstwa rolne.
Struktura prywatnej własności gruntów
| Całkowita liczba gospodarstw | Gospodarstwa do 5 hektarów | Gospodarstwa 5-10 hektarów | Gospodarstwa 10-20 hektarów | Gospodarstwa powyżej 20 hektarów | |
| 1938 a) b) | 3 600 100,0 | 2 350 65,3 | 800 22,2 | 350 9,7 | 100 2,8 |
| 1950 a) b) | 3 168,5 100,0 | 1 813,1 57,2 | 976,5 30,8 | 343,5 10,7 | 39,9 1,3 |
| 1960 a) b) | 3 591,9 100,0 | 2 269,5 63,2 | 937,7 26,1 | 350,2 9,7 | 34,5 1,0 |
a) = liczba w tysiącach
b) = udział w procentach8
Restauracja kapitalizmu oparta na podstawie biurokratycznej prowadzi do anarchii w gospodarce
Już w trakcie 1959 roku doszło do pierwszego kryzysu w zaopatrzeniu ludności w mięso, wędliny i konserwy mięsne, na który Rada Ministerialna zareagowała podwyżką cen, średnio o 25%. Jakie były tego przyczyny?
W sprawozdaniu dla Komitetu Centralnego PZPR, Gomułka próbował odwrócić uwagę od podstawowego problemu powstałej w gospodarce krajowej anarchii, jako skutku przywrócenia kapitalizmu. Winą obarczył zbyt wysoką siłę nabywczą ludności, zbyt niskie ceny mięsa i zbyt duży naturalny przyrost ludności. Na koniec wskazał na obniżony państwowy zakup mięsa o 742 000 sztuk tucznika:
Wielu rolników nie stosuje się do zobowiązań kontraktowych. Pomimo, że się do tego zobowiązali, w trzech kwartałach 1959 roku nie dostarczyli państwu 245 000 tucznika.9
Słaby plon ziemniaków w roku 1958 doprowadził do spadku hodowli trzody chlewnej. Pasza zastępcza została skonsumowana przez dużą ilość koni pociągowych (2 800 000 koni w 1960 roku), których potrzebowała technicznie zacofana gospodarka. Rolnicy dokonywali coraz większego uboju w celu sprzedaży na rynek prywatny, na którym mogli dostawać wyższe ceny aniżeli przy obowiązkowych dostawach dla państwa. W celu zakupu odpowiedniej ilości mięsa, państwowy handel mięsem został zmuszony do podwyżki cen kupna mięsa o 73,5% w przeciągu 30 miesięcy (tj. od początku 1957 roku).10
W 1962 roku rozszerzały się – dodatkowo pogłębione przez różne katastrofy naturalne – braki w zaopatrzeniu ludności w środki żywności i dobra przemysłowe. W celu polepszenia zaopatrzenia w swoim własnym obszarze administracyjnym, województwa bydgoskie, katowickie i kieleckie (za którymi w późniejszym czasie podążały inne części kraju) wydały zakaz wywozu towarów deficytowych.11 Sytuację wykorzystywali spekulanci, którzy przebywali setki kilometrów w celu nabycia towarów, które sprzedawali po zawyżonych cenach na wsi.12
W lipcu 1962 roku państwowe ceny na środki spożywcze w stosunku do roku poprzedniego wzrosły o 10%, a na «wolnym» rynku o 30,9%.13 W handlu państwowym dochodziło do oszukańczych podwyżek cen, przy czym były one często wykorzystywane jako środek zastępujący realizację planu.14
Podczas gdy we współczesnych dyskusjach na temat rozwoju w Polsce, tak zwani komuniści, jak i rewizjonistyczne kierownictwo DKP (Deutsche Kommunistische Partei), mówią o „deformacjach” w budowie socjalizmu, powinni zająć się stanowiskiem Lenina, który już w listopadzie 1920 roku wskazywał na niebezpieczeństwo restauracji kapitalizmu:
Jeśli gospodaruję na tej działce ziemi, to inni mnie nie obchodzą; jeśli ktoś inny będzie głodował – tym lepiej, drożej sprzedam swoje zboże. (…) Jeśli rozumuję w ten sposób, że im więcej głodnych, tym drożej będą płacili? Czy postępuję wtedy jak komunista? Nie – jak wyzyskiwacz, jak posiadacz. Z tym należy toczyć walkę. Jesli pozostawić takie stosunki, to wszystko potoczy się wstecz, ku władzy kapitalistów, ku władzy burżuazji, jak to sie nieraz zdarzało w poprzednich rewolucjach.15
Do objawów anarchii nie dochodziło tylko w rolnictwie i handlu, ale ogarnęły one także i przemysł. Dyrektorzy zakładów, działając zgodnie z zasadą materialnej zachęty, zarządzali przedsiębiorstwami w celu czerpania prywatnych korzyści. Wielu z nich fałszowało dane o kosztach działalności, kosztach produkcji i zdolnościach produkcyjnych zakładu, w celu uzyskania pozwolenia na zyskowne inwestycje. Na początku 1962 roku musiano stworzyć komisję do spraw wewnętrznej kontroli i nadzoru przy ministerstwach i przedsiębiorstwach, w celu zapobiegania nadużyciom gospodarczym, które stały się plagą polskiej gospodarki.16
Innym problemem, który Dziennik polski z 15.11.1961 roku określił jako «Zmorę nas wszystkich», była niewystarczająca jakość wykonania produktów. W wyniku wyzysku i zależności wypłat od wykonania bądź przekroczenia planu, doszło do pogorszenia się jakości produktów. Podczas gdy jeszcze w 1959 roku 57% kontrolowanych towarów spełniało normy jakości, w roku 1960 nastąpił spadek do 50% i do końca roku 1961 roku wciąż się pogłębiał. Zdarzały się zakłady produkujące wybrakowane towary w wysokości do 90% kontrolowanych produktów.17
26 listopada na kongresie związkowym Gomułka musiał przyznać, że z powodu trudności gospodarczych roku 1962, cele gospodarcze na rok 1963 muszą zostać obniżone.18
Przypomnijmy sobie doniosłą mowę Gomułki na VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR z listopada 1956 roku:
Do tego, by usunąć wszystkie niedociągnięcia z naszego politycznego i gospodarczego życia, które to niedociągnięcia hamowały ten rozwój i przez lata nagromadziły się, koniecznym jest […] w krótkim czasie zastąpić niewłaściwe części naszego modelu socjalizmu częściami lepszymi. Konieczne jest także ulepszenie tego modelu podług naszych własnych najlepszych istniejących szablonów po to, by nadać mu jeszcze doskonalszą formę.19
Edward Gierek jako następca Gomułki i KC PZPR, 4 września 1971 roku wydał następujący sąd o gomułkowskim „modelu” i ostatnim pięcioleciu ery Gomułki (1966-1970):
W społeczno-gospodarczym rozwoju ostatniego pięciolecia, a szczególnie ostatnich dwóch lat, doszło do szeregu doniosłych i negatywnych zjawisk. Bazują one głównie na osłabieniu tempa wzrostu dochodu krajowego, wzroście społecznych kosztów rozwoju, niewystarczającej efektywności inwestycji i ledwo zauważalnej redukcji kosztów, jak i na nadmiernym wzroście zapasów […]
Niewystarczająca produkcja dóbr konsumpcyjnych spowodowała pogłębiające się napięcia na rynku. Zjawiska brakującej równowagi rynkowej próbowano rozwiązywać głównie poprzez korekty cen, m.in. przez podniesienie cen na dobra konsumpcyjne, co szczególnie obciążyło budżet rodzinny, szczególnie tych najmniej zarabiających.20
Porównanie udziału produkcji brutto dóbr produkcyjnych i dóbr konsumpcyjnych przemysłu w latach 1950-1970 oddaje następująca tabela (udział procentowy):
| 1950 | 1960 | 1965 | 1970 | |
| Dobra produkcyjne | 52,6 | 59,4 | 63,0 | 66,3 |
| Dobra konsumpcyjne | 47,4 | 40,6 | 37,0 | 33,7 |
Wyjaśnieniem owych dysproporcji może być tylko przywrócenie kapitalizmu w formie kapitalizmu biurokratycznego pod szczególnymi warunkami wyrosłymi z szlachecko-kapitalistycznej przeszłości Polski.
1. Szczególne warunki występowały w zacofaniu rolnictwa, w ogólnie niskiej kolektywizacji do roku 1956, i w zlikwidowaniu większości spółdzielni rolniczych przez Gomułkę. Burżuazja nowego typu, powstała z biurokracji partyjnej, państwowej i gospodarczej, i która doszła do władzy wraz z rehabilitacją Gomułki, ciągnęła swoje zyski głównie z upaństwowionego przemysłu i tutaj koncentrowała swoje inwestycje.
Wzrost rolniczych środków produkcji i przyspieszona mechanizacja rolnictwa nie leżała w interesie finansowym nowej burżuazji, gdyż przeważająca większość małych i średnich rolników nie była w stanie zgromadzić wystarczającego kapitału inwestycyjnego.
2. W wyniku planowego wyzysku robotników przez państwo nie istniały możliwości zbytu dla zwiększenia produkcji przemysłowych dóbr konsumpcyjnych. Dlatego nowa polska burżuazja koncentrowała się coraz bardziej na wytwarzaniu dóbr produkcyjnych. Efektem tego była niedostateczna konsumpcja ludu pracującego, która ostatecznie znajdowała wyraz w intensyfikacji walki klasowej w postaci strajków, demonstracji i zbrojnych konfrontacji polskiej klasy robotniczej z aparatem państwowym.
Przypisy:
1Góra, Volksrepublik Polen, Berlin (DDR) 1979, S. 237.
2Lange, Über einige Probleme des polnischen Weges zum Sozialismus, Warschau 1957, S. 25.
3Góra, Volksrepublik Polen, S. 258.
4Tamże, s. 238.
5Archiv der Gegenwart vom 18.3.1957.
6Archiv der Gegenwart vom 26.2.1959.
7Archiv der Gegenwart vom 23.3.1959 (dla liczb z 57).
8Obliczone za: Tamże, S. 271.
9Archiv der Gegenwart vom 26.10.1959.
10Tamże.
11Trybuna Ludu z dnia 15.10.1962.
12Trybuna Ludu z dnia 17.12.1962.
13Życie Warszawy z dnia 6.9.1962.
14Polityka z dnia 2.6.1962.
15Die Aufgaben der Jugendverbände, Lenin Werke Bd. 31, S. 283 i 284. [od tłumacza: Lenin, Dzieła, Zadania związków młodzieży, t. 31, s. 292-293].
16Trybuna Ludu z dnia 7.2.1962.
17Dziennik Łódzki z dnia 5.12.1961.
18Radio Warszawa z dnia 26.11.1962.
19Archiv der Gegenwart vom 27.10.1956.
20Über die weitere sozialistische Entwicklung der Volksrepublik Polen, Richtlinien des ZK der PVAP zum VI. Parteitag, beschlossen auf der Plenarsitzung vom 4. September 1971, Polnische Interpress Agentur, S. 18/19.
21Die Wirtschaft Osteuropass zu Beginn der 70er Jahre, Stuttgart 1972, S. 106.