Przeobrażenie się Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG)
Podczas gdy Polska Rzeczpospolita Ludowa przechodziła do odbudowy zniszczonej po II wojnie Światowej gospodarki, PPR i później KPZR ufały przede wszystkim robotnikom oraz ich własnej sile. Kraje demokracji ludowych otrzymywały pomoc od jeszcze wówczas socjalistycznego ZSRR. Dzięki tej pomocy zostało zrealizowanych wiele znaczących projektów przemysłowych.
„W celu zagwarantowania tego, by handel oraz wzajemna pomoc pomiędzy krajami obozu socjalistycznego odbywała się na zasadzie pełnego równouprawnienia, w 1949 roku została utworzona «Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej» (RWPG – na Zachodzie nazywana zazwyczaj «Comecon»). (…) Równouprawnienie krajów wchodzących w skład RWPG zostało zabezpieczone w ten sposób, że zanim doszło do praktycznej realizacji decyzji Rady, musiały być one jednogłośnie zaakceptowane przez wszystkie rządy krajów członkowskich.”1
Jednak kiedy Edward Gierek na VI Plenum KPZR w grudniu 1971 roku określił „braterskie stosunki z ZSRR” „najwyższą zasadą naszej narodowej polityki”, nie odpowiadało to w żadnym wypadku rzeczywistemu charakterowi stosunków pomiędzy ZSRR i Polską.
Po zwycięstwie rewizjonizmu w ZSRR, Polsce, jak i w niektórych innych, niegdyś socjalistycznych państwach, w polityce gospodarczej RWPG nastąpiła radykalna zmiana. Rewizjonistyczni przywódcy odrzucili zasadę wszechstronnego i niezależnego rozwoju demokracji ludowych i przejęli imperialistyczną teorię „międzynarodowego podziału pracy”. Stosownie do tego, wszechstronny rozwój gospodarczy miał występować tylko w ZSRR, a inne kraje członkowskie RWPG miały przekształcić się w rynki zbytu i warsztaty przetwórcze ZSRR. Wraz ze złożonym programem RWPG, który przygotowywany był od 1969 roku, a w lipcu 1971 roku został ostatecznie zatwierdzony, radzieccy socjalimperialiści osiągnęli decydujący przełom. Tenże program zobowiązywał kraje członkowskie RWPG do wspólnej pracy nad rozwojem przemysłu wydobywczego złóż surowców w ZSRR, wspierał specjalizację i kooperację w produkcji.
Zależność Polski od dostaw surowców z ZSRR
W broszurze „Partner handlowy Polska” zostało napisane, że: „Polska będzie zaopatrywana przez radziecki rynek w niektóre surowce w oparciu o kredyty.”2
ZSRR dostarczało Polsce:
– do 75% manganu i rudy chromu3
– „ponad 90% zapotrzebowania Polski na ropę naftową, około 70% zapotrzebowania polskiej metalurgii na rudę żelaza (…) były pokrywane przez dostawy z krajów członkowskich RWPG”4
Czy chodziło tu o „braterską pomoc” ZSRR, odpowiadającą zasadom proletariackiego internacjonalizmu? Interesujące jest porównanie radzieckich cen eksportowych (za tonę, w rublach) kilku ważnych surowców i podstawowych produktów dla krajów członkowskich RWPG i dla krajów zachodniokapitalistycznych. Z powodu braku nowszych źródeł musimy posłużyć się tutaj danymi z roku 1967.
| Kraje członkowskie RWPG | Kraje zachodniokapitalistyczne | |
| Ruda żelaza | 8,6 | 4,3 |
| Ropa naftowa | 14,5 | 9,9 |
| Stal walcowana | 112,4 | 74,6 |
| Stal surowa | 41,9 | 29,5 |
| Bawełna | 676,7 | 528,6 |
Nie należy mieć wątpliwości co do wiarygodności danych – podane informacje pochodzą ze źródeł radzieckich. Zatem surowce były sprzedawane krajom członkowskim RWPG znacznie drożej (ruda żelaza o 100%), niż krajom zachodniokapitalistycznym. Czy jest to przykład „braterskiej pomocy”, czy raczej przykład wyzysku krajów RWPG? Niekorzystne dla krajów RWPG różnice w cenach są do wytłumaczenia jedynie jako przykład zależności tychże od dużych ilości różnorodnych dostaw surowców z ZSRR i związaną z tym możliwością manipulacji cenowej. Granicą tejże manipulacji była jedynie granica możliwości wypłacalności mniejszych krajów członkowskich RWPG takich jak Polska.
Głównie poprzez podnoszenie cen na surowce dochód ZSRR z eksportu do krajów RWPG w latach 1972–75 wzrósł gwałtownie z 5,9 na 10,1 miliarda rubli.6
To z kolei, w przeciwieństwie do lat 1972/73, prowadziło do regularnego powiększania się deficytu w bilansie handlowym Polski z ZSRR.:
1974 – 122,6 mln dolarów
1975 – 57,0 mln dolarów
1976 – 351,8 mln dolarów
1977 – 434,9 mln dolarów7
Na podstawie uchwalonego w 1962 roku przez RWPG dokumentu „Podstawowe zasady międzynarodowego socjalistycznego podziału pracy”, kompleksowy program RWPG zobowiązywał zarówno Polskę, jak i inne kraje członkowskie RWPG do wspólnego rozwoju wydobycia złóż surowców w ZSRR. Do finansowania tych projektów – jak np. otwartego 18 stycznia 1979 roku rurociągu gazu ziemnego Sojuz – mniejsze kraje członkowskie RWPG otrzymywały kredyty z Międzynarodowego Banku Inwestycyjnego w Moskwie. Dodatkowo musiały one także zadłużać się u zachodnich imperialistów w celach pozyskania niezbędnych do tego środków finansowych. Jednakże po ukończeniu tych projektów stawały się one wyłącznie własnością ZSRR. Tym samym mniejsze kraje RWPG zostawały przez socjalimperialistów wykorzystywane podwójnie:
Po pierwsze: musiały za pomocą kredytów i własnych środków budować zakłady w ZSRR.
Po drugie: były zmuszone do zakupu odpowiedniej ilości produktów z tychże zakładów po cenach, które dyktowali socjalimperialiści.
Wyzysk Polski za pomocą metody „specjalizacji produkcji”
We wspomnianej już wcześniej broszurze „Partner handlowy Polska”, w kwestii znaczenia eksportu do ZSRR „poprzez coraz obszerniejszy rozwój specjalizacji i kooperacji produkcji” wyjaśnione zostało:
„Polska dostarcza na rynek ZSRR prawie połowę wszystkich eksportowanych maszyn i urządzeń oraz więcej niż połowę wszystkich dóbr konsumpcyjnych pochodzenia przemysłowego. W grupie maszyn i urządzeń Polska eksportuje do ZSRR dużą liczbę okrętów, sprzętu okrętowego i pojazdów. Polska jest zaangażowana w budowę licznych kompletnych obiektów przemysłowych. Znaczne wy
miary osiągnęły dostawy samochodów osobowych, wózków elektrycznych, różnorodnych produktów elektrycznych, urządzeń fotograficznych, maszyn rolniczych, maszyn budowlanych itp.
W grupie przemysłowych dóbr konsumpcyjnych Polska eksportuje do ZSRR znaczne ilości odzieży, dzianin, bielizny, obuwia, produktów galanteryjnych, elektrycznych produktów domowych, mebli, sprzętu sportowego itp.”8
Szczególnym przykładem „zabezpieczenia szerokich możliwości rynku zbytu” jest przemysł okrętowy. Do 1985 roku stocznie były do 90% zajęte produkcją towarów eksportowych. W celach modernizacji okrętów handlowych Państwowe Towarzystwo Okrętowe było zmuszone nawet do importu okrętów z zachodu.9
„ZSRR jest jedynym państwem RWPG, które posiada wszechstronnie rozwiniętą gospodarkę. Wszystkie inne kraje RWPG popadły w zależność z powodu wprowadzenia specjalizacji w produkcji dóbr, dostawy produktów do Związku Radzieckiego oraz eksport dużych ilości towarów specjalnych do krajów RWPG. To umożliwiło socjalimperialistom osiąganie maksymalnych zysków za pomocą gospodarczego nacisku i manipulacji cenami.”10
Zostało to także całkiem otwarcie przyznane przez radzieckich rewizjonistów. Na przykład N. Mitrofanowa w swoim raporcie poświęconym badaniu cen kontraktowych w RWPG pisała:
„W praktyce ceny kontraktowe są często ustalane – szczególnie przy długoterminowych formach współpracy – także poniżej poziomu cen sprzedaży przemysłowej państw eksportujących. Wyspecjalizowana produkcja przynosi większy efekt i to powinno przynieść korzyści wszystkim państwom zaangażowanym we współpracę.”11
W wygłoszonym przez siebie referacie w Radzie Gospodarczej radzieckiej ambasady w Pradze J. Semjonow przyznał to samo bez ogródek, kiedy zwrócił się przeciwko „wewnętrznym barierom zakładowym”:
„Przy dostawach niektórych maszyn do ZSRR dostrzegamy na przykład, że przedsiębiorstwa posiadają pewne wewnętrzne bariery cenowe. (…) Istnieją jednak różnorodne rodzaje wydajności: wydajność przedsiębiorstwa i dyrekcji generalnej, ale także ogólna wydajność ekonomiczna. Ta ostatnia musi stać przed lokalną wydajnością, którą posiada każde przedsiębiorstwo.”12
W rzeczywistości w porozumieniu o „specjalizacji produkcji” chodziło o eksport kapitału biurokratycznego kapitalizmu ZSRR, o wyrafinowaną formę przywłaszczania wyników produkcji oraz po części o przywłaszczanie środków produkcji mniejszych państw członkowskich RWPG. Eksport kapitału odbywał się przy tym poprzez kredyty Międzynarodowego Banku Inwestycyjnego na rozbudowę, względnie na zmiany projektów przemysłowych.
„Duże znaczenie miały dla Polski dostawy kredytowe radzieckich dóbr inwestycyjnych. ZSRR dostarczyło Polsce wiele obiektów przemysłowych, które opierały się na dokumentach technicznych ze Związku Radzieckiego. Ten wspomógł Polskę także przy rozbudowie i modernizacji wielu istniejących zakładów.”13
Wynikiem tego było między innymi rosnące zadłużenie Polski w stosunku do ZSRR. Ostrożnie unikano przy tym podawania dokładnych liczb, które mogłyby informować o jego wysokości.
Bezpośrednią moc rozporządzania środkami produkcji socjalimperialiści uzyskiwali poprzez wspólną budowę zakładów, np. przędzalni bawełny. Podstawa tych różnorodnych form specjalizacji nie leżała w chęci udzielania „braterskiej pomocy”, ale w dążeniu socjalimperialistów do maksymalizacji zysków poprzez koncentrację, racjonalizację i eksport kapitałowy. Skutkami tej neokolonialnej formy wyzysku Polski, biurokratyczni kapitaliści obciążali z kolei ludność pracującą.
1Revolutionärer Weg 9, S. 24/25.
2Handelspartner Polen, Verlag Interpress, Warschau 1973, S. 105.
3Radio Warschau, 11.4.80, za serwisem informacyjnym Monitor.
4Volksrepublik Polen, S. 213.
5Vnesnjaja torgorlja Sojnza SSR, za 1966 god. S. 177.
6Außenhandel, Monatszeitschrift des Ministeriums für Außenhandel der UdSSR. [od tłumacza: handel zagraniczny, miesięcznik Ministerstwa Handlu Zagranicznego ZSRR].
7Wiener Institut für internationale Wirtschaftsvergleiche Reprint Serie Nr. 34/78, S. 221. [od tłumacza: Wiedeński Instytut Międzynarodowych Porównań Gospodarczych].
8Handelspartner Polen, S. 104.
9Życie Warszawy Nr. 18/80.
10Revolutionärer Weg 19, S. 463.
11Sowjetwissenschaft Nr. 10/74, S. 106.
12Noviny zahranicniho obchodu, 22.12.71, S. 3.
13Handelspartner Polen, S. 105.