NOTA: Tłumaczenie książki Billa Blanda. Pokazuje jak o «realnym socjalizmie» pisali nadworni ekonomiści w oficjalnych czasopismach ekonomicznych. Jak widać z nich jasno – ZSSR po rynkowej deformie 1965 w zasadzie nie spełniał żadnych cech gospodarki socjalistycznej. Uwłaszczenie się nomenklatury na przełomie lat 80./90. było tylko kropką nad i. Wszelkiej maści socjaldemokraci, anarchiści i prawica próbują ukryć te fakty. Starają się przedstawić patologie kapitalizmu radzieckiego jako konieczne rezultaty «socjalizmu».
Przedmowa
Ta książka jest analizą systemu gospodarczego, który został opracowany w ZSRR po «reformach gospodarczych» w latach 1965–66 – analiza dokonana została na podstawie masy dowodów zaczerpniętych prawie wyłącznie z oficjalnych radzieckich czasopism ekonomicznych.
Biorąc pod uwagę praktyczne zniesienie scentralizowanego planowania gospodarczego, wprowadzenie zysku jako regulatora produkcji, nadanie efektywnej własności oraz praw do «zatrudniania i zwalniania» w zarządzaniu przemysłem oraz niesprawiedliwy podział zysku przedsiębiorstwa między kierownictwo a personel hali produkcyjnej, autor doszedł do wniosku – jak wskazuje tytuł – że do 1970 roku gospodarka radziecka stała się zasadniczo przywróconym systemem kapitalistycznym który chowa się za czerwonymi flagami, co nie może być dłużej pomijane.
WPROWADZENIE
Po rewolucji rosyjskiej w listopadzie 1917 r. oficjalną ideologią tego, co stało się Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, był marksizm–leninizm.
Według marksizmu–leninizmu społeczeństwo kapitalistyczne to społeczeństwo, w którym:
- środki produkcji – fabryki, ziemia itd. – są własnością osób fizycznych lub korporacyjnych grup osób zwanych kapitalistami;
- owa klasa kapitalistów posiada władzę polityczną poprzez kontrolowanie aparatu państwowego;
- produkcja jest regulowana przez kategorię zysku;
- wyzysk występuje w ten sposób, że kapitaliści żyją, częściowo lub całkowicie, z pracy innych, tj. zatrudnionych pracowników.
Z drugiej strony, według marksizmu–leninizmu społeczeństwo socjalistyczne to społeczeństwo, w którym:
- środki produkcji są wspólną własnością robotników;
- klasa robotników posiada władzę polityczną poprzez kontrolowanie aparatu państwowego;
- produkcja jest planowana przez państwo;
- wyzysk – proces życia po części lub w całości z pracy innych – został wyeliminowany.
Na podstawie tych definicji marksiści–leniniści opisują społeczeństwo, które zostało zbudowane w Związku Radzieckim w okresie po rewolucji jako społeczeństwo socjalistyczne.
W latach po rewolucji toczyła się walka polityczna o zatrzymanie budowy społeczeństwa socjalistycznego, a kiedy takie społeczeństwo zostało mimo to zbudowane, o przywrócenie społeczeństwa kapitalistycznego; może być ona podzielona na kilka etapów:
Pierwsza faza
Pierwsza faza (od 1917 do 1921 roku) przybrała formę zbrojnej wojny domowej, połączonej z interwencją zbrojną ze strony znacznej liczby obcych państw i walką polityczną przeciwko partii komunistycznej przez otwarcie antyradzieckie partie polityczne, takie jak kadeci i mieńszewicy.
Druga faza
Wraz z klęską armii białej gwardii i stłumieniem otwarcie antysocjalistycznych partii z racji ich współpracy z kontrrewolucyjnymi siłami zbrojnymi, druga faza walki rozpoczęła się w 1921 roku. W tej drugiej fazie polityczna opozycja wobec budowy socjalizmu nadal miała charakter otwarty, ale była teraz kontynuowana przez frakcje opozycyjne w ramach jedynej legalnej partii politycznej, Partii Komunistycznej. Forma tej fazy była jednak z konieczności różna od pierwszej, ponieważ opozycjoniści twierdzili teraz, że są «socjalistami» i «marksistami».
Kluczowym punktem w linii opozycji w latach 1920. było na przykład to, że jakoby niemożliwe było zbudowanie socjalizmu w jednym kraju – z czego wynikał wniosek, że albo każda próba przekształcenia społeczeństwa w Związku Radzieckim powinna być odroczona do nadejścia rewolucji socjalistycznej w Europie Zachodniej, albo że rząd radziecki powinien «wypełnić swój internacjonalistyczny obowiązek», nakazując Armii Czerwonej wejście do Europy Zachodniej, aby «pomóc» tamtejszym robotnikom obalić kapitalizm.
Opór wobec tej polityki opozycyjnej był kierowany przez Józefa Stalina, który zajmował od 1922 do 1952 roku ważne stanowisko sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego; ostatecznie opozycja została odrzucona przez przytłaczającą większość członków Partii Komunistycznej.
Trzecia faza
W 1927 roku polityczna klęska opozycji i wydalenie ze Związku Radzieckiego jej najwybitniejszego przywódcy, Lwa Trockiego, zmusiło pozostałych członków opozycji do uznania, że otwarte postawienie politycznego wyzwania ekipie Stalina ma małe szanse na sukces w najbliższej przyszłości. Dlatego zaprzestali otwartej opozycji, potępili swoje «dawne błędy» i obiecali zaprzestać wszelkiej działalności frakcyjnej. Po raz pierwszy w historii partii komunistycznej pojawiła się jednomyślność polityczna.
W rzeczywistości jednak walka opozycjonistów weszła jedynie w nową, trzecią fazę, w której pracowali nad wprowadzaniem swoich członków na stanowiska, jednocześnie planując eliminację tych, których uważali za swoich nieprzejednanych przeciwników politycznych za pomocą metod terrorystycznych. Opozycja stała się, jak to wyraził Stalin, «organizacją spiskową i terrorystyczną».
Ten niezaprzeczalny fakt historyczny został zasłonięty powszechnie akceptowanym mitem, że przynajmniej od tego czasu Stalin funkcjonował jako «dyktator» z «absolutną władzą», a sam mit był produktem «kultu jednostki» zbudowanego wokół Stalina przez ukrytą opozycję od 1934 roku.
Roj Miedwiediew, którego «historia» tego okresu jest zjadliwie wrogo nastawiona do Stalina, wskazuje, że założycielem «kultu» był Karol Radek, który przyznał się do zdrady państwa radzieckiego podczas publicznego procesu w 1937 roku:
Pierwszy numer «Prawdy» z 1934 roku zawierał ogromny dwustronicowy artykuł Radka, wychwalający Stalina. Były trockista, który przez wiele lat prowadził aktywną opozycję wobec Stalina, teraz nazywał go «najlepszym uczniem Lenina, wzorem partii leninowskiej […]» Wydaje się, że był to pierwszy duży artykuł w prasie poświęcony szczególnie pochlebstwom wobec stalina i szybko został ponownie wydany jako broszura w 225 000 egzemplarzy, co jest ogromną liczbą jak na ten czas.1
A jednym z najbardziej żarliwych i obrzydliwych przedstawicieli «kultu» był nie kto inny jak Nikita Chruszczow, któremu w 1956 roku przypisano główną rolę w zwalczaniu go:
Towarzysze, słyszeliśmy na naszym XVIII Zjeździe Partii raport o walce […] kierowanej przez naszą partię i jej stalinowski Komitet Centralny, kierowany geniuszem naszego wielkiego przewodnika i przywódcy, towarzysza Stalina […]
Nasze zwycięstwo w pokonaniu faszystowskich agentów – wszystkich tych nikczemnych trockistów, bucharinowców i burżuazyjnych nacjonalistów – zawdzięczamy przede wszystkim osobistym wysiłkom naszego wielkiego przywódcy, towarzysza Stalina.
Ukraińska Komunistyczna Partia bolszewicka […] staje solidnie jak żelazny mur wokół stalinowskiego Komitetu Centralnego, wokół jego ukochanego przywódcy – naszego wielkiego Stalina.
Oddanie bolszewików ukraińskich towarzyszowi Stalinowi odzwierciedla bezgraniczne zaufanie i oddanie, jakim cieszy się on wśród całego narodu ukraińskiego.
Naród ukraiński […] zgromadził się bliżej niż kiedykolwiek wokół partii bolszewickiej i wokół naszego wielkiego przywódcy, towarzysza Stalina […]
Pod przywództwem towarzysza Stalina bolszewicy Ukrainy osiągnęli wielkie sukcesy […]
Tylko w rezultacie szczególnej uwagi poświęconej przez towarzysza Stalina rozwojowi kultury ukraińskiej, osiągnęliśmy tak doniosłe zwycięstwa w rozwoju kultury.
Dlatego naród ukraiński głosi z całego serca i duszy, z największą miłością i oddaniem: «Niech żyje nasz ukochany Stalin!» […]
W całym Związku Radzieckim szeregi bolszewickie zespawane są teraz mocniej niż kiedykolwiek w ich lojalności wobec […] przywódcy i nauczyciela, przyjaciela narodu ukraińskiego, towarzysza Stalina […]
Niech żyje wielki geniusz całej ludzkości, nauczyciel i przewodnik, który prowadzi nas zwycięsko do komunizmu, nasz ukochany towarzysz Stalin!2
To, że często wyrażana przez Stalina pogarda dla «kultu jednostki» była całkowicie autentyczna – mimo że jako więzień ukrytej opozycji nie był w stanie jej powstrzymać – ilustruje jego sprytna obserwacja którą podzielił się z niemieckim pisarzem Lionem Feuchtwangerem w 1937 roku:
Rozmawiałem z nim [Stalinem] szczerze o wulgarnym i wyolbrzymionym kulcie wokół niego, a on odpowiedział z równą szczerością […] Uważa, że jest to możliwe […] że mogą za tym stać «sabotażyści» próbujący go zdyskredytować.3
To właśnie niezadowolenie otwarcie wyrażane przez Stalina z powodu bezczynności organów bezpieczeństwa państwa w związku z aktami terroryzmu skłoniło go do przydzielenia do osobistemu Sekretariatowi, kierowanemu przez Aleksandra Poskrebyszewa, specjalnych funkcji śledczych.
I to właśnie dowody odkryte przez ten organ i przekazane organom bezpieczeństwa państwowego zmusiły te ostatnie do postawienia przed sądem wielu czołowych elementów opozycji w latach 1936–38, w tym byłego szefa bezpieczeństwa państwowego, Gienricha Jagodę. Zgodnie z przyjętym z góry planem, oskarżeni przyznali się do zdrady w otwartym procesie, podczas gdy ich niewykryci jeszcze koledzy spiskowcy rzucali na ich głowy obelgi.
Pod rządami nowego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, który był również członkiem opozycyjnego spisku, od jesieni 1936 r. organy bezpieczeństwa państwa stały się niezwykle «aktywne», wprowadzając rządy terroru, co doprowadziło do aresztowania wielu uczciwych komunistów i ich uwięzienia lub egzekucji bez procesu.
Chociaż «kult jednostki» umożliwił zrzucenie winy za zbrodnie «jeżowszczyzny» na «psychopatologiczną podejrzliwość» Stalina, gdy fakt historyczny zostanie oderwany od propagandy widzimy, że Stalin prowadził długą walkę z postępowaniem organów bezpieczeństwa państwowego pod rządami Jeżowa, co doprowadziło do jego dymisji pod koniec 1938 r. (a później aresztowania) wraz z zastąpieniem go przez zaufanego kolegę Stalina, Ławrientija Berię. Wbrew zarzutom wysuwanym później przez Chruszczowa i innych, przez cały okres, w którym Beria był ludowym komisarzem spraw wewnętrznych i odpowiedzialnym za bezpieczeństwo państwa – od grudnia 1938 r. do stycznia 1946 r. – NKWD nie aresztowało ani jednego prominentnego komunisty. Przeciwnie, pod rządami Berii NKWD zostało oczyszczone z urzędników odpowiedzialnych za «jeżowszczyznę», zreorganizowane i przeprowadziło przegląd spraw więźniów politycznych skazanych za Jeżowa, w wyniku czego duża liczba została zrehabilitowana i zwolniona:
Beria wkrótce zrobił prawie całkowity przegląd starego NKWD. Nieliczni, którzy przeżyli z czasów Jagody […] teraz poszli za swoimi kolegami na egzekucję […]
Do marca 1939 r. ludzie Berii wszędzie byli u władzy; jego własny gruziński zwolennik zajmował wiele głównych stanowisk […]
Mianowanie Berii jest zwykle traktowane jako dogodna data dla zaznaczenia końca Wielkiej Czystki.
Rażącym rezultatem przejęcia NKWD przez Berię było to, że część osób oczekujących w więzieniach na proces została zwolniona.
W miastach i wsiach Związku Radzieckiego presja przypadkowych masowych aresztowań znacznie osłabła.4
Czystka wreszcie naprawdę się zakończyła, co widać po zastąpieniu Jeżowa przez Berię w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, przez egzekucję pięciu urzędników GPU w Kijowie za rażące nadużycie władzy […], przez obecny proces w środkowosyberyjskim mieście czterech urzędników GPU za aresztowanie ponad 150 dzieci, niektórych poniżej 12 roku życia, jako terrorystów itp., Zgodnie z artykułem 58, obecny proces w Moskwie ujawnia nadużycia czystki ku entuzjazmowi publiczności i wreszcie przez uwalnianie więźniów politycznych w setkach, jeśli nie w tysiącach.5
Chociaż «kult jednostki», który zbudowali wokół Stalina, miał wiele zalet dla spiskowców, miał również poważne wady. Chociaż Stalin i jego polityczni sojusznicy byli w mniejszości, wykorzystywali każde «nieszkodliwe» zadanie przydzielone im przez większość, aby hamować wszelkie propozycje modyfikacji społeczeństwa socjalistycznego w kierunku, który uważali za kapitalistyczny:
Proponując, aby MTS-y [Stacje Maszynowo–traktorowe] zostały sprzedane kołchozom jako ich własność, towarzysze Sanina i Wenżer sugerują krok w kierunku powrotu do starego zacofania i próbują zawrócić koło historii.
Rezultat byłby taki, po pierwsze, że kołchozy stałyby się właścicielami podstawowych instrumentów produkcji; to znaczy, że ich status byłby wyjątkowy, taki, jakiego nie posiada żadne inne przedsiębiorstwo w naszym kraju, ponieważ, jak wiemy, nawet znacjonalizowane przedsiębiorstwa nie posiadają swoich instrumentów produkcji […] Taki status mógłby jedynie wykopać głębszą przepaść między własnością kołchozową a własnością publiczną i nie przybliżyłby nas do komunizmu, ale przeciwnie, oddaliłby nas od niego.
Rezultatem byłoby, po drugie, rozszerzenie sfery obiegu towarowego, ponieważ gigantyczna ilość instrumentów produkcji znajdowałaby się w jego orbicie. Czy rozszerzenie sfery obiegu towarowego jest obliczone na promowanie naszego postępu w kierunku komunizmu? Czy nie byłoby prawdziwsze stwierdzenie, że nasz postęp w kierunku komunizmu byłby przez to tylko opóźniony? […]
Engels w swoim «Anty-Dühringu» dowiódł w sposób przekonujący, że istnienie cyrkulacji towarów musi nieuchronnie doprowadzić […] do odrodzenia kapitalizmu6
A istnienie «kultu jednostki» sprawiło, że większość opozycji była w stanie dać najpełniejszy i najkorzystniejszy rozgłos takim atakom na ich program!
Ponadto, podczas gdy większość opozycyjna mogła polegać na mniejszości wokół Stalina, przestrzegając zasady Partii Komunistycznej, że decyzja większości była wiążąca dla mniejszości, której zabroniono wyrażania publicznego sprzeciwu wobec niej, ta zasada «centralizmu demokratycznego» jest uważana przez marksistów–leninistów za ważną tylko tak długo, jak długo uznają Partię Komunistyczną za opartą zasadniczo na marksizmie–leninizmie, jako kontynuującą stosowanie zasad marksistowsko–leninowskich do budowy socjalizmu. Gdyby za życia Stalina opozycja wykorzystała swoją większość w czołowych organach partii komunistycznej do zainicjowania działań, które wyraźnie podważyłyby podstawy społeczeństwa socjalistycznego w Związku Radzieckim – środków tego rodzaju podjętych po śmierci Stalina – wtedy byliby w niebezpieczeństwie, bo mniejszość kierowana przez Stalina, mogłaby powiedzieć: «KPZR nie jest już partią marksistowsko–leninowską, ale partią rewizjonistyczną zdominowaną przez zdrajców socjalizmu; dlatego lojalność wobec marksizmu–leninizmu zmusza nas do publicznego donosu na jego przywództwo większościowe i do apelowania do szeregowych członków partii i klasy robotniczej o uratowanie socjalizmu poprzez odrzucenie tych rewizjonistycznych przywódców.» To niebezpieczeństwo dla programu opozycji – niebezpieczeństwo znacznie wzmocnione przez «kult jednostki» wokół Stalina – uniemożliwiło im wykorzystanie swojej większości za życia Stalina – do zrobienia znacznie więcej dla podważenia podstaw socjalizmu niż zwiększenie ekonomicznych i społecznych różnic między kierownictwem, urzędnikami i pracownikami intelektualnymi z jednej strony a masą robotników z drugiej, tworząc w ten sposób uprzywilejowaną warstwę, która mogłaby w przyszłości zapewnić społeczną podstawę poparcia dla przywrócenia kapitalizmu.
Pomimo frustracji doświadczanych przez opozycję za życia Stalina – frustracji, które zostały zjadliwie wyrażone w «tajnym referacie» Chruszczowa na XX Zjeździe w 1956 r. – organizacja ataku terrorystycznego na Stalina została niezwykle utrudniona przez jego lojalnych ochroniarzy. Starannie opracowano plan we współpracy z niemieckim wywiadem, aby wykorzystać niemiecką inwazję w 1941 r., usuwając Stalina z urzędu na podstawie tego, że początkowe sowieckie porażki wojskowe miały być spowodowane jego «niekompetencją»; ale tutaj znowu opozycja została przechytrzona i zmuszona do uznania Stalina, przynajmniej do końca życia, za «architekta radzieckiego zwycięstwa».
Czwarta faza
Czwarta faza walki politycznej o zniszczenie socjalizmu w Związku Radzieckim otworzyła się wraz ze śmiercią Stalina w marcu 1953 roku. Wkrótce potem Nikita Chruszczow został mianowany pierwszym sekretarzem partii komunistycznej, a w 1955 r. także przewodniczącym Rady Ministrów («premierem»).
Z jednego punktu widzenia reżim Chruszczowa należy postrzegać jako pośredni między społeczeństwem socjalistycznym, które istniało w Związku Radzieckim przed tym okresem, a «reformami gospodarczymi» wprowadzonymi pod rządami późniejszego reżimu Breżniewa. Był więc odpowiedzialny za szereg działań przygotowawczych, które były politycznie konieczne przed rozpoczęciem tych «reform gospodarczych». Były to:
- oczernianie Stalina, co pozwoliło na podjęcie działań w imię «twórczego marksizmu–leninizmu», które były w bezpośrednim konflikcie z wyrażonymi przez Stalina stanowiskami politycznymi;
- usunięcie z wpływowych stanowisk – lub, w przypadku Ławrientija Berii, fizyczna eliminacja – pozostałych sojuszników politycznych Stalina: Wiaczesława Mołotowa, Łazara Kaganowicza, Ławrientija Berii;
- wprowadzenie pewnego stopnia liberalizmu, związanego z atakami na «dyktaturę Stalina», pozwalającego Libermanowi i innym ekonomistom na zorganizowanie kampanii na rzecz «reform gospodarczych», która otrzymała oficjalne poparcie w 1962 r.;
- wprowadzenie w 1964 r. pilotażowego programu «eksperymentalnego» zastosowania reformy gospodarczej w ograniczonych dziedzinach.
O tym, że reżim Chruszczowa nie był jedynie przygotowaniem do reżimu Breżniewa, świadczy jednak fakt, że następcy Chruszczowa zostali zmuszeni do prowadzenia zaciętej walki politycznej przeciwko niemu i jego zwolennikom, a gdy ta odniosła zwycięstwo, uczynili go «nikim».
Ten konflikt interesów był zasadniczo między dwiema grupami proto–kapitalistów: jedna grupa, skupiona głównie w Republice Rosyjskiej i składająca się głównie z wysokiego personelu kierowniczego zaangażowanego w przemysł ciężki, była reprezentowana politycznie przez frakcję wokół Breżniewa; druga grupa, złożona głównie z kadry kierowniczej zajmującej się przemysłem lekkim, była reprezentowana politycznie przez frakcję wokół Chruszczowa.
Różnicom politycznym w zakresie, w jakim zasoby powinny być kierowane odpowiednio do przemysłu ciężkiego i przemysłu dóbr konsumpcyjnych, towarzyszyły różnice w polityce zagranicznej. Frakcja Chruszczowa, reprezentująca ekonomicznie mniej potężnych kapitalistów zaangażowanych w przemysł lekki, uważała za konieczne, aby Związek Radziecki kontynuował politykę zagraniczną, która w rzeczywistości sprowadzała się do podporządkowania Stanom Zjednoczonym, podczas gdy frakcja Breżniewa opowiadała się za «niezależną» polityką zagraniczną.
W październiku 1964 r. protokapitaliści zaangażowani w przemysł ciężki w sojuszu z wojskiem poczuli się na siłach, by wraz z autorem odrzucić politykę wewnętrzną i zagraniczną reżimu Chruszczowa.
Piąta faza
Piąta faza walki z socjalizmem w Związku Radzieckim rozpoczęła się zatem od mianowania Leonida Breżniewa sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w 1964 r. (do którego w czerwcu 1977 r. dodano stanowisko głowy państwa).
Faza ta stanowiła kulminację długiej walki z socjalizmem w Związku Radzieckim: wprowadzenie «reform gospodarczych», które, twierdząc, że «kontynuują rozwój socjalizmu», w rzeczywistości zdemontowały podstawy społeczeństwa socjalistycznego i zastąpiły je podstawą, która była zasadniczo podstawą kapitalizmu, chociaż różniła się formą od starszych krajów kapitalistycznych na Zachodzie.
Nie starczy tu miejsca na udokumentowanie krótkiej historii walki z socjalizmem dokonanej w tym wstępie, który ma na celu jedynie uczynienie bardziej zrozumiałą następującej analizy. Wyjątek stanowi «sprawa leningradzka» z 1949 r., która jest analizowana w dodatku trzecim, ponieważ ma to szczególne znaczenie, ponieważ stanowiła nieudaną próbę wprowadzenia za życia Stalina «reform gospodarczych» przyjętych po jego śmierci.
Głównym celem tej książki jest analiza charakteru «zreformowanego» systemu gospodarczego, czyniąc to w oparciu o ideologię marksizmu–leninizmu (z którą, jak powiedziano, «radzieccy» przywódcy nadal twierdzili, że są związani) i czerpiąc z materiałów z oficjalnych źródeł radzieckich – głównie czasopism ekonomicznych, które, mając wąską i wyspecjalizowaną grupę czytelników, są często szczersze niż środki masowego przekazu.
Żałuję, że obszerna dokumentacja, która została dołączona, nie ułatwia lektury, ale bez niej książka byłaby niczym więcej niż bezwartościową osobistą opinią. Postscriptum przenosi wydarzenia do lat 1990. – zrzucenie «socjalistycznej» maski i likwidację samego Związku Radzieckiego.
Zniesienie scentralizowanego planowania gospodarczego
W socjalistycznym systemie społeczeństwa, które wcześniej istniało w Związku Radzieckim, produkcja była regulowana w sposób planowy poprzez szczegółowe dyrektywy przekazywane przedsiębiorstwom przez centralny aparat państwowy zgodnie z aktualnym planem gospodarczym:
W przypadku produkcji uspołecznionej […] społeczeństwo rozdziela siłę roboczą i środki produkcji w różnych gałęziach produkcji.7
Nasze plany nie są planami prognozowymu, planami ze zgadywania, ale planami dyrektyw, które są wiążące dla organów wiodących i które określają trend naszego przyszłego rozwoju gospodarczego w skali całego kraju.8
Według współczesnych radzieckich propagandystów celem «reformy gospodarczej» wprowadzonej w 1965 r. było «ulepszenie» i «skonsolidowanie» – i tak «doskonałego» – scentralizowanego planowania gospodarczego:
Przewiduje się szereg środków mających na celu podniesienie standardów naukowych państwowego planowania gospodarki.9
Zmiany gospodarcze oznaczają poprawę krajowego planowania gospodarczego […] Reforma konsoliduje scentralizowane planowanie.10
W rzeczywistości, jak zostanie wykazane, scentralizowane planowanie gospodarcze, jakie istniało w socjalizmie, zostało wyeliminowane z gospodarki radzieckiej od czasu «reformy gospodarczej».
Pierwszym etapem procesu prowadzącego do jego eliminacji była intensywna kampania propagandowa skierowana przeciwko scentralizowanemu planowaniu gospodarczemu, które zostało potępione jako «przestarzałe», «restrykcyjne», «biurokratyczne» i, oczywiście, «z powodu stalinowskiego wypaczenia socjalizmu»:
Te niedociągnięcia w zarządzaniu gospodarczym powinny zostać wyeliminowane nie poprzez uczynienie planowania bardziej skomplikowanym, bardziej szczegółowym i bardziej scentralizowanym, ale poprzez rozwijanie inicjatywy gospodarczej i niezależności przedsiębiorstw […] Przedsiębiorstwa muszą mieć szerszą inicjatywę; nie mogą być uwiązane szczegółową opieką i biurokratycznymi metodami planowania z centrum.11
Stalin […] zastąpił nagą administrację fiat ekonomicznymi instrumentami kierowania gospodarką.
Regulacja wykorzystania środków finansowych przez przedsiębiorstwa, tam gdzie jest nadmierna i zbyt szczegółowa, powinna zostać wyeliminowana, a przedsiębiorstwa powinny mieć większą możliwość manewrowania tymi zasobami.12
Praktyka szczegółowej kurateli powinna zostać wyeliminowana.13
Normy te [ustalone przez centralny państwowy organ planowania – WBB [William B. Bland]] w dużej mierze stały się przestarzałe; przekształciły się w mikrozarządzanie, wiążące działalność zarządcy […] Nadszedł czas, aby odrzucić przestarzałe formy zarządzania gospodarczego oparte na normach dyrektywnych.14
Konieczne będzie przede wszystkim […] znaczne ograniczenie stosowania przez wyższe organy czysto administracyjnych metod zarządzania przedsiębiorstwami i przyznanie przedsiębiorstwom odpowiedniej niezależności.15]
Kierowanie przedsiębiorstwami za pomocą interwencji administracyjnej we wszystkich szczegółach jest bardzo słabą metodą, która nie może przynieść dobrych wyników.16
Dyrektorzy mają do dysponowania pewnymi zasobami materialnymi i pieniężnymi, ale prawo do korzystania z nich, do manewrowania nimi, jest dość ograniczone. Nadmierna kuratela ze strony wyższych organizacji skrępowała inicjatywę personelu.17
Czysto administracyjne metody kierownictwa ekonomicznego […]. stały się powszechne. To samo dotyczy szczegółowego reżimu pracy przedsiębiorstwa i szczegółowej kurateli nad nim.18
Scentralizowanego planowania nie można utożsamiać z instrukcjami dotyczącymi ilości i asortymentu produktów, które mają być wytwarzane przez każde przedsiębiorstwo […] Próby tego rodzaju tylko zapychają kanały planowania.19
Ten scentralizowany plan […] nie może być zamieniony w fetysz, w absolut i uważany za plan, który musi być realizowany w każdym szczególe.20
Zgodnie z tym trendem, kampania propagandowa miała na celu nie zniesienie scentralizowanego planowania, ale jego «poprawę»; żądania wysunięte w kampanii były takie, że liczba centralnych dyrektyw ekonomicznych dla przedsiębiorstw powinna zostać «zredukowana» do kilku «kluczowych wskaźników»:
Jedynie kluczowe wskaźniki, wskaźniki decydujące, powinny być przekazywane przedsiębiorstwom, których dyrektorzy powinni otrzymać większe prawa i możliwości zarządzania gospodarczego w swoim zakresie.21
Plan państwowy powinien być wolny od zbędnych wskaźników22
Musimy uwolnić przedsiębiorstwa od nadmiernej liczby obowiązkowych wskaźników.23
W tej formie «reforma gospodarcza» została oficjalnie przyjęta przez Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego we wrześniu 1965 r.:
Poważną wadą zarządzania przemysłowego jest to, że metody administracyjne [[wysunęły ekonomiczną konieczność]] […] Uprawnienia przedsiębiorstw w odniesieniu do ich działalności gospodarczej są ograniczone.
Pracę przedsiębiorstw regulują liczne wskaźniki, które ograniczają niezależność i inicjatywę personelu przedsiębiorstw, zmniejszają ich poczucie odpowiedzialności za poprawę organizacji produkcji […]
Uznano za celowe powstrzymanie nadmiernej regulacji działalności przedsiębiorstw, zmniejszenie liczby wskaźników planów wymaganych od przedsiębiorstw z góry.24
«Kluczowe wskaźniki», które, jak zaproponowano, powinny być przekazywane przedsiębiorstwom, zostały nakreślone przez premiera Aleksieja Kosygina:
W przyszłości, przedsiębiorstwo będzie miało następujące wskaźniki ustalone z góry: ilość towarów do sprzedaży; główny asortyment towarów; fundusz płac; suma zysków i płatności z tytułu rentowności do budżetu oraz alokacji z budżetu; wielkość scentralizowanych inwestycji kapitałowych oraz uruchomienie zdolności produkcyjnych i środków trwałych; główne cele wprowadzania nowych technologii; wskaźniki zaopatrzenia w materiały i sprzęt.
Wszystkie inne wskaźniki aktywności gospodarczej będą planowane przez przedsiębiorstwo niezależnie, bez zatwierdzania przez wyższą organizację.25
Radzieccy propagandyści poparli uzasadnienie podane w Komitecie Centralnym i przez Kosygina:
Plan państwowy jedynie zatwierdza najważniejsze wskaźniki, zapewniając zrównoważony rozwój gospodarczy, na podstawie którego przedsiębiorstwa samodzielnie organizują działalność gospodarczą.26
Istotą reformy jest skoncentrowanie scentralizowanego planowania na formułowaniu najbardziej ogólnych wskaźników krajowego rozwoju gospodarczego, rozszerzając niezależność przedsiębiorstw.27
Aby rozszerzyć niezależność ekonomiczną i inicjatywę przedsiębiorstw, liczba zadań planowych ustalonych dla przedsiębiorstw przez ministerstwa i departamenty została zredukowana do minimum.28
W tych stwierdzeniach nie było jasne, że «reforma gospodarcza» nie tylko zmniejszyła liczbę «wskaźników» przekazywanych przedsiębiorstwom przez państwowy «organ planistyczny»: przekształciła pozostałe «wskaźniki» z dyrektyw wiążących przedsiębiorstwa w «wytyczne», których przedsiębiorstwa mogły dowolnie przestrzegać lub nie.
Jewsiej Liberman, profesor ekonomii inżynierskiej na Uniwersytecie w Charkowie i główny architekt «reformy gospodarczej» wyraził prawdziwe stanowisko z charakterystyczną tępotą:
Każde przedsiębiorstwo powinno otrzymać cel z centrum29
Zostaną sporządzone dane kontrolne […]. w uogólnionej formie wartości, która ma być nadana sektorom gospodarki. W tej samej formie te dane kontrolne zostaną przekazane przedsiębiorstwom, nie jako precyzyjne dyrektywy, ale raczej jako wytyczne dotyczące sporządzania ich planów.30
Tak więc, gdy przedsiębiorstwa zostały przeniesione do «zreformowanego» systemu działania, przystąpiły w praktyce do planowania własnej produkcji – nawet co do rodzajów i jakości towarów, które będą produkować:
Przedsiębiorstwa te [tj. te pracujące w ramach «zreformowanego» systemu – WBB] teraz same opracowują swoje plany produkcyjne.31
Rezultat, którego społeczeństwo potrzebuje, osiąga się poprzez rozszerzenie praw przedsiębiorstw w określaniu asortymentu, […] i tak dalej […] Nowy system zarządzania […] rozszerza prawa przedsiębiorstw w […] badanie popytu i zmiana asortymentu.32
Pokazane jest pojedyncze podejście do zarządzania gospodarką, przyznające przedsiębiorstwom równe prawa do konkretyzowania asortymentu towarów, które produkują […]
Te same przedsiębiorstwa mogą i muszą pierwotnie wyznaczać [plany gospodarcze]. Co więcej, muszą to być wysokie i dobrze uzasadnione plany.33
Pięcioletnie plany przedsiębiorstw i stowarzyszeń stały się podstawą do planowania ich działalności34
Przedsiębiorstwa decydują, jaki zakres towarów wyprodukować pod względem ilości fizycznych i całkowitej wartości sprzedaży. i inne wskaźniki ekonomiczne35
Radzieccy ekonomiści odnoszą się do tego «zreformowanego» systemu «planowania gospodarczego» jako «planowania od dołu»:
Przedsiębiorstwo powinno faktycznie stać się podstawowym organem planowania od dołu.36
Innym sposobem [planowania ekonomicznego] jest zachęcanie do inicjatywy kolektywów produkcyjnych [tj. personelu przedsiębiorstw produkcyjnych] w każdy możliwy sposób, do wykonywania w czynie, a nie słowami planowania od dołu.37
Dlatego też od czasu «reformy gospodarczej» szczegółowy centralny «plan ekonomiczny» może przybrać jedynie formę sumowania indywidualnych planów ekonomicznych wszystkich przedsiębiorstw.
Ponieważ jednak przedsiębiorstwa często zmieniają swoje plany ekonomiczne w trakcie «okresu planowania», zmieniają się ceny i tak dalej, centralny «plan ekonomiczny» opracowany na początku takiego okresu ma niewielki związek z końcowym wynikiem gospodarczym:
Prace nad sporządzeniem pięcioletnich planów od przedsiębiorstw do Gosplanu ZSRR [Państwowy Komitet Planowania] nie zostały ukończone w ciągu ostatnich pięciu lat.38
Praktycznie niemożliwe jest opracowanie planu pięcioletniego.39
Obiektywna ocena realizacji planu jest niemożliwa […] W rzeczywistości planowanie dystrybucji nigdy nie osiąga pełnej formy. Kończy się dopiero wraz z końcem okresu planowania […] Niemożliwe jest opracowanie krajowego planu gospodarczego, który byłby uzasadniony i zrównoważony dla wszystkich wskaźników wartości. na temat indeksów fizycznych i cen […] Plan pięcioletni pod względem wskaźników wartości zasadniczo traci swoje znaczenie.40
Współcześni radzieccy ekonomiści przyznają zatem, że gospodarka radziecka od czasu «reformy gospodarczej» charakteryzuje się «nieokreślonością», tj. anarchią:
Nieokreśloność, która przejawia się w probabilistycznym charakterze oczekiwanego rezultatu ekonomicznego, istnieje i jest obiektywnie nieodłączna nawet w społeczeństwie socjalistycznym.41
Scentralizowane planowanie w warunkach szerokiej niezależności przedsiębiorstwa staje również przed koniecznością opracowania metod zarządzania gospodarką charakteryzujących się rosnącą nieokreślonością, prawdopodobieństwem (stochastyką) jej procesów.42
Wszystko to nie ma sugerować, że współczesne państwo radzieckie nie ma «planów gospodarczych» lub że nie wpływa już na kierunek rozwoju gospodarki radzieckiej. Podobnie jak większość dzisiejszych typowych państw kapitalistycznych, od czasu do czasu opracowuje szerokie «plany gospodarcze». Nie są one jednak narzucane przedsiębiorstwom za pomocą dyrektyw. Państwo radzieckie stara się wpłynąć na przedsiębiorstwa, aby podążały zasadniczo za liniami swojego obecnego «planu gospodarczego» za pomocą tego samego rodzaju «dźwigni ekonomicznych», które są używane przez państwo w ortodoksyjnych krajach kapitalistycznych:
Jednym z tych dalekosiężnych środków powinno być zwiększone wykorzystanie dźwigni ekonomicznych w wywieraniu wpływu na produkcję.43
Próba szerszego wykorzystania dźwigni ekonomicznych i bodźców ekonomicznych w planowaniu jest zdrową reakcją przeciwko administracyjnej koncepcji planu.44
Nadszedł czas, aby odrzucić przestarzałe formy zarządzania gospodarczego oparte na normach dyrektywnych. Wpływ ekonomiczny jest z powodzeniem stosowany nawet w krajach kapitalistycznych. W naszych warunkach, kiedy wszystkie dźwignie finansowe i ekonomiczne są w rękach państwa, środki wpływu ekonomicznego okażą się jeszcze bardziej skuteczne.
Ogólnym celem powyższych propozycji jest zastąpienie sumy wpływów ekonomicznych, które kierowałyby działalnością przedsiębiorstwa, w celu kontroli każdego etapu kierownictwa przedsiębiorstwa poprzez dyrektywy45
Wprowadzenie w życie elastycznych metod ekonomicznych […] zakłada, że środek ciężkości zostanie przesunięty z administracji nakazowej na ekonomiczne metody kierowania przedsiębiorstwami.46
Opanowanie relacji towar–pieniądz w planowej gospodarce socjalistycznej […] oznacza ustanowienie zasadniczo nowego mechanizmu, w którym system dźwigni ekonomicznych związanych ze stosunkami towar–pieniądz funkcjonuje jako narzędzie krajowego planowania gospodarczego […]
Państwo socjalistyczne […] kieruje gospodarką narodową i każdym przedsiębiorstwem za pomocą systemu dźwigni ekonomicznych.47
Główne dźwignie, które determinują rozwój gospodarki kraju, pozostają w rękach państwa.48
Dokładny mechanizm tych «dźwigni ekonomicznych» zostanie omówiony w dalszych rozdziałach.
Zysk jako regulator produkcji
Zniesienie scentralizowanego planowania gospodarczego jako regulatora produkcji społecznej w gospodarce radzieckiej wymagało zastąpienia go przez innego regulatora: mógł to być tylko zysk.
Współcześni radzieccy ekonomiści definiują zysk w gospodarce radzieckiej jako nadwyżkę dochodów przedsiębiorstwa nad wydatkami:
Zysk powstaje bezpośrednio z różnicy między ceną a kosztem produkcji.49
Już na XXII Kongresie KPZR w 1961 roku, Pierwszy Sekretarz Nikita Chruszczow oświadczył:
Musimy podnieść znaczenie zysku i rentowności.50
Linia ta została opracowana w ramach «reformy gospodarczej» przeprowadzonej przez następców Chruszczowa. Sekretarz generalny Leonid Breżniew i premier Aleksiej Kosygin:
Rozważmy zysk, jeden z ekonomicznych instrumentów socjalizmu. Znaczne wzmocnienie jego roli w gospodarce socjalistycznej jest niezbędnym warunkiem rachunku kosztów.51
W rzeczywistości termin używany do wyrażenia istoty «reformy gospodarczej» – «rachunkowość kosztów» (Chozrasczot) – jest definiowany przez współczesnych ekonomistów radzieckich jako metoda zarządzania oparta na zapewnieniu rentowności każdego indywidualnego przedsiębiorstwa:
Istotą rachunku kosztów jest to, że każde przedsiębiorstwo powinno pokrywać swoje wydatki z własnych dochodów i powinno mieć jeszcze zysk. System księgowania kosztów sprawia, że każde przedsiębiorstwo jest zainteresowane uzyskaniem większego zysku.52
Rachunek kosztów (Chozrasczot) to metoda zarządzania stosowana w przedsiębiorstwach socjalistycznych, która opiera się na mierzeniu w kategoriach pieniężnych ich nakładów i wyników ich działalności, na przedsiębiorstwach pokrywających swoje wydatki z własnych dochodów, zapewniających rentowność.53
Rachunek kosztów jest kluczową metodą zarządzania gospodarką, która […] opiera się na wycenie kosztów w ujęciu pieniężnym w stosunku do wyników działalności produkcyjnej z przychodów i zapewnieniu rentowności produkcji.54
W ramach rachunku kosztów zysk został podniesiony do roli «najwyższego kryterium efektywności przedsiębiorstwa»:
Kryterium, które charakteryzuje w największym stopniu funkcjonowanie przedsiębiorstwa […] to zysk55
Zysk służy jako najbardziej uogólniające kryterium całej działalności przedsiębiorstwa.56
Zysk uogólnia wszystkie aspekty działania.57
Zysk odzwierciedla pełniej i głębiej ważne aspekty w funkcjonowaniu socjalistycznych przedsiębiorstw na zasadzie chozrasczotu. Zysk służy jako wskaźnik efektywności produkcji w danym przedsiębiorstwie58
W socjalizmie zysk […] wyraża […] efektywność działalności gospodarczej każdego przedsiębiorstwa socjalistycznego59
Niemniej jednak współcześni radzieccy socjologowie, pisząc o ortodoksyjnych krajach kapitalistycznych, nadal wylewają pogardę na:
[…] podejmowane przez ekspertów zarówno teorie, jak i praktyki «stosunków międzyludzkich» próbują ukryć fakt, że zysk jest głównym celem i siłą napędową kapitalistycznej produkcji. W ich pismach pojęcie «zysku» albo w ogóle nie jest wspomniane, albo jest przedstawiane jako «społeczny test użyteczności przedsiębiorstwa i skutecznej organizacji».60
W rzeczywistości szczególnym aspektem zysku, który jest brany przez współczesnych ekonomistów radzieckich za wyrażenie «najwyższego kryterium efektywności przedsiębiorstwa» jest «wskaźnik rentowności» – zysk osiągany przez przedsiębiorstwo w ciągu roku jako procent wartości jego całkowitych aktywów stałych i cyrkulujących:
Jeśli oceniana jest rentowność przedsiębiorstwa jako całości, wskazane jest powiązanie zysku z wartością społecznych aktywów produkcyjnych, które państwo oddało do dyspozycji danego przedsiębiorstwa.
Łącząc zysk z aktywami produkcyjnymi, określa się w rzeczywistości względną wydajność pracy. Jest całkiem naturalne, że ta akrecja powinna być współmierna z całą wartością środków trwałych i funduszy obiegowych, ponieważ wyrażają one wszystkie zasoby stosowane w produkcji.61
Najbardziej uogólnionym wskaźnikiem działalności przedsiębiorstwa jest wskaźnik rentowności, obliczany jako stosunek zysków do aktywów produkcyjnych.62
Jak zauważyli niektórzy radzieccy ekonomiści, wskaźnik rentowności jest jedynie eufemizmem dla tego, co w ortodoksyjnych krajach kapitalistycznych nazywa się «stopą zysku»:
Stopa wartości dodatkowej mierzona w stosunku do całkowitego kapitału nazywana jest stopą zysku. Wartość dodatkowa i zysk są w rzeczywistości tym samym i liczbowo równym.63
Ten indeks [indeks rentowności] […] jest szeroko stosowany w krajach kapitalistycznych (ponieważ nie jest to ani więcej, ani mniej niż stopa zysku z zainwestowanego kapitału)64
Współcześni radzieccy ekonomiści twierdzą, że w systemie socjalistycznym, który wcześniej istniał w Związku Radzieckim, zysk był uważany za mało ważny:
Oczywiste uśmiercenie, a czasami wręcz ignorowanie znaczenia zysku […] były charakterystyczne dla okresu kultu jednostki Stalina […] Zysk […] był uważany za kategorię czysto formalną.65
I przypisują to «brakowi szacunku» dla «niezmiennych» praw ekonomicznych w okresie, gdy Stalin był sekretarzem generalnym KPZR:
Problem, przed którym stoimy teraz przy ustalaniu, czy zysk powinien być podstawowym wskaźnikiem w ocenie pracy przedsiębiorstwa, można w niemałym stopniu przypisać brakowi szacunku dla niezmiennego prawa budownictwa gospodarczego w czasach stalinowskich. To niezmienne prawo, niezależnie od systemu, w którym działa, jest uniwersalne; gospodarka musi produkować więcej niż jest wydatkowane na produkcję; i to właśnie ta zasada, jakkolwiek nie była wyjmowana w przeszłości, teoretycznie stanowi podstawę do akceptacji zysków dzisiaj w Związku Radzieckim.66
Implikacja, że Stalin «nie szanował» obiektywnych praw ekonomicznych, jest z pewnością nieprawdziwa, chociaż nie uważał większości z nich za «niezmienne», ale za związane z określonym okresem historycznym:
Marksizm pojmuje prawa nauki — wszystko jedno, czy chodzi o prawa przyrodoznawstwa, czy też o prawa ekonomii politycznej — jako odbicie obiektywnych procesów dokonujących się niezależnie od woli ludzi. Ludzie mogą odkryć te prawa, poznać je, zbadać, uwzględniać w swoich działaniach, wykorzystać w interesie społeczeństwa, nie mogą jednak zmienić ich ani znieść. Tym bardziej nie mogą oni sformować lub tworzyć nowych praw nauki.
[…]
prawa rozwoju ekonomicznego są prawami obiektywnymi […] Jedna z cech szczególnych ekonomii politycznej polega na tym, że jej prawa, w odróżnieniu od praw przyrodoznawstwa, nie są długowieczne, że działają one, a przynajmniej większość spośród nich, jedynie w ciągu pewnego okresu historycznego, po czym ustępują miejsca nowym prawom. Jednakże prawa te nie ulegają zniesieniu, lecz tracą moc wobec nowych warunków ekonomicznych i schodzą ze sceny, aby ustąpić miejsca nowym prawom, które nie są wytworem woli ludzi, lecz powstają na bazie nowych warunków ekonomicznych.67
W rzeczywistości to, co uważano za «o mniejszym znaczeniu» w systemie socjalistycznym, który wcześniej istniał w Związku Radzieckim, nie było zyskiem osiąganym w społeczeństwie radzieckim jako całości, ale zyskiem osiąganym przez poszczególne przedsiębiorstwa, a nawet poszczególne sektory przemysłu.
«Prawo ekonomiczne», które Stalin miałby lekceważyć, zostało wymyślone przez nowy rodzaj radzieckich ekonomistów: że w społeczeństwie socjalistycznym produkcja powinna być regulowana przez prawo wartości, przejawiające się w rentowności poszczególnych przedsiębiorstw.
To, że Stalin odrzucił tę koncepcję, jest prawdziwe.
Zupełnie niesłuszne jest także twierdzenie, że w obecnym naszym ustroju ekonomicznym, w pierwszej fazie rozwoju społeczeństwa komunistycznego, prawo wartości reguluje rzekomo «proporcje» podziału pracy między różnymi gałęziami produkcji.
Gdyby to było słuszne, byłoby rzeczą niezrozumiałą, dlaczego nie rozwija się u nas pełną parą przemysłu lekkiego, jako przemysłu najbardziej rentownego, dając mu pierwszeństwo przed przemysłem ciężkim, który jest częstokroć mniej rentowny, a niekiedy całkowicie nierentowny?
Gdyby to było słuszne, byłoby rzeczą niezrozumiałą, dlaczego nie zamyka się u nas szeregu na razie jeszcze nierentownych przedsiębiorstw przemysłu ciężkiego, w których praca robotników nie daje «należytego efektu», i nie otwiera się nowych przedsiębiorstw bezwarunkowo rentownego przemysłu lekkiego, w których praca robotników mogłaby dać «większy efekt»?
Gdyby to było słuszne, byłoby rzeczą niezrozumiałą, dlaczego nie przerzuca się u nas robotników z przedsiębiorstw mało rentownych, jakkolwiek nawet bardzo potrzebnych gospodarce narodowej, do przedsiębiorstw bardziej rentownych, zgodnie z prawem wartości, które rzekomo reguluje «proporcje» podziału pracy między gałęziami produkcji?68
Ponieważ w systemie socjalistycznym zyski w ogóle, zarówno wysokie, jak i niskie, przypadały państwu, najważniejsze znaczenie miała nie rentowność poszczególnych przedsiębiorstw lub poszczególnych sektorów przemysłu w krótkim okresie, ale rentowność gospodarki jako całości w stosunkowo długim okresie:
Jeśli rentowność rozpatrywać nie z punktu widzenia poszczególnych przedsiębiorstw lub gałęzi produkcji i nie w przekroju jednego roku, lecz z punktu widzenia całej gospodarki narodowej i w przekroju, powiedzmy, 10—15 lat, a tylko takie ujęcie zagadnienia byłoby słuszne, to przejściowa i nietrwała rentowność poszczególnych przedsiębiorstw lub gałęzi produkcji nie może się w żadnym stopniu równać z tą wyższą formą trwałej i stałej rentowności, jaką daje nam działanie prawa planowego rozwoju gospodarki narodowej i planowanie gospodarki narodowej […]
Krótko mówiąc: nie ulega wątpliwości, że w obecnych naszych socjalistycznych warunkach produkcji prawo wartości nie może być «regulatorem proporcji» w zakresie podziału pracy między różnymi gałęziami produkcji.
[…]
Celem produkcji socjalistycznej jest nie zysk, lecz człowiek z jego potrzebami69
Współcześni radzieccy propagandyści twierdzą, że odrzucając «wypaczenia teorii ekonomicznej związane ze Stalinem» i podkreślając znaczenie zysku poszczególnych przedsiębiorstw, «wracają do koncepcji Lenina»:
W.I. Lenin zwrócił uwagę, że każde przedsiębiorstwo musi funkcjonować na zasadzie rentowności, tj. powinno całkowicie pokrywać swoje wydatki z dochodów i powinno osiągać zysk.70
A ponieważ niewątpliwie celem Lenina było, aby społeczeństwo radzieckie dążyło do komunizmu, ci propagandyści twierdzą, że «wracając do koncepcji Lenina, że każde przedsiębiorstwo powinno funkcjonować z zyskiem», społeczeństwo radzieckie «podąża leninowską drogą do komunizmu».
Prawdą jest, że w styczniu 1922 roku Lenin mówił:
[…] pilną potrzebą […] sprawienia, by każde przedsiębiorstwo państwowe zapłaciło swoją dolę i wykazywało zysk71
Jeśli jednak z tego fragmentu przytoczy się jeszcze kilka słów, jawne wypaczenie współczesnych radzieckich propagandystów w przedstawianiu wzmocnienia roli zysku w ramach Nowej Polityki Ekonomicznej jako «miary rozwoju socjalizmu», a nawet «postępu do komunizmu», staje się oczywiste:
Wolny rynek i kapitalizm, oba podlegające kontroli państwa [reprezentującego interesy klasy robotniczej] są obecnie dozwolone i rozwijają się; z drugiej strony, socjalistyczne przedsiębiorstwa państwowe są oparte na tak zwanej podstawie zysku.
W związku z pilną potrzebą […] sprawienia, by każde przedsiębiorstwo państwowe zapłaciło swoją dolę i wykazywało zysk, a wobec nieuniknionego wzrostu wąskich interesów departamentalnych i nadmiernego zapału departamentalnego, okoliczność ta musi stworzyć pewien konflikt interesów w sprawach dotyczących warunków pracy między masami robotników a dyrektorami i kierownikami przedsiębiorstw państwowych lub departamentami rządowymi odpowiedzialnymi za nie. Dlatego też, jeśli chodzi o przedsiębiorstwa uspołecznione, niewątpliwie obowiązkiem związków zawodowych jest ochrona interesów ludzi pracy.72
Tak więc, w przeciwieństwie do współczesnych sowieckich propagandystów – którzy przedstawiają wzmocnienie roli zysku poszczególnych przedsiębiorstw jako «miarę rozwoju socjalizmu», a nawet «postępu do komunizmu», Lenin przedstawił podobny tymczasowy środek przyjęty w ramach Nowej Polityki Ekonomicznej bez ogródek jako wymuszony, tymczasowy odwrót do kapitalistycznych zasad ekonomicznych, które nieuchronnie stworzyłyby antagonizm interesów klasowych między masami robotników z jednej strony a dyrektorami przedsiębiorstw i departamentami państwowymi z drugiej.
Jednak w nowym systemie księgowania kosztów zysk – obecnie przedstawiany jako «najwyższe kryterium efektywności przedsiębiorstwa» – zastąpił scentralizowane planowanie ekonomiczne jako regulator produkcji społecznej:
W naszej prasie sugerowano wyjście z pozornych sprzeczności w postaci pewnego rodzaju automatycznej «samoredukowalności» […] Twierdzi się, że rola takiego automatycznego samoredukatora może być wykonywana przez rentowność […] W dyskusjach dotyczących rentowności niektórzy ekonomiści pokazali swoje obiekcje wobec uczynienia z niej regulatora produkcji społecznej twierdząc, że zysk jest kategorią kapitalistyczną. Takie obiekcje są oczywiście nie do zaakceptowania.73
Produkcja będzie podporządkowana celom zysków.74
Wykorzystanie zysku do osiągnięcia celów produkcji socjalistycznej, jego dostosowanie do planowanego kierowania gospodarką i służenia socjalistycznej dystrybucji zgodnie z pracą, nieuchronnie zakłada opracowanie specjalnego mechanizmu.75
Wspomniane poprzednio «dźwignie ekonomiczne», za pomocą których państwo radzieckie próbuje wpływać na działalność gospodarczą przedsiębiorstw w pożądanym kierunku, działają poprzez wpływ na zyski przedsiębiorstw:
Cały system dźwigni ekonomicznych musi być regulowany […] w taki sposób, aby uczynić go korzystnym dla przedsiębiorstw wypełniających krajowy plan gospodarczy.76
Aby wywierać skuteczny wpływ ekonomiczny na działalność gospodarczą, konieczne jest wybranie kryterium, które w największym stopniu charakteryzuje działalność przedsiębiorstwa i odpowiada interesom zarówno gospodarki narodowej, jak i personelu przedsiębiorstwa […] To zysk stanowi takie kryterium.77
Jest możliwe […] założyć przedsiębiorstwo w takich warunkach ekonomicznych, aby przedsiębiorstwo, kierując się własnymi interesami, […] wybrało optymalny przebieg realizacji planu gospodarczego […].
W warunkach rozliczalności kosztowej suma dźwigni ekonomicznych w dłuższej perspektywie wpływa na przedsiębiorstwo poprzez […] zysk.78
«Rynek Socjalistyczny»
Zysk jest realizowany, oczywiście, nie przez produkcję towarów, ale przez ich sprzedaż:
Zysk ustala się na podstawie towarów sprzedanych, a nie wyprodukowanych.79
Tak więc, aby zrealizować swój cel zarobkowy, przedsiębiorstwa muszą dać swoje wyprodukowane towary na rynkową weryfikację:
W socjalizmie rynek jest […] strefą wprowadzania do obrotu produktów – środków produkcji i dóbr konsumpcyjnych wytwarzanych przez przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze.80
Regulacja produkcji społecznej przez motyw zysku oznacza w rzeczywistości regulację przez rynek:
Mechanizm rynkowy powinien być wprowadzany na większą skalę.81
Bez wykorzystania mechanizmów rynku socjalistycznego […], niemożliwe jest zapewnienie funkcjonowania przedsiębiorstw na podstawie kompletnego chozrasczotu.82
Musimy przyznać, że […] mechanizm rynkowy […] odgrywa rolę regulacyjną w produkcji socjalistycznej.83
Rynek radziecki to taki, na którym nie tylko potencjalni nabywcy towaru, ale także potencjalni sprzedawcy – przedsiębiorstwa, które go produkują – konkurują ze sobą – chociaż większość współczesnych ekonomistów radzieckich woli mówić o «naśladowaniu» niż konkurencji w przypadku «rynku socjalistycznego»:
Przedsiębiorstwo będzie konkurować o zamówienia; konkurs będzie opierał się na porównaniach gwarancji jakości, terminów dostaw i cen.84
Jednostka lub kolektyw angażuje się w konkurencję z innymi jednostkami lub kolektywami […]
Reforma gospodarcza i wprowadzenie sektorowej zasady zarządzania przemysłem stworzyły korzystne warunki do konkretnego naśladowania między przedsiębiorstwami z tego samego sektora.85
Tak więc siły «rynku socjalistycznego» są ekonomicznymi siłami podaży i popytu, które działają w ortodoksyjnym kraju kapitalistycznym:
Wymagania rynku […] są głównym czynnikiem determinującym proporcje w gospodarce narodowej […].
Kontrola rubla przez klienta […] jest skuteczną dźwignią ekonomiczną w walce o lepsze właściwości konsumpcyjne i wydajną, niedrogą produkcję […].
Rynek charakteryzuje się w każdym danym momencie określoną korelacją między popytem a podażą.
W socjalizmie, skoro istnieje produkcja towarowa, funkcjonuje obiektywne ekonomiczne prawo popytu i podaży (ich wzajemnej zgodności). Lekceważenie prawa popytu i podaży wywiera negatywny wpływ na gospodarkę.86
Bez wykorzystania mechanizmu rynku socjalistycznego i jego kategorii, jak obecna sytuacja biznesowa, […] podaż i popyt, niemożliwe jest zapewnienie działania przedsiębiorstw na podstawie kompletnego chozrasczotu87
Dziś powszechnie uznaje się, że problem marketingu i wahań rynkowych trwa nawet w planowej gospodarce socjalistycznej.88
Współcześni radzieccy ekonomiści twierdzą, podobnie jak ich odpowiednicy w ortodoksyjnych krajach kapitalistycznych, że te siły rynkowe, działające poprzez motyw zysku, regulują produkcję społeczną w taki sposób, aby zaspokoić – o ile pozwalają na to istniejące zasoby produkcyjne w danym czasie – wymagania ludzi:
Wzrost zysku w socjalizmie jest jednym ze środków do osiągnięcia celu produkcji socjalistycznej – do jak najpełniejszego spełnienia wymagań ludu.89
W socjalizmie zysk jest instrumentem ekonomicznym rozwoju przedsiębiorstw socjalistycznych i materialnego stymulowania ich działalności.
Głównym celem produkcji socjalistycznej jest zaspokojenie potrzeb ludu.
Środki wzmacniające rolę zysku […] to socjalistyczne środki mające na celu rozwój gospodarki i budowanie komunizmu.90
Powtarzając słynne powiedzenie Charlesa Wilsona: «Co jest dobre dla General Motors, jest dobre dla Stanów Zjednoczonych», współcześni radzieccy propagandyści twierdzą, że «to, co jest opłacalne dla każdego przedsiębiorstwa, musi być dobre dla społeczeństwa»:
To, co jest opłacalne dla społeczeństwa jako całości, będzie również opłacalne dla każdego kolektywu produkcyjnego.91
Reforma gospodarcza z 1965 r. ucieleśnia jedną z podstawowych zasad gospodarki socjalistycznej: to, co jest korzystne dla społeczeństwa, musi być korzystne dla każdego przedsiębiorstwa.92
To, co jest dobre dla społeczeństwa, powinno być ekonomicznie opłacalne dla przedsiębiorstwa i oferować materialne zachęty dla jego personelu. Ta formuła wyraża istotę mechanizmu ekonomicznego systemu socjalistycznego.93
Jest oczywiście prawdą, że przełożenie produkcji na rynek poprzez motyw zysku zapewnia, w granicach zasobów produkcyjnych w określonym czasie, przełożenie produkcji na popyt konsumującego społeczeństwa. Ale «popyt», którym kierują się przedsiębiorstwa to «popyt efektywny», to znaczy popyt wyrażony w kategoriach pieniądza, który potencjalni konsumenci są w stanie i chcą wydać na rynku towarów.
Przyznają to współcześni radzieccy propagandyści:
W granicach stosunków towarowo–pieniężnych pojęcie preferencji dla dóbr […] zmienia się w stosunkowo niezależną formę popytu na pieniądz. Wielkość każdej potrzeby, wyrażona na podstawie popytu, zależy od czynników takich jak dochód ludności.94
Marksizm–leninizm utrzymuje, że nierówny podział dochodów jest nieodłączny w społeczeństwie kapitalistycznym; powoduje to, że «efektywny popyt» ma niewielkie podobieństwo do rzeczywistego popytu społecznego, do rzeczywistych wymagań konsumującego społeczeństwa – prowadząc na przykład do budowy zbędnych biurowców, podczas gdy ludzie pracy doświadczają fundamentalnego niedoboru mieszkań, ponieważ popyt społeczny na domy jest przeważony przez efektywny popyt na biurowce.
To, że ta anomalia istnieje w Związku Radzieckim od czasu «reformy gospodarczej», jest akceptowane przez niektórych współczesnych ekonomistów radzieckich:
Nierównomierny rozkład dochodów między różnymi grupami ludności powoduje, że grupy w niższych przedziałach nie zaspokajają w pełni swoich podstawowych potrzeb, podczas gdy grupy w wyższych przedziałach są w stanie zaspokoić mniej istotne potrzeby.95
Do niedawna standard życia był planowany dla dwóch podstawowych grup: dla robotników i pracowników spółdzielni rolnych. Dziś konieczne jest również obliczenie wzrostu standardu życia dla grup ludności o różnych poziomach dochodów.96
Przedsiębiorstwa przemysłowe starają się ograniczyć produkcję stosunkowo nierentownych, a zwłaszcza całkowicie nierentownych przedmiotów, mimo że cieszą się one wysokim popytem konsumenckim.97
Ministerstwo Przemysłu Mięsnego i Mleczarskiego Tadżyckiej SRR, w dążeniu do wysokich zysków dla swoich przedsiębiorstw w 1970 i 1971 roku, zmniejszyło produkcję niedrogich produktów, które miały stabilny popyt wśród ludności i bezpodstawnie zwiększyło produkcję droższych produktów. W rezultacie przedsiębiorstwa tego ministerstwa uzyskały miliony rubli zysku przekraczającego plan.98
Analiza trendów w rozwoju gospodarki radzieckiej wskazuje na stopniową zmianę charakteru różnicy ludności w stosunku do poziomu dochodów. Nieuchronnie wzrasta udział tych grup, które mają stosunkowo wysokie dochody. Jednocześnie zmniejsza się udział rodzin, dla których charakterystyczna jest stosunkowo niska norma oszczędności.99
To pytanie zostanie omówione bardziej szczegółowo w dalszych rozdziałach.
Oparcie przez przedsiębiorstwa ich planów produkcyjnych na ich ocenie rynku wymusiło rozwój takich cech ortodoksyjnych krajów kapitalistycznych, jak badania rynku:
Aby zapewnić sukces w zarządzaniu gospodarką narodową, konieczne jest przeprowadzenie badań rynkowych w celach praktycznych100
Sprzedaż:
Biznes idzie znacznie lepiej w sklepach, które mają najlepiej wyszkolony personel asystentów sprzedaży […] Motto brzmi: «Żaden klient nie może odejść bez dobrego zakupu».101
i reklama:
Biznes jest znacznie lepszy w sklepach, które […] reklamują się najlepiej.102
Reklama, wpływając na gust nabywców, jest w stanie ułatwić planowanie produkcji i badanie popytu konsumentów […] Odpowiednia reklama przyspiesza obrót towarowy […]
Wszyscy jesteśmy zainteresowani dobrą reklamą. Ale poprawa jej poziomu artystycznego i technicznego będzie wymagała zwiększenia wydawanych na to pieniędzy […] Takie wydatki zwrócą się wraz z odsetkami.103
Nie możemy ignorować ogromnego doświadczenia technicznego i organizacyjnego leżącego u podstaw działalności reklamowej w USA. Musimy bez wahania korzystać z najlepszych.104
Dobrze wiadomo, jak trafna reklama ożywia zewnętrze miasta. Rzeczywiście, może dodawać energiczności całokształtowi architektury.105
W ramach nowego systemu planowania i zachęt ekonomicznych […] dobrze umieszczona reklama promuje również sukces przedsiębiorstwa […] Plakaty, znaki i gabloty, jak wiemy, uatrakcyjniają miasto i jego ulice.106
Dobra reklama nie tylko stwarza korzystne warunki dla produktu lub usługi, ale także kształtuje racjonalne potrzeby konsumenta.107
Podobnie jak w telewizji, reklama w radzieckim radiu jest prezentowana tylko w «prime time» […] Przeciętna stacja obejmuje od 15 do 30 minut reklamy, prezentowanej w kilku blokach, ale zawsze w najlepszym czasie, między 6 a 11 wieczorem. Blok reklam ma długość od 5 do 15 minut.108
W ramach «reformy gospodarczej» przedsiębiorstwa produkcyjne są zachęcane do przekazywania spekulacyjnego ryzyka rynkowego przedsiębiorstwom handlowym, zawierając z tymi ostatnimi bezpośrednie umowy:
Przedsiębiorstwa te [tj. przedsiębiorstwa produkcyjne] obecnie same opracowują swoje plany produkcyjne na podstawie zamówień na towary składanych przez zakłady handlowe i zawartych z nimi bezpośrednich umów.109
Bezpośrednie umowy między przedsiębiorstwami produkcyjnymi a przedsiębiorstwami konsumpcyjnymi powinny być rozwijane szerzej.110
Zwiększona zostanie rola, jaką odgrywają umowy gospodarcze. Trwałe bezpośrednie więzi między przedsiębiorstwami, tj. między producentem a konsumentem, będą coraz szerzej rozwijane.111
Stosunki kontraktowe powinny obejmować 100% przedsiębiorstw i 100% produkcji […].
Długotrwałe i stabilne relacje między przedsiębiorstwami dostawców a konsumentami.. są podstawowym warunkiem planowanej dystrybucji środków produkcji poprzez handel hurtowy.112
Planujemy sfinalizować przejście stowarzyszeń i przedsiębiorstw zajmujących się produkcją masową i wielkoseryjną na bezpośrednie i długoterminowe więzi, opierając swoje relacje na długoterminowych kontraktach gospodarczych.113
Radzieckie prawo o umowach jest obecnie zasadniczo podobne do tego w ortodoksyjnych krajach kapitalistycznych, ponieważ przedsiębiorstwo, które narusza taką umowę (np. nie dostarczając towarów o uzgodnionej jakości lub w uzgodnionym terminie), jest zobowiązane do zapłaty odszkodowania za naruszenie umowy przedsiębiorstwu pokrzywdzonemu przez naruszenie:
W przypadku złej pracy powinny być stosowane sankcje gospodarcze, takie jak grzywny za opóźnienia w dostawie.114
Niedotrzymanie warunków dostawy powinno wiązać się z poważnymi karami.115
Proponuje się zwiększenie odpowiedzialności materialnej przedsiębiorstwa lub organizacji w przypadkach niewypełnienia zobowiązań umowy dotyczących dostaw towarów, tak aby co do zasady strona winna opłaciła wszelkie poniesione straty.116
Rozwój samowystarczalności w przemyśle wyraża się również w zwiększaniu wysokości grzywien i zobowiązaniu winnych przedsiębiorstw do pełnego zrekompensowania wyrządzonych szkód własnymi zasobami rachunkowymi. Ta sama procedura została wprowadzona w przypadku strat powstałych z winy organizacji transportowych.117
Jedną z metod, dzięki której państwo może wpływać na kierunek rozwoju gospodarki poprzez «dźwignie ekonomiczne», jest oczywiście udział w rynku. Taki udział jest jednak ograniczony:
Większość przedsiębiorstw przemysłowych nie sprzedaje swoich towarów państwu, ale innym przedsiębiorstwom przemysłowym lub organizacjom handlowym. Stanowi to większą część rynku wewnętrznego.118
Niemniej jednak państwo ma monopol na rynku zbrojeniowym i uczestniczy na znaczną skalę w rynku budownictwa (oddawanie do użytku budynków użyteczności publicznej, szkół, szpitali, teatrów itp.).
1R. A. Medvedev: «Let History Judge»; London; 1972; p. 148
2N. S. Khrushchev: Speech at 18th. Congress CPSU, March 1939, in: «The Land of Socialism Today and Tomorrow»; Moscow; 1939; p.381, 382, 383, 389, 390
3L. Feuchtwanger: «Moscow 1937»; London; 1937;p.93, 94-5
4R. Conquest: «The Great Terror»; Harmondsworth; 1971; p.623-4, 626, 627
5«The Times», February 27th., 1939; p.11
6J. W. Stalin: «Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR»; Moskwa; 1952; s. 74-5 https://maopd.files.wordpress.com/2012/02/ekonomiczne-problemy-socjalizmu-w-zsrr-1952.pdf
7K. Marx: «Capital», Volume 2; London; 1974; p.362
8J.V. Stalin: Political Report of the Central Committee to the 15th. Congress of the CPSU (B), in: «Works», Volume 10; Moscow; 1954; p.335
9A.N. Kosygin: «On Improving Industrial Management, Perfecting Planning and Enhancing Economic Incentives in Industrial Production», in: «Izvestia» (News), September 28th., 1965, in M.E. Sharpe (Ed.): «Planning, Profit and Incentive in the USSR», Volume 2; New York; 1966; p.15
10Od redakcji oryginału: «Economic Policy and Work for Communism», in: «Pravda» (Truth), January 14th., 1966, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscow; 1967; p.9
11E.G. Liberman: «Cost Accounting and Material Encouragement of Industrial Personnel», in: «Voprosy Ekonomiki» (Problems of Economics), No 6, 1955, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.7
12L. Gatovsky: «The Role of Profit in the Socialist Economy», in: «Kommunist» (Communist), No. 18, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.95, 104)
13V.S. Nemchinov: «Making Enterprises Interested in More Intensive Plans», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 11, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.152)
14V. Trapeznikov: «For Flexible Economic Management of Enterprises», in: «Pravda» (Truth), August 17th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 193-4
15R. Belousov: «The Chief Thing is Economic Effectiveness», in: «Pravda» (Truth), November 13th., 1964, in M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.221
16V. Belkin and I. Berman: «The Independence of the Enterprise and Economic Stimuli», in: «Izvestia» (News), December 4th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.225
17(V. Garbuzov: «Finance and Economic Stimuli», in: «Ekonomicheskaya gazeta» (Economic Gazette), No 41, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p.48
18L. Gatovsky: «Unity of Plan and Cost Acccounting», in: «Kommunist» (Communist), No. 15, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p.80
19E.G. Liberman: «The Plan, Direct Ties and Profitability», in: «Pravda» (Truth), November 21st., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.) op. cit., Volume 2; p.172
20A.M. Rumyantsev: «Management of the Soviet Economy Today: Basic Principles», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p.20
21E.G. Liberman: «Planning Production and Standards of Long-term Operation», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 8, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.65-6
22A. Zverev: «Against Over-simplification in Solving Complex Problems», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 11, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.142).
23E.G. Liberman: «Are We Flirting with Capitalism? Profits and «Profits»», in: «Soviet Life», July 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.309
24CC, CPSU: Decision «On Improving Management of Industry, Perfecting Planning and Enhancing Economic Incentives in Industrial Production», in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims», Moscow; 1967; p.147
25A.N. Kosygin: «On Improving Industrial Management, Perfecting Planning and Enhancing Economic Incentives in Industrial Production», in: «Izvestia» (News), September 28th., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Voume 2; p. 18-19
26S. Khavina: «In the Crooked Mirror of Bourgeois Theories», in: «Ekonomicheskaya gazeta» (Economic Gazette), No 44, 1965, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscowl 1967; p.141
27A.M. Rumyantsev: «Management of the Soviet Economy Today: Basic Principles», in: „Soviet Economic Reform: Progress and Problems”; Moscow; 1972; p.16
28A.N. Yefimov: «Long-term Plans and Scientific Forecasts», in: ibid.; p.72
29E.G. Liberman: «Planning Industrial Management and Material Stimuli for its Development», in: «Kommunist» (Communist), No. 10, 1956, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.32
30E.G. Liberman: «Plan, Direct Ties and Profitability», in: «Pravda» (Truth), November 21st., 1965, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscow; 1967; p.51
31V. Sokolov, M. Nazarov and N. Kozlov: «The Firm and the Customer», in: «Ekonomicheskaya gazeta» (Economic Gazette), January 6th., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p251
32A.M. Rumyantsev: «Management of the Soviet Economy Today: Basic Principles», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems» Moscow; 1972; p. 21, 24
33P.B. Bunich: «Methods of Planning and Stimulation», in: ibid.; p.36,49
34L.M. Gatovsky: «The Economic Reforms and the Stimulation of Technological Progress», in: ibid.; p.171
35B.I. Braginsky: «Planning and Managment in the Soviet Economy», in: «The Soviet Planned Economy»; Moscow; 1974; p. 125-6
36E.G. Liberman: «Economic Levers for Fulfilling the Plan for Soviet Industry», in: «Kommunist» (Communist), No. 1, 1959, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 48
37R. Belousov: «The Chief Thing is Economic Effectiveness», in: «Pravda» (Truth), November 13th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.220
38N. Y. Grogichinsky: «The Economic Reform in Action», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems», Moscow; 1072; p.211
39A. Komin: «Problems in the Methodology and Practice of Planned Price Formation», in: «Planovoe khoziaistvo» (Planned Economy). No. 9, 1972, in: «Problems of Economics», Volume 16, No. 1; May 1973; p.48
40V. Kotov: «Prices: The Instrument of National Economic Planning and the Basis of the Value Indices of the Plan». in: «Planovoe khoziaistvo» (Planned Economy), No. 9, 1972, in: «Problems of Economics», Volume 16, No. 1; May 1973; p. 61, 62, 69
41L. Veger: «Calculating Economic Effectiveness under Conditions of Indeterminacy», in: «Voprosy ekonomiki» (Prolems of Economics), No. 2, 1972, in: «Problems of Economics», Volume 15, No. 4; August 1972; p. 41
42A.M. Rumyantsev: «Management of the Soviet Economy Today: Basic Principles», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p.23
43E.G. Liberman: «Economic Levers for Fulfilling the Plan for Soviet Industry», in: «Kommunist» (Communist), No. 1, 1959, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.55
44L. Alter: «Incentives Must be Linked with the Long-term Planning of an Enterprise», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 11, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.167
45V. Trapeznikov: «For Flexible Economic Management of Enterprises» in: «Pravda» (Truth), August 17th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.194, 195, 199
46L. Leontiev: «The Plan and Methods of Economic Management», in: «Pravda» (Truth), September 7th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.208
47G. Kosiachenko: «The Plan and Cost Accounting», in: «Finansy SSSR» (USSR Finances), No. 12, 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p.232, 238
48N.K. Baibakov: «Tasks of Economic Planning in the New Conditions», in: «Pravda» (Truth), October 29th., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 100
49L. Gatovsky: «The Role of Profit in a Socialist Economy», in: «Kommunist» (Communist), no. 18, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): «Planning, Profit and Incentives in the USSR», Volume 1; New York; 1966; p. 98
50N.S. Khrushchov: Report on the Programme of the CPSU, 22nd. Congress CPSU; London; 1961; p.54
51Editorial: «Economic Policy and the Work of Communism», in: «Pravda» (Truth), January 14th., 1966, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscow; 1967; p.11
52L. Gatovsky: op. cit.; p.90
53A.M. Rumyantsev: «Management of the Soviet Economy Today: Basic Principles», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p.12
54S. Kamenitser: «The Experience of Industrial Management in the Soviet Union»; Moscow 1975; p.130-1
55V. Trapeznikov: «For Flexible Economic Management of Enterprises», in: «Pravda» (Truth), August 17th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 196
56L. Leontiev: «The Plan and Methods of Economic Management», in: «Pravda» (Truth), September 7th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 209
57E.G. Liberman: «Are We Flirting with Capitalism? Profits and «Profits»», in: «Soviet Life», July 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.) op. cit., Volume 1: p. 309
58B. Sukharevsky: «New Elements in Economic Incentives», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of economics), No. 10, 1965, in: „The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims”; Moscow; 1967; p. 76
59Editorial: «Economic Policy and Work for Communism», in: «Pravda» (Truth), January 14th., 1966, in: ibid.; p.11
60N. Bogomolova: «Human Relations’ Doctrine: Ideological Weapon of the Monopolies»; Moscow; 1973; p.63
61E.G. Liberman: «Plan, Direct Ties and Profitability», in: «Pravda» (Truth), November 21st., 1965, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims», Moscow; 1967; p.55
62P. Bunich: «Economic Stimuli to Increase the Effectiveness of Capital Investments and the Output-to-Capital Ratio», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 12, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 189
63K. Marx: «Capital», Volume 3; London; 1974; p.43, 48
64I. Kasitsky: «The Main Question: Criteria for Premiums and Indices Planned for Enterprises», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 11, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 139
65L. Gatovsky: op. cit., p. 95
66L. Leontiev: «Pravda» (Truth), July 10th., 1964, in: J.L. Felker: «Soviet Economic Controversies». Cambridge (USA); 1966; p. 77-8
67J. W. Stalin: «Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR»; Moskwa; 1952; s. 3-5 https://maopd.files.wordpress.com/2012/02/ekonomiczne-problemy-socjalizmu-w-zsrr-1952.pdf
68J. W. Stalin: tamże; s. 19-20
69J. W. Stalin: tamże; s. 20-1, 64
70A.N. Kosygin: «On Improving Industrial Management, Perfecting Planning and Enhancing Economic Incentives in Industrial Production», in: «Izvestia» (News), September 28th., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2, p. 21
71V.I. Lenin: «The Role and Functions of the Trade Unions under the New Economic Policy», in: «Colected Works», Volume 33; Moscow; 1973; p. 185-6
72V.I. Lenin: ibid.; p. 184, 185-6
73B. Sukharevsky: «On Improving the Forms and Methods of Material Incentives», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of economics), No. 11, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.) op. cit., Volume 1; p. 116-7, 118
74G. Kosiachenko: «Important Conditions for Improvement of Planning», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 11, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 158
75B. Sukharevsky: «New Elements in Economic Incentives», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 10, 1965, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscow; 1967; p. 78
76V.S. Nemchinov: «Socialist Economic Management and Production Planning», in: «Kommunist» (Communist), No. 5, 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 188-9
77V. Trapeznikov: op. cit.; p. 196
78B. Sukharevsky: «The Enterprise and Material Stimulation», in: «Ekonomicheskaya gazeta» (Economic gazette), No. 49, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 205, 206
79G. Kosiachenko: «The Plan and Cost Accounting», in: «Finansy SSSR» (USSR Finances), No. 12, 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): «Planning, Profit and Incentives in the USSR», Volume 1; New York; 1966; p. 245
80L. Gatovsky: «Unity of Plan and Cost Accounting», in «Kommunist» (Communist), No. 15, 1965, in M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 88
81G. Kosiachenko: ibid.; p. 243
82R. Rakitsky: «Bourgeois Interpretation of the Soviet Economic Reform», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 10. 1965, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscow; 1967; p. 129
83L. Konnik: «Planning and the Market», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 5, 1966, in: «Problems Of Economics», Volume 9, No. 8; December 1966; p. 31
84E.G. Liberman: «The Plan, Direct Ties and Profitability», in: «Pravda» (Truth), November 21st., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.) op. cit., Volume 2; p. 176
85V.K. Fedinin: «The Economic Reform and the Development of Socialist Emulation», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p. 241, 244
86L. Gatovsky: ibid.; p. 85, 88, 89
87B. Rakitsky; ibid.; p. 129
88L. Konnik: ibid.; p. 25
89L. Gatovsky: «The Role of Profit in a Socialist Economy», in: «Kommunist» (Communist), No. 18, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 92
90Editorial: «Economic Policy and Work for Communism», in: «Pravda» (Truth), January 14th., 1966, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims»; Moscow; 1967; p.11
91E.G. Liberman: «Planning Production and Standards of Long-term Operation», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics),No. 8, 1962, in: M.E. Sharpe (Ed.) op. cit., Volume 1; p. 66- 7
92E.G. Liberman: «Plan, Direct Ties and Profitability», in «Pravda» (Truth), November 21st., 1965, in: «The Soviet Economic Reform: Main Features and Aims», Moscow; 1967; p. 50
93L. Gatovsky: «Unity of Plan and Cost Accounting», in: «Kommunist» (Communist), No. 15, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.) op. cit., Volume 2; p. 72
94A.M. Rumyantsev: «Management of the Soviet Economy Today: Basic Principles», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p. 28
95A.M. Rumyantsev: ibid,; p. 28
96P. Krylov & M. Chistiakov: «Problems in Improving the Methods of National Economic Planning», in: «Planovoe khoziaistvo» (Planned Economy), No 1, 1972, in: «Problems of Economics», Volume 15, No. 4; August 1972; p. 33
97A. Levin: «Economic Incentives for Meeting Consumer Demands», in: «Voprosy ekonomiki» (Problems of Economics), No. 4, 1972; in: «Problems of Economics», Volume 15, No. 6; October 1972; p. 5).
98S. Starostin & G. Emdin: «The Five Year Plan and the Soviet Way of Life», in: «Planovoe khoziaistvo» (Planned Economy), No. 6, 1972, in: «Problems of Economics», Volume 15, No. 10; February 1973; p. 95-6
99T. Ivensen: «Problems in Forecasting the Monetary Savings of the Population», in: «Nauchnye doklady vysshei shkoly: Ekonomicheskie nauki» (Scientific Reports of Higher Schools: Economic Science), No. 11, 1973, in: «Problems of Economics», Volume 17, No. 2; June 1974; p. 66-7
100L. Gatovsky: ibid.; p. 88
101V. Sokolov, M. Nazarov & N. Kozlov: «The Firm and the Customer», in: «Ekonomicheskaya gazeta» (Economic Gazette), No. 1, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 255, 256
102V. Sokolov, M. Nazarov & N. Kozlov: ibid.; p. 255
103L. Pekarsky & S. Anufrienko: «The Wings of an Experiment», in: «Komsomolskaya pravda» (Young Communist League Truth), June 3rd., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 299
104V. Terestchenko: «Psychology and Advertising», in: «Literaturnaya gazeta» (Literary Gazette), February 8th., 1967, in: T.V. Greer: «Marketing in the Soviet Union»; New York; 1973; p. 98
105A. Vyatkin: «Discussing Problems of Urban Development: Beauty and the Cost Estimate», in: «Izvestia» (News). January 19th., 1968; in: T.V. Greer: ibid.; p. 105
106V. Rusakova & G. Sudets: «Problems and Judgements: Let’s Remember Advertising», in: «Pravda» (Truth), February 19th., in: T.W. Greer: ibid,; p. 99, 105
107Y. Kanevsky: «The Effect of Advertising», in: «Pravda» (Truth), April 1st., 1972, in: T.V. Greer: ibid,; p. 100
108T.V. Greer: ibid.; p. 110, 113
109V. Sokolov. M. Nazarov & N. Kozlov: ibid.; p. 251
110A.N. Kosygin: «On Improving Industrial Management, Perfecting Planning and Enhancing Economic incentives in Industrial Production», in: «Izvestia» (News). September 28th., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 37
111L. Gatovsky: ibid.; p. 77
112N.Y. Drogichinsky: «The Economic Reform in Action», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p. 215, 216
113A.N. Kosygin: «Guidelines for the Development of the National Economy of the USSR for 1976-1980», 25th. Congress CPSU, Moscow; 1976; p. 40-1
114V. Trapeznikov: «For Flexible Economic Management of Enterprises», in: «Pravda» (Truth), August 17th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 197
115E.G. Liberman: «Once Again on the Plan, Profits and Bonuses», in: «Pravda» (Truth), September 20th., 1964, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 1; p. 215
116A.N. Kosygin: «On Improving Industrial Management, Perfecting Planning and Enhancing Economic Incentives in Industrial Production», in: «Izvestia» (News), September 28th., 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 25
117P.G. Bunich: «Methods of Planning and Stimulation», in: «Soviet Economic Reform: Progress and Problems»; Moscow; 1972; p. 53
118B. Sukharevsky: «The Enterprise and Material Stimulation», in: «Ekonomicheskaya gazeta» (Economic Gazette), No. 49, 1965, in: M.E. Sharpe (Ed.): op. cit., Volume 2; p. 212