
Nota od tłumacza: kolejna część tekstu wydanego w 1981 roku przez Komunistyczny Związek Robotniczy Niemiec (Kommunistischer Arbeiterbund Deutschlands).
Przejście do budowy socjalizmu
Wraz z wypełnieniem celów planu trzyletniego, gospodarcza odbudowa Polski zakończyła się sukcesem. Następnie nadszedł czas, aby wykonać następny krok, czyli połączyć dalszą budowę z przebudową gospodarczą. Dlatego celem zatwierdzonego 30 maja 1949 roku planu sześcioletniego było utworzenie ekonomicznego fundamentu socjalistycznego w Polsce. Co to oznaczało?
Polska demokracja ludowa nie była jeszcze – co podkreśliliśmy na początku – państwem socjalistycznym. Jej sytuacja gospodarcza przejawiała jeszcze formy gospodarki mieszanej, która składała się z dwóch stojących obok siebie sektorów ekonomicznych: socjalistycznego i prywatnego. Ten ostatni dzielił się na dwie części: na sektor prywatnokapitalistyczny i sektor gospodarki drobnotowarowej. Stosunek wobec siebie tych dwóch sektorów przedstawiał się w lipcu 1948 roku w sposób następujący: w przemyśle, do socjalistycznych elementów należały państwowe i spółdzielcze zakłady, w których pracowało 75% wszystkich zatrudnionych w przemyśle i rzemiośle. Zakłady te wytwarzały 85% całej produkcji. W rolnictwie natomiast, sektor socjalistyczny – reprezentowany przez własność państwową – dotyczył tylko 10% gruntów ornych i 10% produkcji zbóż.
Z drugiej strony sektor kapitalistyczny w przemyśle obejmował 18 000 prywatnych przedsiębiorstw przemysłowych i budowlanych, z łączną liczbą zatrudnionych 200 000 osób. Gospodarka drobnotowarowa składała się w przeważającej części z 140 000 samodzielnych zakładów rzemieślniczych, z dużej większości prywatnych przedsiębiorstw handlowych i przede wszystkim z około 90% małych i średnich gospodarstw rolnych. Zestawmy udział zatrudnionych w tych dwóch sektorach obok siebie, a uzyskamy następujący obraz:
1. Sektor socjalistyczny – 24% zatrudnionych
2. Sektor prywatny:
a) sektor prywatnokapitalistyczny – 14% zatrudnionych
b) sektor małej gospodarki towarowej – 62% zatrudnionych1
W Polsce ciągle byli obecni ci, którzy wyzyskiwali innych i ci, którzy byli wyzyskiwani. Gospodarka drobnotowarowa, której przedstawiciele żyli z pracy własnej i pracy swoich rodzin na własny zysk, także była pożywką dla kapitalistycznego sposobu produkcji. Zadanie Komitetu polegało na wyparciu elementów kapitalistycznych w celu ich ostatecznego wykluczenia i przekształcenie małej gospodarki towarowej w gospodarkę socjalistyczną.
Musiało to nieuchronnie doprowadzić do zaostrzenia się walki klasowej. Naprzód ku socjalizmowi, albo z powrotem do kapitalizmu – tak przedstawiała się sytuacja. Polska klasa robotnicza mogła wygrać tę walkę przeciwko kapitalistom, wielkim posiadaczom ziemskim i ówczesnym wielkim obszarnikom – którzy byli wspierani od zewnątrz przez amerykański i angielski imperializm – tylko w trwałym sojuszu z biednymi i średnimi chłopami oraz pracującą inteligencją. Pozyskanie biednej ludności wiejskiej, czyli kolektywizacja rolnictwa, była tym centralnym ogniwem, od którego zależało rozwiązanie decydujących problemów, takich jak wszechstronne podniesienie standardu życia pracującej ludności.
Usunięcie Gomułki
Podczas gdy Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej na swoim plenum w czerwcu 1948 roku postanowił obrać kurs na nowe zadania, część funkcjonariuszy wycofała się z pozycji walki klasowej i budowy socjalistycznej. Na ich czele stał Władysław Gomułka – ówczesny sekretarz generalny partii. Po zawziętym ideologiczno-politycznym sporze, który przeciągnął się do początku września, Komitet Centralny doszedł do wniosku, że pozycja Gomułki jest „świadomą rewizją leninowskiej oceny historii naszego ruchu”. Pozbawił go także funkcji sekretarza generalnego partii. Plenum oskarżyło Gomułkę o oderwanie walki o niepodległość Polski od walki klasowej proletariatu, niepoprawne zrozumienie istoty i następujących zmian w demokracji ludowej, oraz skręt na pozycję tak zwanego „złotego środka” pomiędzy liberalno-kapitalistyczną demokracją, a demokracją socjalistyczną.
Podczas narady z funkcjonariuszami PPR w dniu 8 września 1948 roku Bolesław Bierut – nowy sekretarz generalny – ogłosił decyzję Komitetu Centralnego i odkrył materialne przyczyny stanowiska Gomułki:
„Dopóki cały impet walki naszej partii skierowany był przeciwko siłom reakcyjno-faszystowskim, które często bez osłonek zmierzały do powrotu rządów obszarniczo-kapitalistycznych, system poglądów Gomułki nie odsłonił słabości swych wiązadeł, ani tającego się w nim oportunizmu ideologicznego. […]
Przeciwko dalszemu umacnianiu i rozwojowi demokracji ludowej wystąpiły, żerując na trudnościach okresu powojennego i na wyzysku biedoty wiejskiej, elementy kapitalistyczno-spekulanckie. Wówczas wysuwać się zaczęło nowe podstawowe przeciwieństwo: między siłami ludowymi, konsekwentnie demokratycznymi, tj. robotnikami i pracującymi chłopami, a siłami kapitalistycznymi w mieście i na wsi. Na porządku dziennym stanęła sprawa zaostrzającej się walki klasowej z elementami kapitalistycznymi, szczególnie na wsi. Wówczas w postawie Gomułki zaczęły ukazywać się rysy […]
Siły kapitalistyczne chcą „zamrożenia” obecnego układu sił klasowych (w oczekiwaniu na korzystniejszą dla siebie sytuację), pragną „stabilizacji” na podstawie zachowania w ustroju demokracji ludowej — bodaj w istniejącym obecnie zakresie — możliwości wzrostu elementów kapitalistycznych, licząc na ich prężność, na samorództwo kapitalizmu z gospodarki drobnotowarowej, no i na ewentualne poparcie z zewnątrz.”2
Na tej samej naradzie Gomułka – z uwagi na niekorzystną dla siebie sytuację – złożył przed funkcjonariuszami PPR samokrytykę. Podsumowując wyjaśniał:
„Jeśli nasza partia nie miałaby jasnych perspektyw odnośnie dalszej przebudowy stosunków produkcji na wsi to byłaby zdania, że wywłaszczenie właścicieli ziemskich i reforma rolna zakończyły proces tego przekształcenia. Efektem takiego nastawienia musiałoby być przejście na pozycje rewizjonizmu i socjaldemokracji. To niebezpieczeństwo zostało decyzjami lipcowego i sierpniowego plenum w samą porę zażegnane.”3
Ta samokrytyka Gomułki nie była jednak szczera, a obłudna. W rzeczywistości Gomułka nie zmienił swojego punktu widzenia. Powstrzymywał się, czekając na korzystniejszy moment po to, by uderzyć ponownie i zrewidować poprawnie wydane orzeczenie. W listopadzie 1949 roku został wraz z dwójką swoich zaufanych (Kliszką i Spychalskim) wykluczony z partii z powodu odrzucenia swojego zwolnienia z funkcji sekretarza generalnego. W ślad za jego samokrytyką poszły działania.
Komitet Centralny PPR nie ograniczył się jednak tylko do krytyki stanowiska Gomułki, ale w pełni ujawnił jego błędy i ustępstwa członkom partii oraz ludowi pracującemu Polski. W „rezolucji plenum Komitetu Centralnego PPR w sprawie odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego w kierownictwie partii, jego źródeł i sposobów jego przezwyciężenia” napisano m.in.:
„Wszystkie ogniwa kierownictwa partyjnego od góry do dołu powinny w najbliższym czasie na drodze szczegółowej analizy i surowej samokrytyki przezwyciężyć swoje braki i niedociągnięcia, a w szczególności […] zrozumieć i realizować w praktyce zasady demokracji wewnątrz-partyjnej, kolegialności w pracy wszystkich instancji partyjnych, zaszczepiania zasad krytyki i samokrytyki jako potężnej broni w rozwoju partii i uodpornieniu jej na obce wpływy ideologiczne, zwalczania biurokratyzmu w aparacie partyjnym i jeszcze ściślejszego pogłębienia związku partii z klasą robotniczą, z biednym i średniorolnym chłopstwem i z pracującą inteligencją.”4
Decyzje Komitetu Centralnego poruszyły wieś i wywołały wśród pracującej ludności wiejskiej gwałtowny wzrost aktywności. Rzuciły światło na dotychczas nieznane problemy i zadania, jak również odkryły całą głębię antagonizmu klasowego na wsi. Tak na przykład pisała komisja terenowa PPR w swoim sprawozdaniu do Komitetu Centralnego:
„Często myśleliśmy nad tym, w jaki sposób rozbudzić wśród mas członków i aktywu partyjnego trwałe i rzeczywiste zainteresowanie problemami politycznymi, ideologicznymi i teoretycznymi. W praktyce jednak cały czas natrafialiśmy na przeszkody, które jawiły nam się jako nie do przezwyciężenia. Brakowało nam ogniwa pośredniego, żyjącego i przekonującego, będącego nierozwiązalnym połączeniem pomiędzy rewolucyjną teorią i rewolucyjna praktyką. Odczuwaliśmy to sami i odczuwał to także nasz aktyw partyjny. Jednak teraz samo życie rozwiązało ten trudny problem. Nastąpiło uderzenie, które poruszyło setki głów i zmusiło do przemyśleń i sformułowań oraz uwolniło wielką ilość twórczej energii wśród naszych towarzyszy. Występuje wśród nas w wielu sprawach wiele błędnych ocen, wiele działań na ślepo, poszukiwań i błędnych wniosków. Jednakże bez najmniejszych wątpliwości znajdujemy się na właściwej drodze.”5
Gwałtowny rozwój przemysłu i kolektywizacja rolnictwa
W budowie socjalistycznej gospodarki w systemie demokracji ludowej decydująca rola przypadała państwu. Było ono siłą napędową socjalistycznej własności państwowej, dzięki przewidującemu planowaniu socjalistycznemu, prawodawstwu i właściwemu podziałowi środków finansowych w budżecie.
Budżet polskiej demokracji ludowej był instrumentem podziału i redystrybucji przychodu narodowego w interesie ludu pracującego i budowy socjalizmu. Szybkie tempo rozwoju gospodarczego na początku Planu Sześcioletniego spowodowało szybki przyrost środków finansowych, które potroiły się w latach 1949-1951 (w miliardach złotych):
dochody | wydatki | |
1949 | 18,12 | 17,24 |
1950 | 25,38 | 25,38 |
1951 | 55,97 | 51,896 |
W 1951 roku przeznaczonych zostało 40 miliardów złotych – czyli prawie dwie trzecie wszystkich środków finansowych – na rozwój gospodarki narodowej, jak i na środki socjalne i kulturalne. Wydatki socjalne i kulturalne wzrosły przy tym szczególnie szybko i zwiększyły się w latach 1950/51 z 12 na 16,3 miliarda złotych. Główne zadanie budżetu państwowego polegało jednakże na akumulacji środków w celach inwestycji w przemysł ciężki, który był podstawą wszystkich pozostałych gałęzi gospodarki i tym samym warunkiem niezależnej gospodarki narodowej.
Dochody państwowe w krajach kapitalistycznych polegają na licznych bezpośrednich i pośrednich podatkach masowych wyciskanych z ludu pracującego. Tymczasem środki budżetowe polskiej demokracji ludowej tworzone są w większej części z socjalistycznego sektora gospodarki, a przede wszystkim z państwowego przemysłu. Ukazuje to następująca tabela za lata 1954/55 (w miliardach złotych):
1954 | 1955 | |||
Rodzaj przychodu | Suma | % | Suma | % |
1. Dochody z uspołecznionej gospodarki | 86,3 | 73,9 | 92,7 | 74,7 |
2. Dochody z nieuspołecznionej gospodarki | 5,6 | 4,8 | 5,8 | 4,6 |
3. Dochody z ludności | 5,4 | 5,4 | 7,1 | 5,7 |
4. Inne przychody (głównie ze składek społecznych) | 18,6 | 15,9 | 18,7 | 15,0 |
Razem: | 116,8 | 100 | 124,3 | 100 |
Z okazji 10-lecia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w lipcu 1954 roku polski serwis informacyjny opublikował przegląd rozwoju przemysłu ciężkiego:
1938 | 1946 | 1949 | 1953 | |
Stal w 1000 t | 1 441 | 1 219 | 2 300 | 3 604 |
Węgiel kamienny w milionach ton | 38,1 | 47,3 | 74,1 | 88,7 |
Energia elektryczna w miliardach kilowatogodzin | 3,98 | 5,71 | 8,30 | 13,6 |
Cement w 1000 t | 1 719 | 1 399 | 2 344 | 3 299 |
Narzędzia maszynowe do obróbki metalu w tonach | 1 740 | 2 460 | 9 438 | 20 300 |
Traktory (w sztukach) | – | – | 2 513 | 6 700 |
Liczby te obrazują w jak krótkim czasie dokonano stworzenia potencjału gospodarczego, który przeobraził Polskę z kraju rolniczego w kraj rolniczo-przemysłowy.
W ciągu lat 1944-1954 wybudowano szereg wielkich zakładów, jak huty „Pokój” i „Batory”; walcownię-zgniatacz w hucie „Bobrek”; największą polską elektrownię wodną w Dychowie; fabryki cementowe w Opolu i Wierzbicy; zakłady w Rejowcu itd. Powstały także stocznie w Gdańsku i Szczecinie, które wyprodukowały w przeciągu mniej niż 6 lat 100 statków dla transportu i żeglugi morskiej.
Ogromne tempo rozwoju, w którym przeciętnie co 10 dni dokonywano otwarcia nowego zakładu metalurgicznego, kopalni czy fabryki, było możliwe tylko w przypadku, w którym ponad połowa – to jest prawie 60% całego dochodu narodowego w budżecie, przeznaczone było na rozbudowę przemysłu. Postępowanie to było jednak na tyle szybkie, że w niewystarczającym stopniu uwzględniło związek poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej i prowadziło do poważnych problemów, które wskażemy poniżej.
Produkcja stali w przeliczeniu na jednego mieszkańca w kg | |
1938 | 41 |
1949 | 94 |
1955 | 175 |
Nie jest możliwe przyspieszanie budowy socjalistycznego przemysłu bez całkowitego przekształcenia rolnictwa i jego rozwoju w kierunku wielkich kolektywnych zakładów. Decydującą rolę pełniła tu rozbudowa spółdzielni rolniczych. Wskazywał na to Lenin w styczniu 1923 roku w swoim znanym piśmie „O spółdzielczości”, w którym określił spółdzielnie jako faktyczny początek socjalizmu na wsi. Po pierwsze dlatego, że dokonuje się przy tym decydującego kroku z własności prywatnej do własności kolektywnej i ostatecznie państwowej. Po drugie dlatego, że była to droga do budownictwa socjalistycznego, która była „możliwie najbardziej prostą, łatwą i dostępną dla chłopa”.9
Na początku Planu Sześcioletniego w 1948 roku na sierpniowym plenum Komitet Centralny PPR wyznaczył wytyczne zadań partii w zakresie polityki gospodarczej i społecznej na wsi, w którym czytamy:
„Pytanie pierwsze: Jakie będzie tempo rozwoju spółdzielczości produkcyjnej w Polsce?
Odpowiadamy: Tempo to zależeć będzie od ilości maszyn, które państwo potrafi przeznaczyć dla spółdzielni produkcyjnych, od ilości środków finansowych, które państwo na ten cel potrafi wydzielić i od gotowości chłopów i ich przygotowania dla tworzenia tych spółdzielni. […]
Pytanie drugie: Czy zapisywanie do spółdzielni będzie dobrowolne czy przymusowe?
Odpowiadamy: Dobrowolne. A wszystkich tych członków naszej Partii, którzy by chcieli w sposób przymusowy organizować spółdzielnie produkcyjne, Partia będzie karać.
Pytanie trzecie: Czy przy wchodzeniu do spółdzielni produkcyjnych chłopi tracą prawo własności ziemi?
Odpowiadamy: Nie. Przy wchodzeniu do spółdzielni produkcyjnych chłopi nie tracą prawa własności ziemi.
Pytanie czwarte: Jakie będą formy spółdzielni produkcyjnych i które z tych form Partia będzie popierać?
Odpowiadamy: Istnieje szereg form produkcji zespołowej w rolnictwie. Najluźniejszą formą spółdzielczości wytwórczej jest tzw. zrzeszenie uprawowe. Zespołowość polega na wspólnych czynnościach uprawy roli, siewu i zbiorów. Posiadanie i użytkowanie inwentarza żywego pozostaje indywidualne. Rozdział zbiorów następuje indywidualnie, w zależności włożenia udziału ziemi, pracy i środków produkcji. […]
Następną wyższą formą spółdzielni produkcyjnych są tzw. zjednoczenia wytwórcze. Zespołowość polega tu już na objęciu wszystkich czynności produkcyjnych i połączeniu środków produkcyjnych. […] Rozdział przychodów następuje proporcjonalnie do włożonej pracy, np. 60%, oraz proporcjonalnie do ilości włożonej ziemi i środków produkcji, np. 40%. […]
Trzecią formą spółdzielczości wytwórczej są tzw. związki wytwórcze, w których rozdział przychodu następuje wg. ilości włożonej pracy, bez uwzględnienia wartości włożonej ziemi i wartości środków produkcji.”10
Państwo pod każdym względem wspierało tworzenie spółdzielni: przez przywileje podatkowe i rozbudowę spółdzielczych stacji maszynowo-traktorowych. Tak oto liczba spółdzielni produkcyjnych wzrosła z 40 w kwietniu 1949 roku do 122 we wrześniu tego samego roku. W trakcie Planu Sześcioletniego udział prywatnego i uspołecznionego sektora w rolnictwie rozwijał się następująco:
Powierzchnie użytkowe (udział w%) | |||
Rok | Gospodarstwa indywidualne | Spółdzielnie produkcyjne | Dobra państwowe |
1950 | 89,6 | 0,8 | 9,6 |
1955 | 77,3 | 9,2 | 13,5 |
Produkcja całkowita (udział w%) | |||
Rok | Gospodarstwa indywidualne | Spółdzielnie produkcyjne | Dobra państwowe |
1950 | 92,0 | 0,5 | 7,5 |
1955 | 80,7 | 8,2 | 11,1 |
Jednak samo ekonomiczne i techniczne wsparcie dla zjednoczeń spółdzielczych nie mogło wytworzyć świadomości socjalistycznej u chłopów. Nie mogło też doprowadzić do dobrowolnego udziału mas wiejskich w kolektywizacji. Dlatego środkom ekonomicznym musiało towarzyszyć uświadamianie i praca kulturalna wśród chłopstwa. Dla Lenina było to nawet głównym zadaniem:
„A ta praca kulturalna wśród chłopstwa ma za swój cel ekonomiczny właśnie uspółdzielczenie. W warunkach całkowitego uspółdzielczenia stalibyśmy już mocno obiema nogami na gruncie socjalistycznym. Ale to całkowite uspółdzielczenie ma za swą przesłankę taki poziom kulturalny chłopstwa (właśnie chłopstwa jako olbrzymiej masy), że jest ono niemożliwe bez całej rewolucji kulturalnej.”12
Na II Zjeździe Partii PZPR13 w marcu 1954 roku odpowiedzialny za rolnictwo członek Komitetu Centralnego Zenon Nowak przekazał wiadomość, że powstało 8 500 rolniczych spółdzielni produkcyjnych, jednoczących więcej niż 200 000 chłopów i posiadających więcej niż 1 500 000 hektarów ziemi. Było to tylko 7% wszystkich pracujących chłopów. Główną dźwignię przyspieszenia tempa rozwoju rolnictwa i socjalistycznej przebudowy wsi partia widziała w stacjach maszynowo-traktorowych. Tym samym PZPR nie doceniła tego, że kluczową kwestią wszelkiej działalności gospodarczej jest polityka.
1Informacja za: Tamże, S. 91-93.
2Die polnische Arbeiterbewegung im Kampf um den Sozialismus, Berlin (DDR) 1948, S. 18/19. [od tłumacza: w polskiej wersji językowej cytaty te można znaleźć w: Bolesław Bierut, Przeciw gomułkowszczyźnie].
3Tamże, s. 41/42.
4Tamże, s. 36/37 – podkreślone przez nas [od tłumacza: podkreślenie w oryginale przez autorów pracy; RezolucjaPlenum Komitetu Centralnego PPR w sprawie odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego w kierownictwie partii, jego źródełi sposobów jego przezwyciężenia dostępna w: Głos Ludu. Pismo Polskiej Partii Robotniczej, 6 września 1948 rok, Nr. 246 (1348)].
5Tamże, s. 43/44.
6Neue Welt Nr. 3/1952. S. 314.
7Polen: Zahlen-Fakten, S. 30.
8Keesings Archiv der Gegenwart vom 6.7.1954. [od tłumacza: za wiki – w skrócie AdG to wydawnictwo periodyczne, ukazujące się od lipca 1931 do grudnia 2004 roku, które na podstawie doniesień prasowych i agencji informacyjnych raportowało ważne wydarzenia polityczne ze wszystkich krajów świata.]
9Lenin Werke Bd. 33, S. 453-461, Zitat S. 454. [od tłumacza: Lenin, Dzieła, t. 33, O spółdzielczości, s. 485.]
10Die polnische Arbeiterbewegung im Kampf um den Sozialismus, S. 62-64.
[od tłumacza: cytat dostępny w: Nowe Drogi – Wydawnictwo KC Polskiej Partii Robotniczej, Nr. 11, Wrzesień-Październik, 1948,
w: Hilary Minc, Bieżące zadania Partii w zakresie polityki gospodarczej i społecznej na wsi.]
11Länderberichte Polen, hrsg. Vom Statistischen Bundesamt, Wiesbaden 1961. [od tłumacza: Sprawozdanie krajowe – Polska, wydane przez Federalny Urząd Statystyczny]
12Lenin, Werke Bd. 33, S. 460/461. [od tłumacza: Lenin, Dzieła, t. 33, O spółdzielczości, s. 491.]
13We wrześniu 1948 roku doszło do połączenia Polskiej Partii Robotniczej PPR i Polskiej Partii Socjalistycznej PPS i powstania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej PZPR.
Zdjęcie tytułowe za: https://pl.wikipedia.org/wiki/Bolesław_Bierut