za: Myśl Współczesna. Czasopismo naukowe, Nr. 12, Warszawa–Łódź, Grudzień 1949 [podkreślenia – redaktor G.N.]
Teoria periodyzacji historycznej, opierająca się na marksistowsko–stalinowskiej koncepcji formacji społeczno–gospodarczych, nabiera treści, życia, staje się jasną i twórczą, gdy ją zastosuje w nauce, w badaniu i odtwarzaniu przebiegu dziejów, uczony, który posiada odpowiedni zasób istotnej wiedzy historycznej, opanowanie właściwej metodologii i który dąży do celu naukowego w oparciu o ideologię świata pracy.
W ogólnej atmosferze kulturalnego zastoju rozwój nauki zachodniej został zahamowany przez skostnienie metodologii. Jednocześnie dynamizm myśli naukowej zapanował w Związku Radzieckim. W oparciu o świetne tradycje uczonych rosyjskich, emigrantów politycznych z epoki caratu, radzieccy pracownicy naukowi stanęli do warsztatów pracy w nowych warunkach nie tylko jednostkowych wysiłków, lecz przede wszystkim zorganizowanych planowo zespołów, zaopatrzeni we właściwą metodę — najważniejszą w badaniu naukowym pomoc.
Podstawą badań stawała się wykształcona dziesięcioleciami przez najwybitniejsze umysły, odrzucana bezwzględnie przez naukę burżuazyjną metodologia marksistowska, rozwinięta dalej przez Lenina. Metodologia marksistowsko–leninowska prowadziła pracowników naukowych w Związku Radzieckim przede wszystkim do krytyki, rewizji dotychczasowych osiągnięć nauki burżuazyjnej. Przystąpiono do szturmu na wszystkich polach, oczyszczono je z chwastów, które wyrastały w znacznym stopniu pod wpływem określonych tendencji społecznych, politycznych, hamujących rozwój myśli naukowej. Z kolei uczeni radzieccy pod opieką i kierownictwem czynników politycznych, reprezentujących cały świat pracy, rozpoczynali wielkie dzieło — wzbogacenia dorobku w dziedzinie historii dzięki teorii i metodzie materializmu dialektycznego i historycznego. Osiągnięcia pracy, która wywołuje podziw swym rozmachem, odwagą myśli, uderzającą krytycznie w najbardziej utrwalone tradycje naukowe, osiągnięcia te są duże, tym cenniejsze, że nie grozi im skostnienie, że służą one jako podstawa do dalszych badań i nowych zdobyczy naukowych.
Wśród najbardziej wartościowych podstawowych środków metodologicznych w zakresie badań historycznych szczególnie płodną w rezultaty okazała się teoria periodyzacji dziejów, oparta o formacje społeczno–gospodarcze, zwłaszcza w zakresie dwu formacji: feudalnej i kapitalistycznej.
W nauce radzieckiej niejednokrotnie zwracano uwagę na to, że burżuazyjna nauka historyczna nie jest zdolna rozwiązać problemu przejścia od feudalizmu do kapitalizmu i znaleźć wyjaśnienia skomplikowanego, przebiegającego w sprzecznościach procesu powstawania i stabilizacji kapitalistycznego systemu produkcji. Genezy kapitalistycznej wytwórczości nie można wyjaśnić pozostając na stanowisku historycznego idealizmu.
Zagadnieniu genezy kapitalizmu poświęcają wiele uwagi historycy radzieccy; badania historyczne podejmowane są często z tego stanowiska — w poszukiwaniu elementów kapitalizmu w okresach przejściowych — tym samym określania pojęcia kapitalizmu w odróżnieniu od poprzedzającej go formacji feudalizmu, a zarazem następującej po kapitalizmie formacji socjalizmu. Marksiści radzieccy ustalają stopniowo zasady periodyzacji w dziejach Związku Radzieckiego, gdzie mają do rozwiązania trudne, ale wdzięczne zadanie — ze względu na jednoczesną różnorodność etapów rozwojowych w dziejach poszczególnych narodów Związku.
Historycy radzieccy doszukują się procesu narodzin i stopniowego rozwoju form gospodarczych i społecznych systemu kapitalistycznego w epoce feudalizmu, śledzą proces narastania w gospodarstwie feudalnym sił wytwórczych. Rozwój postępuje w różnym tempie, w poszczególnych krajach (nawet w krajach europejskich nie mówiąc o innych kontynentach) w rozmaitym czasie — różnice te wyrażają się niekiedy w stuleciach; prawo jednak jest niezłomne, stale i zawsze obowiązuje. Tylko w oparciu o takie prawa można odbudować rozwojowy proces dziejowy, można zrozumieć w ogóle sens dziejów ludzkich, a historiografia ze zbiorów różnych opowieści może przeobrazić się w naukę i to na równi z przyrodniczymi — naukę ścisłą. Na takiej podstawie można budować syntezę dziejów.
Zajmując się problemem genezy kapitalizmu, a zarazem ogólnym problemem formacji i podstaw periodyzacji w dziejach — szereg uczonych radzieckich robi przegląd rezultatów dotychczasowych badań w zakresie historii feudalizmu, przy czym poddaje gruntownej rewizji metody i osiągnięcia historyków burżuazyjnych — rosyjskich i obcych. Przystępując do badań nad tymi samymi problemami i odnoszącymi się do nich źródłami, dochodzą oni do innych osiągnięć naukowych, nowych, daleko nieraz sięgających wniosków.
Wśród tych prac wyróżniają się w obecnym momencie trzy monografie, które wiąże zasadnicze zagadnienie: kolejności dwu podstawowych formacji społeczno–gospodarczych oraz początków kapitalistycznych form produkcji, jakie powstają w ustroju feudalnym, rozwijają się stopniowo w tych warunkach i doprowadzają feudalizm do rozkładu, kapitalizm do rozkwitu. Akademik E.A. Kosminski w pracy: «Badanie dziejów agrarnych Anglii XIII wieku» (Ak. Nauk 1947) przedstawia zarodki kapitalizmu w ustroju feudalnym, M.M. Smirin w pracy: «Reformacja ludowa Tomasza Münzera i wielka wojna chłopska» (Ak. Nauk 1947) zajmuje się dalszym okresem jego rozwoju, zaś prof. S.B. Kan w pracy: «Dwa powstania tkaczy śląskich 1793–1844» (Ak. Nauk 1948) kontynuuje poniekąd prace poprzednich historyków, przedstawiając analizę ekonomiczną i historyczną Śląska w okresie przełomowym między formacją feudalną i kapitalistyczną, w okresie manufaktury, ostatecznego etapu wczesnego kapitalizmu.
* * *
Praca ak. Kosminskiego, jedna z najpoważniejszych pozycji w historiografii radzieckiej, stanowi owoc 13–letnich badań autora nad historią agrarną Anglii w okresie rozkwitu feudalizmu. Monografia została oparta na ogromnym wszechstronnym materiale źródłowym; punktem wyjścia tej pracy jest nauka klasyków marksizmu o formacjach. W przedmowie autor analizuje prace mediewistów rosyjskich nad historią Anglii rolniczej: dwu pierwszych «pokoleń» (Kowalewski i Winogradow, Pietruszewski i Sawin), a następnie trzeciego, do którego siebie zalicza, oraz czwartego pokolenia — młodych historyków radzieckich.
Autor przedstawia zadania, jakie stanęły w zakresie opracowywanego przez niego przedmiotu przed historykami radzieckimi, którzy mieli dokonać przeglądu całej historiografii w zakresie dziejów agrarnych Anglii pod kątem widzenia metodologii marksistowsko–leninowskiej. W zakresie
historii feudalizmu stanęli oni wobec pracy na dużą miarę «szkoły klasycznej» (głównie Winogradowa), która stosowała metodę wielkich uogólnień, koncepcji syntetycznych. Teorie stąd powstałe zostały zakwestionowane nawet przez późniejszych historyków burżuazyjnych. Stare konstrukcje runęły. Dalsze badania poszły po drodze opracowań monograficznych, które wykazywały niezwykle skomplikowaną i różnorodną strukturę gospodarczą w różnych okręgach Anglii.
Historycy radzieccy oparli się w swych studiach głównie na teorii Marksa i Lenina o rencie przedkapitalistycznej i to pozwoliło im dojrzeć w klasycznym średniowieczu angielskim silne zróżnicowanie społeczne oraz walkę klasową, jaka toczyła się na gruncie społecznych stosunków i w życiu politycznym. Ak. Kosminski wychodząc z marksistowskiej pozycji i dążąc do wyjaśnienia istoty agrarnego rozwoju średniowiecznej Anglii, stawia jako centralne zagadnienie feudalny system wytwórczości oraz rentę feudalną jako najbardziej charakterystyczny wyraz feudalnych stosunków wytwórczych.
W w. XII—XIII w Anglii rolniczej panował manor klasyczny, stanowiący związek dwu organizacji agrarnych: wsi chłopskiej i gospodarstwa dworskiego, opartego na powinnościach niewolnych chłopów i zależnego od pracy dostarczanej przez wieś. Manor tzn. przede wszystkim dwór pański i wieś chłopska, nadto wolne dzierżawy, zajmował około 80% terytorium Anglii. Ogółem 40% ziemi wypadało na ziemię poddanych (villani), 32% na domeny, 28% na dzierżawy. Ukształtował się typ manoru bardzo różnorodny. Istniały manory bez domenu lub bez ziemi poddanych. Pod względem rozmiarów wielkie manory wynosiły 13% ogółu, średnie 22%, drobne 65%. Zanikały stopniowo domeny królewskie, wzrastały posiadłości kościelne, przeważnie w drobnych gospodarstwach. Manor spełniał funkcje gospodarcze, sądowe, fiskalne i policyjne.
Istotę manoru stanowiła organizacja, służąca do uzyskiwania przez pana renty feudalnej, która występowała w zwykłych średniowiecznych formach: odrobkowej (w pracy), naturalnej (w produktach) i pieniężnej (głównie w czynszu). W zależności od charakteru renty powstawała struktura dworu, kształtowało się prawne położenie chłopów, układał się stosunek między dworem i ziemią poddanych. Bez względu na to, jakie gospodarstwo prowadził dwór: rolnicze czy hodowlane, bezpośredni wytwórcy posiadali własne nadziały ziemi i narzędzia pracy i obowiązani byli do feudalnej renty jako skutku przymusu pozaekonomicznego.
Centralne miejsce w pracy ak. Kosminskiego zajmuje zagadnienie renty, które ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia istoty ustroju feudalnego. W badaniach nad rozwojem renty autor stwierdza ścieranie się dwu form renty gruntowej: pieniężnej i odrobkowej z tendencją rozwojową renty pieniężnej, która stopniowo osiąga decydującą przewagę nad innym i formami świadczeń na rzecz pana ziemi. Pieniężna renta dominowała nad odrobkową, a jeszcze w silniejszym stopniu nad rentą naturalną, która zachowała duże znaczenie, ale tylko w najbardziej zacofanych gospodarczo okręgach. W gęsto zaludnionych i gospodarczo przodujących okręgach wzrastała praca pańszczyźniana; renta odrobkowa odgrywała jeszcze poważną rolę w dużych manorach, głównie na wschodzie Anglii, mniej na południu, słabo utrzymała się na zachodzie, a zwłaszcza na północy; związek z rynkiem nie niszczył pańszczyzny, a nawet ją wzmacniał. W małych manorach natomiast niekiedy brak jej było zupełnie; przeważała tu renta pieniężna. W majątkach bliskich centrum właściciela ziemi odrobek zajmował poważne miejsce.
Na ogół jednak w Anglii feudalnej XIII w. rozwijał się proces komutacji czyli zamiany pracy na opłaty, związany z rozwojem gospodarstwa pieniężnego. Ogólne upieniężnienie gospodarstwa prowadziło do rozkładu naturalne gospodarstwo manoru, do wzrostu społecznego podziału pracy — oddzielenia produkcji miasta od wsi, do rozwoju rynku wewnętrznego i zewnętrznego, wprowadzania momentów gospodarczych wymiennych zamiast użytkowych. Obydwie strony: dwór i wieś były zainteresowane w zmianie stosunków ze względu na zapotrzebowanie pieniędzy i zamianę tradycyjnej pracy na najemną, co prowadziło chłopów do zwolnienia z poddaństwa, a panu zapewniało bardziej intensywną pracę gospodarczą. Państwo popierało proces upieniężnienia; rentę pieniężną wprowadzał najwcześniej monarcha, następnie świeccy właściciele ziemi, później duchowni.
Obciążeni rentą feudalną chłopi w średniowiecznej Anglii nie tworzyli jednolitej, lecz mocno zróżnicowaną masę. Byli wśród nich wolni i niewolni oraz różne pośrednie kategorie. Uposażenie w ziemię rozmiarami przedstawiało się rozmaicie, podobnie obciążenie rentą. Podstawową warstwę wiejskiej ludności, w większości chłopów, stanowili poddani — villani, których gospodarstwa wynosiły 58%. ogólnej liczby i którzy posiadali ogółem 40% ziemi uprawnej, obowiązani byli do pracy z inwentarzem na roli pańskiej. Uwalniani z zależności osobistej, przeobrażali się w «copyholder». Obok nich istnieli «freeholder», wolni (liberi) dzierżawcy (42% gospodarstw) — nie wyłącznie chłopi, byli wśród nich nawet rycerze; zależeli od sądów nie pańskich, lecz królewskich. Wewnętrznie mocno zróżnicowani, posiadali przeważnie drobne nadziały. W miarę rozkładu stosunków feudalnych wzrastała liczba wolnych dzierżawców. Zapoczątkowanie stosunków towarowo–pieniężnych i pewne uruchomienie ziemi wzmacniało i przyśpieszało proces kapitalistycznego gospodarowania, tworzenie się stosunków burżuazyjnych.
Zajmowali się historycy sprawą budżetu chłopskiego, ale próby obliczeń nie dały pozytywnego rezultatu. Nie doceniano ciężaru wyzysku feudalnego, który uniemożliwiał podniesienie techniki w gospodarstwie chłopskim, zwłaszcza przy złym położeniu w stosunku do rynku, przy braku zabezpieczenia osobistego i majątkowego. W brew tendencjom wielu historyków do idealizowania sytuacji chłopa angielskiego w okresie rozkwitu feudalizmu autor stwierdza, że formacja ta była mocno antagonistyczna. Poddani byli silnie obciążeni wyzyskiem na rzecz feudalnego dworu, nadto feudalnego państwa i feudalnego kościoła. Renta feudalna pochłaniała prawie cały produkt dodatkowy poddanego; tylko wolnemu dzierżawcy pozostawiono część dochodu dając mu możność pewnej akumulacji. Odrobkowa renta przedstawiała najcięższą formę feudalnego wyzysku; renta pieniężna miała tendencje szybkiego wzrostu.
Zróżnicowanie wewnętrzne w manorze obejmowało także właścicieli ziemskich. Drobne majątki stanowiły 65% ogólnej liczby, ale ich udział w ziemi wynosił tylko 30%, podczas gdy górna warstwa feudałów stanowiła 13% właścicieli i posiadała 40% ziemi. Wśród drobnej rycerskiej własności udział chłopów w użytkowaniu ziemi był nieznaczny, przeważała w świadczeniach renta pieniężna i praca najemna. To zbliżało drobną szlachtę do mieszczaństwa i nowej szlachty — gentry. Drobny dwór, mniej związany z rentą feudalną, był podatniejszy na przeobrażenia kapitalistyczne. Położenie części miejscowej siły roboczej zbliżało się do sytuacji osiadłych robotników. Gospodarstwo związane tu było z wyzyskiem pracy najemnej, chociaż w społeczeństwie feudalnym wobec przewagi renty pieniężnej pozostawało w łączności z rynkiem; słabiej związane z tradycją nie skostniało w formach feudalnych. Drobni rycerze wraz z wielkimi freeholderami wzmacniali tendencje rozkładowe o charakterze burżuazyjnym na wsi feudalnej. Pochodzili z rozpadania się dużych dworów, stanowili niekiedy przeżytek niezakończonego procesu tworzenia manorów w feudalizmie angielskim, w którym przetrwały elementy przedfeudalne, wreszcie byli wynikiem wczesnego rozkładu tych manorów, których budowa nie została wykończona.
Siłę roboczą w feudalnym manorze historiografia klasyczna sprowadzała do pańszczyzny zamożniejszych chłopów, pracujących na gruncie pańskim z własnym inwentarzem, oraz do dworskich robotników, dobieranych z tego samego środowiska, pracujących z inwentarzem dworskim, wreszcie do robotników najemnych spośród małorolnych chłopów, używanych w okresach wzmożonej pracy w polu. Kosminski rozważa głównie sprawę pracy najemnej, rozpowszechnionej w gospodarstwie feudalnym, traktując użycie tej pracy ze stanowiska jej wpływu na rozkład feudalizmu. Rozwój komutacji i dominująca pieniężna forma renty, drugorzędna rola pańszczyzny w większości hrabstw państwa, brak w wielu manorach nadziałów chłopskich, liczne chłopstwo małorolne, którego własny grunt nie wystarczał na utrzymanie, liczne chłopstwo bogate, któremu nie wystarczała własna praca bez użycia pracy dodatkowej — te wszystkie okoliczności wywoływały konieczność użycia siły robotnika najemnego. Zbyt mały był rezerwuar na potrzeby wielkich dworów, zwłaszcza klasztorów, większa część domenów nie miała zaspokojonych swych potrzeb przez odrobkową pracę poddanych. Zapotrzebowanie pracy najemnej było istotne, szczególnie w małych manorach, gdzie domen nie był nasycony pracą villanów. Autor stwierdzając powszechność pracy najemnej na wsi angielskiej XIII w. rozważa nadto sprawę charakteru tej pracy w gospodarstwie feudalnym, zgoła odmiennego niż w gospodarstwie kapitalistycznym.
Główne źródła pracy dla domenu przedstawiały się jak następuje:
1) pańszczyzna obowiązująca villanów — poddanych, nierównomiernie rozłożona i w domenach różnorodnych i w hrabstwach; 2) praca stałych robotników; byli to servi, częściowo może potomkowie dawnych niewolników, przeważnie dostarczani ze wsi do dworów przez villanów, wynagradzani w naturze i drobną zapłatą (stipendia), pracujący głównie w dużych manorach; 3) praca braci świeckich — conversi — w klasztorach; 4) osobista praca gospodarza i jego rodziny — w drobnych manorach; 5) niedoceniana dotychczas praca małorolnych, bezrolnych chałupników (cottar–cottager), członków rodzin gospodarzy, niezatrudnionych na miejscu we wsi, także robotników miejskich powracających na wieś na czas robót w polu.
Ponieważ praca pańszczyźniana nie mogła zaspokoić nawet w połowie zapotrzebowania w gospodarstwie dworskim i chłopskim, zatrudniano liczne grupy ludności nie posiadającej ziemi i poszukującej zarobku; praca najemna znajdowała duże zastosowanie, odgrywała poważną rolę na wsi angielskiej w XIII w. Liczni małorolni żyli nie tylko z pracy na roli, zajmowali się również rzemiosłem, domowym przemysłem wełnianym, odbywali sezonowe wędrówki do miast, uzupełniające źródło utrzymania znajdowali w rybołówstwie, myślistwie, dostarczaniu torfu, drzewa — zajęciach związanych z almendą, wspólnymi użytkami — i w różnych innych dodatkowych robotach, przy czym rozporządzali większą swobodą niż chłopi pańszczyźniani. Różnice między kategoriami pracowników na roli stopniowo się zacierały. Istnieli wreszcie robotnicy najemni w ścisłym znaczeniu słowa, przybysze — vagantes, nieliczni, sezonowi, przeważnie miejskiego pochodzenia.
Doszukując się czynników rozkładu feudalizm u autor zwraca szczególną uwagę na kategorię cottager (cottari). Natura małorolnego robotnika najemnego na ziemi dworskiej występowała w pracy w podwójnym aspekcie. Posiadając ziemię od lorda, płacąc rentę i pełniąc na jego rzecz powinności — cottar był przedmiotem wyzysku feudalnego; otrzymując pracę zarobkową, w silniejszym znacznie stopniu był najemnym robotnikiem niż feudalnym chłopem. W manorze stosowany był wobec niego przymus pozaekonomiczny, zajmował on miejsce pośrednie między chłopem poddanym i dworskim pracownikiem.
Na terenie manoru występował proces przenoszenia robotników wiejskich w miejscach pracy, głównie w czasie prac sezonowych. W tym procesie Lenin dostrzegł zjawisko postępowe: rozbijania feudalno–pańszczyźnianych form najmu i odrobków. W takiej sferze zaczynały układać się stosunki kapitalistyczne. Na ogół jednak robotnik najemny na wsi — to również typ feudalny, wolny lub niewolny. Praca najemna zaledwie powstawała, stanowiąc wówczas jeszcze element feudalnego sposobu wytwórczości. W przeciwieństwie do optymistycznego obrazu dawniejszych historyków autor przedstawia ciężkie położenie chłopa, mały nadział ziemi, gospodarstwo w zupełnym upadku, konieczność sprzedawania własnej siły roboczej, porzucanie ziemi wobec braku wszelkiej obrony, praw, wobec zależności osobistej, przymusu pozaekonomicznego, zadłużenia. Tak przedstawiało się nieustalone położenie połowy ludności. Praca ciążąca głównie na cottarach, w małych manorach odgrywająca podstawową rolę, była rozpowszechniona również w dużych dawnych manorach obok stałej pańszczyzny i terminowej służby oraz właściwej najemnej pracy wolnych ludzi; w warunkach gospodarstwa feudalnego rozwijały się tu elementy kapitalistycznego wyzysku.
Wszystkie te sposoby organizowania pracy na wsi istniały nie w czystych formach lecz w różnych kombinacjach mniej lub więcej elastycznych; występowały one już w XI w., częściowo pod innym i nazwami. Manor powstawał przy udziale rosnącego stale w liczbę chłopstwa małorolnego.
Wielki manor, rozporządzający znaczną ilością ziemi i aparatem administracyjnym, korzystał z pańszczyzny nadzielonych gruntem chłopów i związanej z nią służby dworskiej. Mały manor tworzył większe gospodarstwo dworskie i opierał pracę w nim głównie na najmie, przede wszystkim na pracy cottara, który otrzymywał płacę tylko za czas pracy, co przedstawiało szczególną korzyść dla właściciela.
Dzięki połączeniu pracy cottara z pańszczyzną zachowała się w Anglii liczna warstwa wolnych chłopów, którzy od danin w naturze z pominięciem pańszczyzny przeszli do renty pieniężnej. W takich warunkach wyzyskiwanie cottarów, chociaż z istoty swej nie było kapitalistyczne, względnie łatwo w tę formę się przeobrażało, mogło być osiągnięte łatwiej w stosunku do chłopa pańszczyźnianego, który uprzednio musiał, być wyzuty z ziemi i sproletaryzowany. Cottar pozbawiony środków produkcji był zmuszony do sprzedawania swojej siły roboczej, na razie w ustroju feudalnym, ale z możliwością przejścia na pracę zarobkową w formie kapitalistycznej. Następuje coraz silniejsze usuwanie pańszczyzny przez system najmu, właściwe wczesnemu kapitalizmowi dążenie do stosowania przymusu pozaekonomicznego za pośrednictwem siły państwa feudalnego, głównie prawodawstwa antyrobotniczego, stosowania surowych środków antyrobotniczych. Zachowanie przeżytków przedfeudalnych wiązało się z procesem rozkładu feudalizmu.
Powstawały wczesne stosunki kapitalistyczne w drobnych manorach. Z warstwy małorolnych tworzyła się nowa klasa robotników najemnych. Tu rodziła się nienawiść małorolnego cottara do pana i króla, rządu, nienawiść cotara — robotnika najemnego, któremu ciążyło prawo robotnicze i brak ziemi, a który wytworzy społeczną bazę dla powstania Wata Taylera w XIV, podczas gdy chłop pańszczyźniany przeobrazi się w wytwórcę towarowego, któremu będzie ciążyła renta feudalna i prawo pańszczyźniane. Stąd pochodziły dwa programy powstańców, zależne od podwójnej społecznej struktury: villanów i cottarów — wśród nich pochodzący od małorolnych radykalny program przebudowy społecznej i politycznej na podstawie powszechnej równości i wspólnoty majątkowej.
Dla historyka społeczno–gospodarczego w historii Anglii interesująco przedstawia się zagadnienie klasycznego rozwoju kapitalizmu, wcześniej skrystalizowanego i zakończonego niż w jakimkolwiek innym kraju. Tu już w XVII wieku rozegrała się burżuazyjna rewolucja o znaczeniu światowym, nastąpiło opanowanie kolonii, dokonana została rewolucja agrarna i przemysłowa, zajęte prawie monopolistyczne stanowisko w dziedzinie kapitalistycznego przemysłu. Anglia dostarczyła materiału dla syntezy klasycznej ekonomii politycznej, dla budowy praw systemu kapitalistycznej produkcji. Marks stwierdza, że system kapitalistycznej wytwórczości rozwijał się tam, gdzie odpowiednie warunki powstawały już w wiekach średnich. Anglia średniowieczna zajmuje skromne miejsce w świecie europejskim, ale w XVI w. staje się już ośrodkiem obrotów handlowych świata. Z Anglii wywożono najprzód zboże, później głównie wełnę; wytwórczość towarowa w gospodarstwie pańskim była znaczna, w odpowiednich okręgach utrzymała się z tego powodu renta odrobkowa, niekiedy nawet z tendencją wzrostu. Wzrastał import przedmiotów luksusowych; płacił za to również chłop — rentą pieniężną albo odrobkową. Podnosił się ucisk feudalny, wciągnięte było w ten proces państwo jako oręż panowania klasowego. Nowy cios spadał na chłopów poddanych ze strony prawa, które broniło interesów właścicieli ziemi, popierało tendencję panów ku podniesieniu renty feudalnej, podobnie jak inne powinności nieustabilizowanej.
Dążenia panów feudalnych były popierane przez autorytet monarchy i system sądów królewskich. Nie broniły chłopa przed agresją i samowolą pana tradycja, obyczaj, kuria manoru; proces wzmacniania poddaństwa trwał, utrzymywała się niewyraźna płynna granica między wolnym chłopem i poddanym. Zachowały się w historii nieliczne epizody walki, jaką chłopi toczyli w obronie swych tradycyjnych praw, głównie o stabilizację świadczeń. XVII wiek to epoka wzrostu pańszczyzny, klasycznego manoru, jednocześnie agresji lordów przeciw wspólnotom, odgradzania tych ziem płotem i rowami i rozpaczliwej obronnej walki chłopów.
Dążenie do podniesienia dochodowości manorów środkami wyzysku pozaekonomicznego zostało stwierdzone przez większość historyków, studiujących epokę największego rozkwitu manoru w XII i XIII w.; nie wyjaśniają oni jednak warunków ogólno–gospodarczych tych tendencji feudałów, związku z rozwojem rynku dla produktów gospodarstwa wiejskiego, dążenia do przystosowania tego gospodarstwa do potrzeb rynku, wyrażającego się przede wszystkim w procesie komutacji czyli przejścia na rentę pieniężną i w usiłowaniu zwiększenia jej wysokości. Rozwój renty pieniężnej wymagał jako podstawy przejścia gospodarstwa chłopskiego do częściowej produkcji towarowej i to na potrzeby bliskiego rynku tzn. miasta. Związek z rynkiem podnosił wytwórczość chłopa, a jednocześnie wpływał na silniejsze zróżnicowanie majątkowe masy chłopskiej. System renty pieniężnej stawał się specjalnie korzystnym dla zamożnych chłopów, nie obciążał biedoty wiejskiej, natomiast przedstawiał wielkie trudności dla chłopa średniego, który utrzymywał się z własnego gospodarstwa i nie był związany z rynkiem, ponieważ całą pracę dodatkową oddawał dziedzicowi.
Renta pieniężna, wprowadzająca pewien element umowy w stosunkach między panem i chłopem, zrywając związek gospodarczy między nimi, stanowiła ważny krok w procesie uwolnienia chłopa z poddaństwa. Właściciel ziemi pozbawiony pańszczyzny szukał siły roboczej wśród ludności małorolnej, rozwijało się stosowanie pracy najemnej jeszcze w ramach systemu feudalnego; najemny robotnik otrzymujący płacę zarobkową obowiązany był jeszcze do renty feudalnej; stosunki kapitalistyczne pracy wikłały się z feudalnymi, co znajdowało wyraz w ówczesnym prawodawstwie robotniczym. Rozwój renty pieniężnej poprzez zróżnicowanie masy chłopskiej: wyodrębnienie góry, częściowe zrujnowanie średniej warstwy, wzrost półproletariatu — prowadził do rozkładu manoru i feudalnego systemu wytwórczości. Kułak wiejski i lichwiarz rywalizowali z dziedzicem w eksploatacji chłopstwa. Seniorzy wyprzedawali częściowo lub wydzierżawiali ziemię dla zdobycia pieniędzy; ucisk pozaekonomiczny przeobrażał się stopniowo w ekonomiczny wyzysk, przymus zastępowała umowa. Rozwój gospodarstwa towarowego przygotował proces powstania w ramach feudalnych nowych stosunków wytwórczych.
Rozwój gospodarstwa towarowego nie występował na wsi równomiernie. Gdy ziemia przyciągała do siebie kapitalistę miejskiego, przede wszystkim w krajach przemysłowych, rentę feudalną zastępowała renta kapitalistyczna. Gdy feudalna wieś wiązała się z rynkiem poprzez gospodarstwo pańskie, gdy otwierały się dalekie chłonne rynki na produkty wiejskie, zwłaszcza zboże i surowce, właściciel ziemi dążył do wykorzystania siły roboczej, wzrastała renta odrobkowa, eksploatacja feudalna związana z rozwojem szczególnie ciężkich form osobistej zależności, ze wzrostem pracy dodatkowej, z ograniczeniem nadziałów chłopskich; ta forma rozwoju gospodarstwa dworskiego właściwa była Europie Wschodniej od końca XV wieku. Na Zachodzie podobne tendencje wywoływały dążenie do zwiększenia produkcyjności pracy chłopskiej na drodze możliwej w średniowieczu racjonalizacji poprzez nawożenie ziemi, wzmocnienie kontroli nad pracą. Wpływ wzrostu gospodarstwa towarowego na rentę feudalną wyrażał się niekiedy we wzroście renty produktami, która przechodząc z gospodarstwa chłopskiego do pana stawała się w jego rękach towarem przeznaczonym na rynek. Była to forma najmniej elastyczna i korzystna dla pana, nie dawała chłopu bodźca dla intensywniejszego gospodarowania, ilościowego i jakościowego podniesienia produkcji; występowała ona jednak w pewnych warunkach, zwłaszcza w okresie dewaluacji pieniądza, np. w czasie rewolucji cen w XVI w., podobnie w średniowieczu, gdy spadała wartość renty pieniężnej.
Wpływ stosunków towarowo–pieniężnych na rentę feudalną zależał także od charakteru rynku. Popyt na zboże wzmacniał rentę odrobkową, natomiast osłabiał ją popyt na wełnę; przejście od rolnictwa do hodowli owiec w Anglii wpłynęło radykalnie na redukcję w gospodarstwie feudalnym pańszczyzny. Wzrost gospodarstwa towarowego łączył się również z czynnikami pozaekonomicznymi. Państwo feudalne, nabierające mocy na gruncie zaostrzenia walki klasowej, sprzyjało rozwojowi renty pieniężnej i popierało uprzywilejowanie zamożnej wolnej mniejszości chłopskiej oraz wzmocnienie zależności od pana ubogiej większości obciążonej rentą odrobkową. Nakładało ono podatki w formie pieniężnej, wzmacniało władzę seniora nad chłopami, tłumiło powstania chłopskie. W tym samym czasie Kościół ze swym systemem dziesięcin konserwował rentę produktami.
Przeciw potrójnemu ciężarowi renty powstawali chłopi w Anglii do walki, prowadzonej czynnie w postaci powstań w klasycznej ich epoce XIV—XVI w., oraz biernym stałym oporem. Program sformułowany w XIV w. został zrealizowany już prawie całkowicie w w. XVI. Ostatecznie wzrost stosunków towarowo–pieniężnych wywierał wpływ na gospodarstwo feudalne w następującej postaci: opanowanie przez rentę całkowitej dodatkowej pracy lub produktu; przekształcenie renty naturalnej i odrobkowej w pieniężną i przejście seniora do systemu pracy najemnej lub likwidacji gospodarstwa dworskiego; wzmocnienie i zracjonalizowanie systemu renty odrobkowej, hamujące rozkład produkcji feudalnej; najczęściej kombinowanie tych różnych form, w zależności od ekonomicznych warunków lokalnych. Wpływ stosunków towarowo–pieniężnych na gospodarstwo feudalne uzależniony był od stopnia rozwoju tych stosunków, od chłonności i położenia rynku, od charakteru popytu na produkty rolnicze, hodowlane lub przemysłowe, od roli gospodarstwa chłopskiego lub pańskiego w związku z rynkiem, od warunków rynku pracy, od siły tradycji dawnych form gospodarczych, od siły oporu chłopów wobec feudalnego wyzysku, od ogólnych warunków politycznych, zwłaszcza siły władzy centralnej i tym podobnych warunków.
Rozwój stosunków towarowo–pieniężnych podnosił udział państwa w rencie feudalnej, w jej pieniężnej postaci, wzmocnił również udział kościoła w rencie — w postaci naturalnej. Wytwórczość feudalna przystosowała się częściowo do nowych warunków, ale stopniowo stawała się przeszkodą w rozwoju stosunków produkcyjnych i ustępowała miejsca siłom i stosunkom kapitalistycznym. W XIII w. proces ten jeszcze był słaby, ale występowały już elementy wytwórczości kapitalistycznej: rozwój pracy najemnej, terminowa dzierżawa czynszowa, zróżnicowanie społeczne mas chłopskich w kierunku wyodrębnienia wiejskiej burżuazji od małorolnych. Pieniądz kruszcowy dopływał do Anglii w wyniku wywozu wełny na kontynent, obficie przedstawiała się podaż siły roboczej spośród ludności wiejskiej, pozbawionej własnego gospodarstwa.
W rozwoju form renty gruntowej istniało nie tylko lokalne zróżnicowanie, ale wykształciły się także mocne różnice strukturalne między wielkim i małym manorem; w drobnym gospodarstwie pańskim mniejszą rolę odgrywały elementy feudalizmu i dlatego szybciej następował jego rozkład. Wśród angielskich landlordów powstały dwie grupy: czysto feudalna, składająca się i z wielkich świeckich, i duchownych właścicieli, opierająca się na pańszczyźnie i drobno–rycerska, wyzyskująca raczej pracę najemną z tendencją do dalszych przeobrażeń.
W związku z rozwojem renty pieniężnej następował znaczny wzrost wolnej dzierżawy, która słabo podlegała systemowi feudalnemu; w tej sferze występował najwcześniej proces rozkładu feudalizmu. Wśród freeholderów istniała szybsza mobilizacja ziemi, zróżnicowanie udziałów. Już w XIII w. w Anglii następowało zbliżenie wolnych dzierżawców — rycerstwa i góry wolnych chłopów, tworzyła się w ten sposób baza społeczna dla lokalnego samorządu. W feudalnym społeczeństwie powstawał proces fermentu burżuazyjnego jako zarodek rozwoju kapitalistycznego. Tworząca się nowa warstwa społeczna — rycerstwo wraz z przedstawicielami miast — odegra wielką rolę w dziejach politycznych Anglii, w walce władzy królewskiej z baronami, w Izbie Niższej parlamentu, w opracowaniu konstytucji feudalnej.
Przyjmując wraz z Pietruszewskim fakt zaostrzenia walki klasowej w czasie powstania 1381 r. autor podkreśla jednak, że «czarna śmierć» nie miała w tym decydującego znaczenia, że «feudalna reakcja» wiązała się przede wszystkim z procesem rozwoju gospodarstwa feudalnego, że powstanie ogarnęło szczególnie te hrabstwa, gdzie była najbardziej rozwinięta renta odrobkowa, gospodarstwo wiejskie towarowe, gdzie rozkwitał przemysł wełniany, który kotera przeobrażał w domowego producenta. W programie powstańców podstawowe żądania — zniesienie poddaństwa i pańszczyzny, wolnej wymiany chłopskiej — postawili chłopi, którzy przeobrażali się w wolnych producentów towarowych. To była droga do likwidacji feudalizmu. Rozwój gospodarstwa towarowo – pieniężnego pogłębiał zróżnicowanie manoru, zaostrzając proces rozwoju renty pieniężnej, a jednocześnie wzmacniając «reakcję feudalną». Zaostrzenia klasowych antagonizmów w Anglii w XIII wieku po kilkudziesięciu latach dalszego rozwoju doprowadziło do wielkiego ruchu ludowego, na czele którego stanął Wat Tayler.