za: Myśl Współczesna. Czasopismo naukowe, Warszawa-Łódź, nr 10(40), Październik 1949., autor Ludwik Grosfeld.
Międzypaństwowe umowy handlowe i oparta na tych umowach wymiana towarowa wyczerpują często całość stosunków gospodarczych między dwoma państwami. Zakres stosunków gospodarczych polsko-radzieckich jest szerszy, umowy handlowe i wymiana towarowa są jednak największą i najwcześniej uruchomioną formą tych stosunków, dlatego też omawianie stosunków gospodarczych polsko-radzieckich rozpocząć należy od tych właśnie umów handlowych i wypływającej z nich wymiany towarów.
Dnia 20 października upłynie 5 lat od zawarcia pierwszej, powojennej umowy handlowej między ZSRR a Polską. Umowa ta zawarta została w czasie toczącej się jeszcze wojny, gdy wyzwolona część Polski odcięta była od kopalń węgla, od bardziej uprzemysłowionych połaci kraju, gdy zniszczenia wojenne nie zezwalały żyznej ziemi lubelskiej na pełne wyżywienie jej miast. Umową z dnia 20 października 1944 Związek Radziecki podjął się dostarczenia Polsce w ciągu października i listopada 1944 roku — 45 tysięcy ton węgla, 25 tysięcy ton mąki, 8 tysięcy ton produktów naftowych, 700 samochodów a nadto soli, zapałek, nici itd. Przyjął tedy Związek Radziecki obowiązek dostarczenia Polsce najkonieczniejszych towarów i dostawą tą umożliwił zaopatrzenie wygłodzonej i wyniszczonej przez okupację ludności, zwłaszcza miast, w konieczną żywność, opał i naftę. Dostawa samochodów i benzyny była — w obliczu zniszczonego aparatu komunikacji — zaspokojeniem potrzeby niemal równorzędnej potrzebie żywności. Jeśli się zważy, że objęte umową z 20 października 1944 dostawy radzieckie nastąpiły w czasie ciężkich i krwawych zmagań ostatniej fazy wojny, a zatem w czasie, gdy każda tona zboża czy węgla i każdy wagon, użyty dla transportu tych towarów, były potrzebne na froncie i w samym Związku, musi się umowę tę mającą formę umowy handlowej uznać za akt doraźnej pomocy Związku Radzieckiego dla Polski. Ten charakter pomocy uwypukla fakt, że — wedle umowy — spłata należności za dostarczone towary nastąpić miała przez dostawę towarów polskich w ciągu 7-miu miesięcy i że wobec niemożliwości ze strony polskiej dotrzymania tego czasokresu Związek Radziecki dwukrotnie zgodził się na przedłużenie terminu dostaw Polski, tak iż pełne pokrycie dostaw wykonanych przez Związek w 1944 r. nastąpiło dopiero około połowy 1946 roku. Rozmiar tej pierwszej powojennej, polsko – radzieckiej umowy handlowej, jakkolwiek nieznaczny w stosunku do rozmiarów obrotów w latach 1946 — 1949, był w porównaniu do obrotów przedwojennych między Polską a ZSRR wcale pokaźny, wynosił on bowiem po 105 milionów zł. Mimo niewykorzystania dostaw polskich, równocześnie z udzieleniem Polsce prolongaty na wykonanie obowiązków wynikających z umowy 20 października 1944 r. — w dniu 7 lipca 1945 r. zawarta została nowa polsko-radziecka umowa handlowa na okres do 31 grudnia 1945 r., obejmująca obroty wartości 311 milionów złotych. Umowa z 7 lipca 1945 nie przewidywała dostaw zboża dla Polski, gdyż przed zbiorami nie zdołano ocenić w pełni skutków dewastacji spowodowanej przez wojnę i okupację. Gdy okazało się, że Polsce grozi deficyt zbożowy, Związek Radziecki w specjalnej umowie zawartej 8 lutego 1946 r. podjął się dostarczenia Polsce w terminie do 31 marca 1946 — 200 tysięcy ton zboża, udzielając ponownie Polsce kredytu, zapłata bowiem przez dostawę wzajemną towarów polskich nastąpić miała — wedle tej umowy — do końca roku 1946.
Wszystkie te umowy miały wyraźny charakter pomocy gospodarczej, udzielonej Polsce przez Związek Radziecki. Okoliczność, że pomoc ta była ujęta w formę umów handlowych ma istotne i głęboko sięgające znaczenie. Forma ta wyraża, że Związek Radziecki świadomie unika w stosunku do zaprzyjaźnionych a gospodarczo słabszych państw — upokarzającej formy darowizn, dając jednak równocześnie pełny, w realne czyny przeobrażony wyraz swej dążności podtrzymania krajów wymagających jego pomocy, dopomożenia im do uruchomienia i rozwinięcia własnych sił gospodarczych tak, aby w przyszłości stały się partnerem we wzajemnych stosunkach gospodarczych. Pomoc udzielona Polsce przyczyniła się niewątpliwie w znacznym stopniu do osiągnięcia tego celu, gdyż dostawy radzieckie, dokonane w pierwszym okresie powojennym, odegrały dużą rolę zarówno w zaspokajaniu doraźnych potrzeb ludności, jak i w uruchamianiu w niezwykle trudnych warunkach polskiego życia gospodarczego. Do uruchomienia tego życia i umożliwienia Polsce stania się partnerem w wymianie międzypaństwowej przyczyniły się obok dostaw radzieckich także prace wykonane przez Armię Czerwoną przy odbudowie mostów, uruchomieniu kolei itp.
Dnia 12 kwietnia 1946 r. zawarta została nowa umowa polsko-radziecka o wzajemnych dostawach, obejmująca czasokres do 31 marca 1947 r, która miała już wyraźny charakter umowy handlowej. W umowę tę włączona została dokonana w początkach roku 1946 radziecka dostawa zboża do Polski; umowa przewidywała dostawę dalszych 100 tysięcy ton zboża, po raz pierwszy dostawę poważnej ilości, bo 28 tysięcy ton bawełny, oraz szeregu innych towarów i zamykała się po każdej stronie sumą 96 milionów dolarów jako wartością dostaw towarowych każdej ze stron. Obroty dochodzące do prawie 200 milionów dolarów, oznaczały dla Polski rozpoczęcie na poważnym poziomie powojennych obrotów międzynarodowych. Obroty te w latach następnych stale wzrastają; wyniosły one w r. 1948 — 228 milionów dolarów i wyniosą — wedle obowiązującej umowy z 15 maja 1949 r. — w roku 1949 około 60 milionów dolarów. Sam wzrost tych obrotów świadczy o tym, że istnieją poważne momenty gospodarcze, uzasadniające trwałą wymianę towarową między Polską a Związkiem Radzieckim. Wyrazem istnienia tej trwałej podstawy dla rosnącej stale wymiany towarowej jest umowa 5-letnia o wzajemnych dostawach towarów w okresie 1948 — 1952, zawarta 26 stycznia 1948 między Rządem RP, a Rządem ZSRR.
Umowa 5-letnia przewiduje w latach 1948 — 1952 obroty w wysokości po 500 milionów dolarów z każdej strony, ustala procedurę zawierania poszczególnych kontraktów, zasady ustalania cen, minimalne ilości podstawowych artykułów, które każda ze stron ma dostarczyć, oraz warunki wzajemnych płatności.
Ustalenie minimalnych ilości podstawowych towarów, które Związek Radziecki dostarczy Polsce w ciągu lat pięciu i towarów polskich, które w tym czasokresie znajdą zbyt w Związku Radzieckim, wprowadza do polskich obrotów międzynarodowych poważny element pewności. Dla gospodarki planowej zapewnienie w obrocie międzynarodowym dostaw potrzebnych jej artykułów i zapewnienie zbytu o kreślonych artykułów eksportowych ma duże znaczenie. W stosunku do państw kapitalistycznych nasze plany importowe i eksportowe, jakkolwiek oparte o zawarte układy handlowe, są tylko postulowanym przewidywaniem. Zawarcie bowiem konkretnych transakcji kupna i sprzedaży, przewidzianych w międzypaństwowym układzie, uzależnione jest od gotowości prywatnego zagranicznego nabywcy i sprzedawcy do zakupienia polskiego towaru, względnie dokonania sprzedaży potrzebnych Polsce w danej chwili towarów. W umowach z krajami kapitalistycznymi przewidywane w układach handlowych ilości poszczególnych towarów zobowiązują władze do udzielania zezwoleń przywozu i wywozu, ale nie zobowiązują kupców i przemysłowców odnośnego kraju kapitalistycznego do zawierania kontraktów, a zatem do rzeczywistego nabycia czy sprzedaży przewidywanych rodzajów i ilości towarów. Realizacja zawartych układów jest tedy często uzależniona od szeregu momentów dodatkowych, spekulacyjnych lub związanych z takimi czy innymi kalkulacjami prywatnych importerów czy eksporterów. Zupełnie inna jest, oczywiście, realność układów polsko – radzieckich. Ustalając w poszczególnych umowach ilości wymienić się mających towarów oba rządy przyjmują zobowiązanie dostarczenia i przyjęcia tych uzgodnionych ilościowo i jakościowo towarów. Wprowadza to, oczywiście, do obrotów międzynarodowych pożądany — zwłaszcza dla gospodarki planowej — moment stałości, co oznacza, że każdy w zrost obrotów polsko-radzieckich zwiększa odsetek stałości i pewności w naszych planach obrotów międzynarodowych. Ma to oczywiście duże znaczenie przy zawieraniu i wykonywaniu umów tylko jednorocznych, a znaczenie to zwiększa się wybitnie, gdy — dzięki zawarciu umowy 5-letniej — można uzgodnione w umowie ze Związkiem Radzieckim ilości szeregu podstaw owych lub ważnych artykułów uważać za zapewnione na okres 5 lat i obejmować je naszymi planami importowymi i eksportowym i bez obawy, że realizacja planów natrafi na trudności. Ta wypływająca ze społeczno-gospodarczej struktury obu państw pewność obrotów powoduje też, że umowy nasze ze Związkiem Radzieckim są przez obie strony niemal w 100% wykonywane. Przyczynia się do tego znacznie, wypływają a również ze struktury społeczno-gospodarczej obu partnerów, uzgodniona procedura układów. W ramach bowiem każdorocznych układów międzypaństwowych uzgadnia się nie tylko ilości danych towarów, ale także asortyment każdego towaru i jego, na cały rok naprzód obowiązującą, cenę. Daje to możność pełnego zrównoważenia list importowych i eksportowych i uniezależnia realizację przewidzianych w układzie międzypaństwowym transakcji od wahań koniunkturalnych. Niezawodność dostaw radzieckich nabiera dla naszej gospodarki szczególnego znaczenia, gdy przyglądniemy się strukturze importu polskiego ze Związku Radzieckiego. W r. 1948, w którym dokonane w r. 1947 ale pokrywane w r. 1948 dostawy zboża zajmują jeszcze poważne miejsce w imporcie (stanowiły bowiem 21.1% importu) — bawełna stanowiła 55.5%,; rudy: żelazna, manganowa i chromowa — 8%, a produkty naftowe — 7% naszego importu ze Związku Radzieckiego. Dostawa zboża była w krytycznym czasie niezmiernie ważną ale, zgodnie ze strukturą gospodarczą Polski, była objawem przejściowym. Bawełna, ruda i produkty naftowe natomiast zaspokajają nader istotne, podstawowe potrzeby naszego przemysłu i transportu. Obok tych podstawowych artykułów Związek Radziecki dostarczał nam trudnych do nabycia żelazostopów, aluminium, grafitu, apatytów, chemikalii, a zatem artykułów istotnych dla naszej produkcji przemysłowej.
Umowa 5-letnia zapewnia nam na czasokres do końca 1952 roku dostawy rosnącej z roku na rok ilości bawełny, rud — żelaznej i manganowej, żelazostopów, aluminium, antymonu, apatytów, włókna azbestowego, łożysk kulkowych i olejów smarowych, tudzież kontynuację, w latach przyszłych, dostaw niezmienionej ilości produktów naftowych, grafitu syberyjskiego antracytu itd. Rosnące ilości bawełny i innych surowców zastąpią nieaktualne w przyszłych latach dostawy zboża, zwłaszcza że import nasz ze Związku Radzieckiego rozszerza się też — o czym jeszcze obszerniej będzie mowa — na artykuły przemysłowe. Zapewniona na szereg lat rosnąca dostawa podstawowych surowców dla tak istotnych naszych przemysłów, jak przemysł tekstylny i metalowy oraz szeregu innych surowców i artykułów pomocniczych dla przemysłu nie tylko wprowadza do naszego handlu zagranicznego ważny moment stałości, ale zapewnia też przemysłom, korzystającym ze wspomnianych surowców, nieprzerwany tok produkcji. Te planowe i niezawodne dostawy surowcowe są z jednej strony wynikiem omawianej już wyżej struktury społeczno-gospodarczej ZSRR, a z drugiej strony są skutkiem układów handlowych, wedle których należność za dostawy radzieckie pokrywana jest ustalonymi dostawami polskimi. W stosunkach handlowych z innymi krajami, zwłaszcza kapitalistycznymi, niejednokrotnie powstają trudności płatnicze na skutek zachwiania równowagi między polskimi zakupami a polskimi dostawami w odniesieniu do danego kraju. Aby uniknąć ujemnych następstw przejściowego zachwiania równowagi dostaw przepis umowy 5-letniej postanawia, iż dostawa uzgodnionych towarów i wypłata należności dostawcom przez odnośny bank państwowy następują niezależnie od istnienia pokrycia na rachunkach bankowych. Wykluczony jest zatem wypadek wstrzymania dostaw na skutek chwilowego zachwiania równowagi między importem a eksportem. Równowaga ta w zasadzie jest oczywiście konieczna, i umowa 5-letnia przewiduje jej przestrzeganie, niezwykle ważnym jest jednak, że spowodowane momentami sezonowości, lub innymi, przejściowe zachwianie tej równowagi nie może ograniczać rozmiarów obrotu i nie powoduje nagłych trudności w dostawach, które mogłyby się odbić ujemnie nie tylko na rozmiarach obrotów, ale nawet na ciągłości produkcji. Przewidziana natomiast stała równowaga wzajemnych dostaw zapewnia Polsce zbyt w ZSRR każdorocznie tej ilości towarów, która jest konieczną dla pokrycia przewidzianych umową i koniecznych Polsce towarów radzieckich. Jeśli podkreślam wagę i znaczenie dla gospodarstwa polskiego dostaw surowcowych z ZSRR, to nie oznacza bynajmniej, iż widzimy w ZSRR tylko lub przede wszystkim dostawcę surowców. Dostawami radzieckim i dla Polski objęte były już od samego początku także dostawy np. samochodów; umowa 5-letnia określa na okres 1948 — 1952 ilości dostaw przez Związek Radziecki samochodów, traktorów , pługów traktorowych, samolotów i łożysk kulkowych. Ilości te rosną z każdym rokiem, a systematyczne rozszerzanie zakresów u kładów rocznych poza ramy, przewidziane dla danego roku w umowie 5-letniej powoduje, iż ilości rzeczywiście dostarczonych artykułów przemysłowych są częstokroć wyższe od przewidywanych w umowie. Umowa bowiem — jak wspomniano — przewiduje w okresie pięciu lat obroty w wysokości miliarda dolarów, czyli przeciętnie po 200 milionów rocznie, jednak już w r. 1948 ta przewidywana wysokość obrotów została przekroczona o 28 milionów dolarów, czyli o 14%, a ustalone w układzie handlowym ilości towarów dostarczyć się mających w r. 1949, przedstawiają wartość 260 milionów dolarów, co oznacza przekroczenie przewidywanego w umowie 5-letniej poziomu obrotów o 30%.
Naszkicowana wyżej struktura importu polskiego ze Związku Radzieckiego dowodzi, ponad wszelką wątpliwość, istnienia najpoważniejszych momentów gospodarczych, uzasadniających trwałą i stale wzrastającą wymianę towarową między Polską a Związkiem Radzieckim. Jasnym jest bowiem, że rozwijające się życie gospodarcze Polski będzie wymagało trwale i to rosnących ilości tych towarów, których nam Związek Radziecki dostarcza i nie ulega żadnej wątpliwości, że możliwości eksportu radzieckiego przekraczają znacznie zapotrzebowania Polski. Stanowi to niezbity dowód na to, iż śmieszne cyfry przedwojennych obrotów handlowych polsko-radzieckich były wynikiem świadomej polityki, ograniczającej te obroty z wyraźną szkodą dla gospodarki polskiej.
Argument ten dotyczy w nie mniejszym stopniu polskiego eksportu. Jakkolwiek olbrzymie obszary Związku Radzieckiego, obejmujące różne strefy geograficzne i duży potencjał przemysłowy czynią Związek Radziecki niemal niezależnym od dostaw zagranicznych, to jednak olbrzymia chłonność rynku radzieckiego daje różnorodne i trwałe możliwości dla eksportu. Umowa 5-letnia i w tym względzie wprowadza tak pożądany dla naszej gospodarki planowej i dla ciągłości naszej produkcji moment trwałości. Struktura list eksportu polskiego do ZSRR, dostosowana jest do rozwoju polskich sił produkcyjnych. O ile w latach 1945 i 1946 najpoważniejszym artykułem eksportowym do ZSRR był węgiel, to już w r. 1948 na czoło wysuwają się wyroby tekstylne, których udział w eksporcie polskim do Związku wyniósł 36.2% . Analiza list eksportu polskiego do Związku wykazuje rozszerzenie wachlarza towarów eksportowanych i stały wzrost udziału towarów pracochłonnych. Zgodnie z tą linią rozwojową umowa 5-letnia przewiduje eksport z Polski rosnących ilości tkanin bawełnianych i wełnianych, sody kaustycznej i kalcynowanej, żelaza walcowanego, rur dla przemysłu naftowego, tubingów, szkła okiennego i wprowadza nowe rosnące w ciągu pięciolecia ilościowo i wysoce pracochłonne artykuły, a mianowicie: parowozy, wagony osobowe i towarowe, zapewniając zarazem dalszy zbyt węgla, koksu, cementu i cukru. Przewidziane w umowie pięcioletniej listy eksportowe nie wyczerpują całości eksportu każdorocznie uzgadnianego. Już w minionych latach bowiem eksportowaliśmy do Związku Radzieckiego i eksportujemy i w tym roku konfekcję, porcelanę, wyroby papierowe itd. Wobec powyższej struktury eksportu polskiego do Związku Radzieckiego nie trudno stwierdzić, że możliwości nasze wykonywania i rozszerzania tego eksportu są trwałe, a wspomniana już wyżej olbrzymia chłonność rynku radzieckiego zapewnia niewątpliwie dalszy zbyt i możność jego zwiększenia w miarę rosnącej stale stopy życiowej ludności radzieckiej.
Przy omawianiu struktury naszego eksportu do ZSRR należy — nawiasowo — wspomnieć o zaliczanej na naszą korzyść pozycji kosztów tranzytu towarów i osób radzieckich przez terytorium Polski. Z tytułu tych kosztów inkasowaliśmy i inkasujemy w formie zaliczenia na dobro naszego rachunku clearingowego około 15 milionów dolarów rocznie, a w zawartej w sierpniu 1947 umowie o dostawę do Polski ze Związku Radzieckiego 300 tysięcy ton zboża przewidziano pokrycie połowy należnościami za tranzyt kolejowy.
Umowa pięcioletnia o wzajemnych dostawach towarów i coroczne jej przekraczanie nie wyczerpują zakresu obrotu towarowego między Polską a Związkiem Radzieckim.
Zawarta dnia 26 stycznia 1948 r. umowa o dostawach ze Związku Radzieckiego do Polski sprzętu przemysłowego na kredyt otwiera nowe rozległe perspektywy dla rozszerzenia i pogłębienia polsko-radzieckich stosunków gospodarczych, co jest oczywiście równoznaczne ze zwiększeniem obrotów towarowych. Olbrzymie znaczenie tej umowy dla wykonania planu uprzemysłowienia Polski uzasadnia szczegółowe jej omówienie.
Umową z 26 stycznia 1948 Związek Radziecki zapewnił Polsce dostawę w latach 1948—1956 sprzętu przemysłowego ogólnej wartości 450 milionów dolarów, udzielając Polsce równocześnie kredytu na spłatę tej należności i uzgadniając spłatę całej należności za dostarczony sprzęt towarami eksportowymi Polski.
Załączony do umowy wykaz ustala szczegółowo nomenklaturę dostarczyć się mającego sprzętu oraz termin dostawy. Spis ten obejmuje: kompletne wyposażenie huty żelaznej o rocznej zdolności produkcyjnej 1 500 000 ton stali, urządzenia fabryki sody, fabryki sztucznych nawozów azotowych, fabryki kwasu siarczanego, fabryki karbidu, fabryki fenolu, fabryki kwasu octowego i bezwodnika octowego, techniczne urządzenia fabryki cementu o wydajności rocznej 300.000 ton, montownie samochodów ciężarowych i samochodów osobowych, urządzenia energetyczne i urządzenia dla hutnictwa metali nieżelaznych, nadto szereg poszczególnych maszyn i urządzeń dla przemysłu węglowego, przemysłu naftowego, przemysłu budowy maszyn, hutnictwa, przemysłu włókienniczego i przemysłu papierniczego. Dostawa tego sprzętu rozpoczęła się, w skromnym rozmiarze, już w r. 1948 i dokonywana będzie w ustalonych umową terminach sukcesywnie — w miarę fabrykacji — w czasokresie do 1956 r. włącznie.
Umowa ta dowodzi, że olbrzymi potencjał przemysłowy Związku Radzieckiego zdolny jest — mimo konieczności odbudowy i rozbudowy własnego gospodarstwa — eksportować poważne ilości sprzętu przemysłowego. Związek Radziecki stanął już w rzędzie poważnych eksporterów sprzętu inwestycyjnego, a dla Polski stał się najpoważniejszym i najdogodniejszym źródłem dóbr inwestycyjnych.
Dostawa wyszczególnionego wyżej sprzętu inwestycyjnego ma dla Polski, jej oblicza społeczno-gospodarczego i dla jej rozwoju olbrzymie znaczenie. O te dostawy opiera się znaczna część sześcioletniego planu uprzemysłowienia Polski i budowania podstaw socjalizm u w Polsce. Możność korzystania przez Polskę z tak znacznego i cennego importu dóbr inwestycyjnych uzależnioną była oczywiście od możliwości dokonywania spłat należności za te dobra. Związek Radziecki wykazał pełne zrozumienie sytuacji gospodarczej Polski i przez udzielenie dogodnego kredytu, i przyjęcie zasady spłaty należności dostawą towarów polskich do Związku Radzieckiego, umożliwił Polsce dokonanie tak poważnego a niezwykle potrzebnego zamówienia. Wedle postanowień umowy płatności za dostarczone dobra rozpoczynają się w roku kalendarzowym następującym po każdej efektywnie dokonanej dostawie i rozłożone są w każdym poszczególnym wypadku na pięć lat. Oznacza to zwolnienie Polski od przyjętych powszechnie w krajach kapitalistycznych zaliczek, wpłat w czasokresie produkcji itd., oznacza to nadto, iż pierwsze nawet spłaty dokonywane będą w chwili gdy dostarczony sprzęt inwestycyjny będzie przeważnie już służył produkcji i powiększał zasoby towarowe kraju. Niezwykle dogodnym jest rozłożenie płatności nie na pięć równych rat rocznych a na raty rosnące progresywnie na przestrzeni pięciu lat. Wedle bowiem przepisów umowy spłata należności za każdy dostarczony sprzęt dokonana będzie w wysokości 10% w pierwszym roku kalendarzowym po dostawie, 15% w drugim roku, 20% w trzecim roku, 25% w czwartym i 30% w piątym roku. Ten rozkład rat ułatwia bardzo znacznie spłatę należności, gdyż w czasie płatności zwłaszcza większych rat dostarczone dobro inwestycyjne w pełni już pracuje i dostarcza gospodarstwu polskiemu towarów umożliwiających spłatę. W przeciwieństwie do zwyczajów krajów kapitalistycznych udzielony przez Związek Radziecki kredyt nie wymaga żadnych obligacji ani gwarancji bankowych, nie jest obciążony żadnymi prowizjami i dyskontami itp., a przewidziana w umowie stopa procentowa (3% ) jest umiarkowana. Można tedy śmiało twierdzić, iż przy ustalaniu warunków spłaty, Związek Radziecki uczynił wszystko, aby umożliwić Polsce dokonanie tych wielkich zamówień a tym samym realizację planu szybkiego uprzemysłowienia. Jednym z najistotniejszych warunków umożliwiających Polsce dokonanie zamówień i spłatę należności jest postanowienie umowne, iż spłata kredytów i odsetek dokonana będzie przez Polskę wyłącznie dostawą towaru a w szczególności cynku, blachy cynkowej, sody, rur dla przemysłu naftowego, żelaza walcowanego, parowozów, wagonów, cementu i koksu; przewidziana jest możliwość dostawy — w drodze dodatkowego porozumienia stron — również innych towarów. Jeżeli porównamy listę dostarczyć się mających dóbr inwestycyjnych z listą towarów przewidzianych na spłatę należności — to bez trudu możemy stwierdzić, że przeważna część towarów, które służyć mają na spłatę należności, wyprodukowana będzie przy użyciu dostarczonych dóbr inwestycyjnych. Taka konstrukcja umowy nie tylko ułatwia dokonanie spłaty, ale daje pewność, że spłata tak poważnych dostaw inwestycyjnych będzie mogła być dokonana bez uszczerbku dla zaopatrzenia kraju. Wobec rozłożonego na 8 lat czasokresu dostaw i pięcioletniego kredytu termin spłat rozciąga się na 13 lat, co oczywiście również ułatwia ich dokonanie. Dla uniknięcia nieporozumień zaznaczyć należy, że ilości towarów dostarczyć się mających w poszczególnych latach na spłatę należności za sprzęt inwestycyjny są ilościami dodatkowym i poza ustalonymi w umowie 5 -letniej o wzajemnych dostawach towarów, że zapewniają one zatem zwiększenie zbytu towarów polskich w czasie trwania tej umowy oraz zbyt na szereg lat po wygaśnięciu umowy pięcioletniej.
Umowa z 26 stycznia 1948 r. o dostawie sprzętu inwestycyjnego i zawarty dnia 26 stycznia 1948 r. protokół do tej umowy obejmują szczegółowe postanowienia określające zasady ustalania cen za dostarczony sprzęt, gwarancji i arbitrażu oraz warunki odbioru technicznego tudzież montażu i pomocy technicznej. Postanowienia dotyczące zasad ustalania cen, warunków dostaw, gwarancji, arbitrażu itd. omówione będą pokrótce łącznie z warunkami obowiązującymi przy wzajemnej dostawie towarów, jako zagadnienia techniki wykonania umów. Szczególnego podkreślenia wymagają postanowienia dotyczące pomocy technicznej przy zainstalowaniu montażu i uruchomieniu dostarczonego sprzętu. Moment ten bowiem wprowadza nas w dziedzinę niezmiernie ważnej współpracy technicznej, stanowiącej część polsko – radzieckich stosunków gospodarczych, wykraczających poza obroty towarowe. Umowa z 26 stycznia 1948 przewiduje okazanie przez ZSRR Polsce pomocy technicznej przy zainstalowaniu, montażu i uruchomieniu dostarczonego sprzętu przez delegowanie do Polski specjalistów radzieckich i przez zaznajomienie polskich specjalistów i robotników z procesem technologicznym wytwórczości w odnośnych przedsiębiorstwach radzieckich. Dzięki temu postanowieniu, które we wspomnianym protokole jest szczegółowo rozwinięte, Związek Radziecki stanie się dla Polski nie tylko dostawcą dóbr inwestycyjnych, ale także źródłem wiadomości technicznych. Dla oceny wagi tego źródła informacji należy przypomnieć, że przedwojenne zacofanie przemysłowe Polski i jej sześcioletnie odcięcie od świata pozostawiły znaczne luki. Związek Radziecki — częściowo może właśnie na skutek polityki izolacji prowadzonej przez kraje kapitalistyczne — wykonał ogromną pracę w dziedzinie techniki i zebrał olbrzymie w tym względzie doświadczenie. Rozwój wynalazczości i nowych metod produkcyjnych, zastosowanie ulepszeń, były i są w Związku Radzieckim tym większe, iż w przeciwieństwie do krajów kapitalistycznych nie są one krępowane żadnymi momentami gospodarki indywidualnej i względami na indywidualną odcinkową opłacalność. Systematyczną, wszechstronną i pełną zapału pracą radzieckich uczonych, techników , nowatorów i racjonalizatorów , kierowana przez dziesiątki lat przez świadome celów kierownictwo praca zbiorowa w interesie całości gospodarstwa, nie znająca „tajemnic przedsiębiorstwa“ ani względów na prywatno-kapitalistyczną kalkulację wydała olbrzymie rezultaty i korzystanie przez Polskę z tej skarbnicy doświadczeń, pomysłów i wynalazków ma dla gospodarstwa naszego olbrzymie znaczenie. Postanowienia umowy z 26 stycznia 1948 o pomocy technicznej przy zainstalowaniu i uruchomieniu dostarczonego przez Związek Radziecki sprzętu inwestycyjnego jest tylko jednym ale nie jedynym źródłem przenikania do nas radzieckich wiadomości i doświadczeń. Istnieje bowiem szersze jeszcze porozumienie polsko-radzieckie o współpracy naukowo-technicznej, a w formie komisji mieszanej stworzony jest instrument dla wymiany doświadczeń i wiadomości, instrument, którego znaczenie będzie niewątpliwie rosło i którego wagi nie można pomijać przy omawianiu polsko-radzieckich stosunków gospodarczych.
Doświadczenia minionych pięciu lat wykazują stały, systematyczny wzrost obrotów polsko – radzieckich oraz wszechstronny rozwój stosunków gospodarczych dających pewność dalszego pogłębiania współpracy. Taki stały wzrost obrotów, rozwój wymiany i rozszerzanie zakresu współpracy nie są możliwe bez istnienia głębszych przyczyn. Jedną z tych przyczyn, przyczyną istotną i czysto gospodarczą jest struktura gospodarcza obu krajów , która daje Polsce pewność zaopatrzenia w konieczne jej surowce i możność dokonywania zamówień inwestycyjnych, zapewniając równocześnie zbyt towarów polskich służących na pokrycie tego rosnącego różnorodnego i dla polskiego życia gospodarczego niezmiernie ważnego importu.
Drugą nie mniej istotną przyczyną, umożliwiającą szybki i trwały rozwój polsko-radzieckich stosunków gospodarczych jest struktura społeczno-gospodarcza obu krajów i wynikające stąd podstawowe założenia, którymi się obie strony kierują.
Wyeliminowanie momentów prywatno-kapitalistycznych, i koncentracja całości dyspozycji zasobami w ręku rządów, dają obu stronom zawierającym umowy i układy handlowe możność uwzględnienia wyłącznie momentów ogólno-gospodarczych i zapewniają pełne wykonanie uzgodnionej wymiany.
Prymat momentów ogólno-gospodarczych daje obu krajom możność wszechstronnej oceny korzyści umowy a pewność pełnego wykonania wyklucza przekreślenie którejkolwiek z tych korzyści przez praktykę wykonania umowy. Co więcej, te odmienne od kapitalistycznych założenia podstawowe polsko-radzieckich stosunków gospodarczych, odmienny duch nimi kierujący — ujawniają się także w możliwościach międzypaństwowego uregulowania szczegółów technicznych wymiany i w dążeniu do uregulowania, uwzględniającego interesy obu stron. W stosunkach z krajami kapitalistycznymi zawarte porozumienia handlowe są wielokrotnie tylko ramami, wymagającymi wypełnienia przez konkretne transakcje zawarte z przeróżnymi dostawcami i odbiorcami. Każda z takich transakcji otoczona jest naturalną w ustroju kapitalistycznym atmosferą konkurencji i spekulacji, dojście lub niedojście do skutku takiej czy innej transakcji, termin i sposób jej wykonania zależą od szeregu zmieniających się czynników, z których, po stronie partnera kapitalistycznego, najistotniejszą rolę odgrywa obliczenie jego prywatnego zysku. Skutkiem tego rzeczywiste obroty są wielokrotnie różne od przewidywanych układem międzypaństwowym często ze szkodą dla ogólnej gospodarki obu krajów.
W rokowaniach polsko-radzieckich obustronne listy towarowe ustalane są na podstawie planów produkcyjnych i importowo-eksportowych każdego z państw a doświadczenie ubiegłych lat wykazuje, iż każda ze stron stara się, w granicach przez plany zakreślonych, uwzględniać potrzeby i życzenia drugiej. Ponieważ jak wiadomo — wykonanie dostaw przewidzianych w uzgodnionych listach towarowych jest niezawodne, całość wymiany towarowej dokonywana jest drogą porozumień międzypaństwowych, kierujących się wyłącznie względami na całość gospodarki każdego z krajów. To samo dotyczy — mutatis mutandis — istotnego dla wymiany międzynarodowej zagadnienia cen. Praktyka minionych pięciu lat i umowa pięcioletnia ustalają zasadę, iż ceny w umowach rocznych uzgodnione będą na zasadzie cen światowych dla danego artykułu. Ta bezstronna zasada zezwala na ustalenie cen dla wszystkich umową objętych towarów w układach międzypaństwowych eliminując w ten sposób wszelkie gierki, sztuczne haussy itp. Nawet w odniesieniu do czysto technicznych spraw dostawy i odbioru towarów układy międzypaństwowe regulują bezstronnie wszelkie istotne szczegóły, Gdy np. konieczność przeładunku towarów na granicy z szerokotorowych wagonów radzieckich do normalnotorowych polskich i odwrotnie wytwarzała pewne trudności — układ międzypaństwowy wprowadził tzw. tryplikaty listów przewozowych to jest dodatkową odbitkę listów przewozowych, na której kolej odbierająca towar potwierdza odebraną ilość a tryplikaty te są podstawą rozliczeń. Całość spraw związanych z techniką dostawy i odbioru uregulowana jest ogólnymi warunkami dostaw tj. układem państwowym ustalającym wszystkie szczegóły tej techniki. Podobnie umowa o dostawie sprzętu przemysłowego na kredyt uzupełniona została w dniu 4 sierpnia 1948 r. obszernym protokółem międzyrządowym ustalającym wszystkie okoliczności dotyczące dokonywania zamówień i projektów, terminów wykonania dostaw, montażu i pomocy technicznej, odbioru technicznego, gwarancji za wykonanie, warunków transportowych, arbitrażu i szczegółów umowy finansowej. Wszystkie te przepisy mają na celu sprawiedliwe i równorzędne regulowanie wszystkich licznych szczegółów związanych z wykonaniem umów. Stanowią one znakomite uzupełnienie zasadniczych tendencji rozwijania i zacieśniania sytuacji gospodarczej w dążeniu do wyzyskania maksymalnych możliwości rozwoju sił produkcyjnych w interesie całości.
Struktura społeczno-gospodarcza Związku Radzieckiego i duch kierujący jego polityką gospodarczą zezwoliły Polsce na korzystanie z przyjaznej pomocy Związku w trudnych sytuacjach gospodarczych. Wspomniałem już o dostawie towarów na kredyt jeszcze w czasie wojny i o pomocy w odbudowie transportu, nie wolno jednak pominąć dalszych faktów, dowodzących że Związek Radziecki jest przyjacielem do którego można się w potrzebie skutecznie odwołać. Gdy na skutek nienadzwyczajnych zbiorów 1947 r. Polska stanęła przed niebezpieczeństwem deficytu zbożowego, Związek Radziecki dwiema umowami z sierpnia 1947 i z 26 stycznia 1948 r. podjął się dostawy 500.000 ton zboża udzielając kredytu spłacalnego do końca 1949 r. Dnia 5 marca 1947 r. Związek Radziecki udzielił Polsce dla umożliwienia jej zakupów zamorskich pożyczki w złocie w wysokości 27 885 000 dolarów spłacalnej towarami wciągu dziewięciu lat poczynając od 1 marca 1950 roku.
Oceniając dotychczasowe doświadczenia powojennych polsko-radzieckich stosunków gospodarczych i oparte o zawarte umowy kilkuletnie perspektywy ich świetnego rozwoju — należy stale pamiętać o istotnych różnicach między stosunkami gospodarczymi państw kapitalistycznych a stosunkami ze Związkiem Radzieckim. Obok niewątpliwych a strukturą gospodarczą obu państw i sąsiedztwem uzależnionych najgłębszych przyczyn czysto gospodarczych — stały i wszechstronny rozwój tych stosunków uzasadniony jest wyższością gospodarki socjalistycznej nad gospodarką kapitalistyczną.
Związek Radziecki jako kraj socjalizmu nie zna tendencji imperialistycznych. Gospodarka radziecka nie jest nastawiona na poszukiwanie zagranicznych rynków zbytu i skutkiem tego zupełnie obcą jest jej tendencja narzucania w ramach układów handlowych towarów kontrahentowi niepotrzebnych lub mniej potrzebnych.
W następstwie takiego podejścia Związek Radziecki nie zna też obaw przed rozwojem własnej produkcji kontrahenta, choćby ten rozwój produkcji ograniczał import kontrahenta ze Związku Radzieckiego. Współpraca gospodarcza może się tedy rozwijać na zupełnie zdrowych podstawach wzajemnych korzyści, wzajemnych interesów gospodarczych z wykluczeniem dążeń do opanowania rynku, do monopolu, do ograniczenia możliwości produkcyjnych słabszego partnera, do uzyskiwania dodatkowych korzyści z jednostronnej struktury wymiany towarowej. Te wszystkie momenty zachodzą w odniesieniu do handlu zagranicznego Związku Radzieckiego z jakimkolwiek krajem, a tym bardziej z krajami zaprzyjaźnionymi, krajami demokracji ludowych, którym Związek Radziecki dopomaga do rozwinięcia ich pełnych możliwości gospodarczych i do podnoszenia stopy życiowej ich ludności.1
Ta, wolna od momentów konkurencji i spekulacji, tendencja rozwijania wszystkich sił gospodarczych w interesie całej ludzkości, duch solidarności międzynarodowej, duch socjalizmu są niesłychanie doniosłym czynnikiem rozwoju polsko-radzieckich stosunków gospodarczych mających zresztą pełne gospodarcze uzasadnienie w strukturze gospodarczej i sąsiedztwie obu krajów.
1Podkreślenie własne.