za: Myśl Współczesna. Czasopismo naukowe, Nr. 12, Warszawa-Łódź, Grudzień 1949 [podkreślenia – redaktor G.N]
Przedmiotem pracy M.M. Smirina: „Reformacja ludowa Tomasza Münzera“ jest nauka Münzera i idea ludowej reformacji, tworzenie się rewolucyjnej ideologii i jej znaczenie w dziejach Wielkiej Wojny Chłopskiej w 1525 r. Brak w tej monografii szerszego podłoża ekonomicznego, przedstawione natomiast zostały stosunki społeczne w okresie rozkładu feudalizmu, walka nowych sił społecznych z dawnymi tradycjami.
Autor rozpoczyna swą pracę, podobnie jak i inni historycy radzieccy, od analizy zasadniczych kierunków w dotychczasowych badaniach nad dziejami Wojen Chłopskich. Podkreśla on istnienie dwu różnych okresów w rozwoju historiografii prusko-junkierskiej i niemiecko-burżuazyjnej, zwracając uwagę na tendencje reakcyjne po 1848 r., które występowały wśród historyków na skutek opanowującego burżuazję lęku przed rewolucją proletariacką; tendencje te znajdowały wyraz w badaniu rewolucji chłopskiej w XVI w. pod kątem widzenia walki kontrrewolucyjnej, która okazała się wówczas dostatecznie silną dla stłumienia rewolucyjnych dążeń mas ludowych. Reakcyjni historycy usiłowali obalić wcześniejszą koncepcję demokratyczną najwybitniejszego znawcy Wojny Chłopskiej — Zimmermanna, oraz rewolucyjną koncepcję Engelsa.
Rok 1520 stanowił moment przełomowy w niemieckiej reformacji. Pierwsze wystąpienia Lutra tworzyły skoncentrowaną opozycję przeciw panującemu systemowi politycznemu i społecznemu, a wraz z tym i przeciw kościołowi papieskiemu, jednemu z najpotężniejszych feudałów. Po wezwaniu Lutra zwróconym „do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego“ sformułowanie jego programu stało się dokładniejsze i wówczas odsłonięte zostały sprzeczności, jakie zachodziły między mieszczańską reformacją Lutra a innymi kierunkami ideologii i ruchu. Luter oddalał się od idei rewolucji ludowej, doprowadzając wkrótce do ostrej walki wrogich stronnictw.
Ruch chłopsko-plebejski stworzył rewolucyjno-opozycyjne stronnictwo, które ogarniało coraz szersze kręgi i ulegało pogłębieniu w planach i akcji. Do walki ze stronnictwem Lutra doszło w momencie, gdy do Zwickau przybył Tomasz Münzer. Walka nabrała charakteru starcia między dwoma społecznie różnym i obozami. Tutaj Münzer wysunął hasło reformacji ludowej, którą przeciwstawił mieszczańskiej reformacji Lutra. Odtąd rozwijał się coraz mocniej antagonizm między ruchem burżuazyjnym i chłopsko-plebejskim.
Już w XIV i XV w. szerzyła się doktryna religijna, oparta na dążeniu do powrotu wczesnochrześcijańskiej równości. W nauce Münzera te tendencje komunistyczne stały się wyrazem potrzeb i żądań realnej warstwy społecznej, teologiczna doktryna Münzera nabrała określonego charakteru politycznego. Idea reformacji ludowej została sformułowana jeszcze przed wybuchem Wojny Chłopskiej, w latach 1520— 21. Głosząc panowanie porządku boskiego Münzer występował przeciw feudalizmowi i wszelkiej władzy klasowej, opierającej się na wyzysku społeczeństwa. Przed rokiem 1524 pozostał głównie teologiem, ale jednocześnie już wówczas występował w akcji w charakterze «politycznego agitatora». Nauka Münzera, nasycona religijnym mistycyzmem, w działaniu zrywała z mistycyzmem średniowiecznych herezji, głosiła konieczność walki z feudałami: z zamkami i klasztorami jako ogniskami zdrady i ucisku ludu. Konkretnym żądaniom mas ludowych Münzer nadawał ogólny zasadniczy charakter. Nauka Münzera stawała się ideologicznym orężem chłopów i plebsu, wezwaniem do rewolucyjnego działania ludu przeciw wyzyskowi poddańczo-pańszczyźnianemu.
Społeczny skład opozycji był różnorodny. W miejskim plebsie łączyli się zubożali rzemieślnicy cechowi, czeladnicy oraz tworzący się już wówczas element proletariacki, stojący poza wszelkimi ramami korporacyjnymi. Znaczenie opozycji plebejskiej zależało całkowicie od ruchu rewolucyjnego, szerzącego się wśród chłopów w danym rejonie i tylko w nielicznych punktach element proletariacki uzyskiwał w ruchu kierowniczą rolę.
Autor przeprowadza dokładną analizę poglądów teologicznych Münzera i jego stosunku do mistyki średniowiecznej, aby wyjaśnić społeczno-etyczne zasady jego światopoglądu i rewolucyjnej postawy wobec reformacji; stwierdza przy tym, że Münzer w wydarzeniach rozgrywających się w 1524— 25 r. widział proces realizowania przeobrażeń społecznych, które miały stanowić istotę reformacji. Engels wyodrębniał Wojnę Chłopską wśród powstań chłopskich średniowiecznych, charakteryzując ją jako pierwszy akt rewolucji burżuazyjnej, dostrzegając w niej rysy walk klasowych charakterystycznych dla następnej epoki — burżuazyjnej. Nie nauka Lutra, lecz Münzera, wedle Engelsa, stała się sztandarem rewolucji ludowej.
Münzer budował najwyższy ideał nie na ascezie, lecz na zaspakajaniu potrzeb materialnych «prostego człowieka»; żądał wygnania tyranów, oddania władzy ludowi zwolnionemu od feudalnego ucisku, wierząc przy tym w realną możliwość urzeczywistnienia swego programu w najbliższym czasie. Münzer rzucał aktualne i popularne hasła konkretnej walki antyfeudalnej. Idea «chrześcijańskiego zjednoczenia» Münzera obejmowała zjednoczenie całego świata pracy, ludzi biednych i prostych, nizin wsi i miasta. Jako ośrodki obozu wrogiego traktując szlacheckie zamki i klasztory, zdecydowanie żądał ich zniszczenia. Fantastyczny, nie realny charakter miała nie negatywna, lecz pozytywna strona jego programu politycznego, obraz bezklasowej republiki.
Wydarzenia Wielkiej Wojny Chłopskiej rozgrywały się ze szczególną siłą na wiosnę 1525 r. na terytorium Górnej Szwabii i Frankonii. Rozwijały się walki, rozpoczęte w r. 1524 na terenie Schwarzwaldu i pogranicznych ziem w Austrii. Były to wystąpienia chłopów przeciw nadużyciom bezpośrednich władców, zarazem ruch w obronie nowej nauki i jej popularnych wśród ludu głosicieli. Żądano często nie zniesienia dawnych powinności, lecz tylko usunięcia nowych obciążeń. Ale już w początkach walki partia rewolucyjna wysunęła swój program w tzw. «Artikelbrief», w którym została postawiona sprawa rewolucji, zupełnego zwycięstwa nad klasami panującymi w celu przeprowadzenia zjednoczenia chrześcijańskiego, zrealizowania nowej sprawiedliwości społecznej przez zorganizowaną władzę ludu na zasadzie powszechnego dobra. «Artikelbrief» był prawdopodobnie dziełem Münzera, w każdym razie został zbudowany na jego programie społeczno-politycznym, który głęboko różnił się od innych programów, pochodzących z okresu Wojny Chłopskiej. «Artikelbrief» przeciwstawiał się umiarkowanemu programowi, zawartemu w «12 artykułach», które zostały ułożone później w czasie pertraktacji, jako platforma dla porozumienia się walczących stron. Skargi chłopów na poddaństwo, pańszczyznę, stanowiły źródło «12 artykułów», które następnie zostały opracowane, ujęte w formę ogólnego programu. Żądania chłopów stanowiły groźną siłę antyfeudalną, zawierały tendencje zburzenia istniejącego porządku społecznego; w redakcji program u charakter tych żądań został osłabiony przez umiarkowany ton, podporządkowanie ich ruchowi reformacji w znaczeniu mieszczańskim o kierunku zwingliańskim.
Programy reformacji wychodziły z różnych koncepcji prawa bożego: przejścia władzy w ręce ludu — w duchu Münzera, oraz przeobrażeń religijnych i kościelnych w duchu reformacji Zwingliego z pozostawieniem zasad ustroju feudalnego i nietkniętego w ogóle porządku społecznego. Jeden program był wyrazem ludowej, drugi — radykalnej mieszczańskiej reformacji. Na zasadach «Artikelbrief» ułożony został projekt ustroju politycznego («Verfassungsentwurf») Gubmayera, który dążył do skierowania ruchu chłopskiego przeciw władzom, głównie klasztorom. «Artikelbrief» przed ukazaniem się «12 artykułów» przedstawiał ogólny program chłopski; we wczesnym stadium wojny chłopskiej stał się czynnikiem wewnętrznej organizacji ruchu, wzmacniającym jego trwałość i tendencje do dalszego wzrostu i rozwoju, który rozstrzelone ruchy 1524 r. przeobraził w wielką Wojnę Chłopską r. 1525.
Wielotysięczne oddziały chłopskich powstańców nadawały najprzód w Górnej Szwabii groźny rozmach ruchowi. Działała tu propaganda Münzera (jego akcja osobista nie jest udowodniona) w kierunku zaprowadzenia prawa boskiego, równości społecznej na podstawie zasad zaczerpniętych z ewangelii.
Istnienie dwu partii w poszczególnych oddziałach walczących wpłynęło na powstanie związku tych oddziałów w Górnej Szwabii, zorganizowanie w mieście Memmingen „pierwszego parlamentu chłopskiego“ . Tu zarysowały się głębokie różnice: jedni dążyli do tego jedynie, co jest zgodne ze słowem bożym, inni uważali za najskuteczniejsze — śmiałe działanie mieczem. Umiarkowana partia chłopska odniosła zwycięstwo za cenę drobnych ustępstw. W I artykule zobowiązywano wszystkich członków «zjednoczenia chrześcijańskiego» do wypełniania wszelkich powinności w stosunku do panów świeckich i duchownych, które są zgodne z prawem boskim, a w ostatecznej redakcji usunięto nawet zastrzeżenie co do zgodności świadczeń z prawem boskim. Partia rewolucyjna jednak nie skapitulowała całkowicie i w dalszej akcji wpływy jej nawet wzrastały.
Na podstawie nowych uchwał rozpoczęły się pertraktacje, które miały doprowadzić strony walczące do porozumienia. Na przeszkodzie stawały różnice w interpretacji prawa boskiego. Panowie zapewniali, że Bóg, który już raz przebywał w ludzkiej postaci, nigdy już nie zjawi się na ziemi jako sędzia ludzi; ostatecznie odmówili prowadzenia układów ze zjednoczonym chłopstwem, żądali przejścia do załatwiania spornych spraw poszczególnie z bezpośrednimi panami. Wówczas partia umiarkowanych chłopów ułożyła i ogłosiła swój manifest, znany pod nazwą «12 artykułów», usiłując wykazać pokojowy i umiarkowany charakter swych żądań, usunąć wszelkie podejrzenia o ich rewolucyjnej tendencji.
Na takiej platformie również nie doszło do porozumienia. Akcja niszczenia zamków i klasztorów trwała. Wreszcie wybuchła otwarta wojna – oznaczało to zwycięstwo partii rewolucyjnej. Rozegrała się między obu walczącymi stronami walka o poparcie miast. Ruch plebsu miejskiego nabrał w czasie Wojny Chłopskiej nowej treści; wyższe warstwy miejskie usiłowały natomiast utrzymać plebs w dawnym położeniu, w danym momencie wyzyskać go w krwawym porachunku z chłopami.
Wojna, która rozpoczęła się 4 kwietnia, nabrała groźnego charakteru dla całych Niemiec feudalnych na skutek rewolucyjnej taktyki chłopów, opierających się o ostrą akcję przeciw zamkom, klasztorom oraz o prawa boskie, jednoczące antyfeudalny front wsi i miast. Charakter Wielkiej Wojnie Chłopskiej nadawała partia rewolucyjna, jej powodzenie w działaniu i szerzeniu idei ludowej reformacji — w oparciu o rozpowszechnioną interpretację prawa boskiego zawartą w «Artikelbrief» oraz o ogłoszenie ogólnego oswobodzenia biednej ludności wsi i miast. W walce pańsko-chłopskiej poważna rola przypadała miastom. Walka o równość i sprawiedliwość traciła ograniczony charakter chłopski, nabierała znaczenia ruchu ogólnospołecznego. Engels stwierdzając, że zachowanie się polityczne plebsu miejskiego było regulowane przez stan ruchu chłopskiego, podkreśla silną zależność w owym czasie miasta od wsi.
W Niemczech środkowych Wojna Chłopska wybuchła później niż w południowo-zachodnich. Opierając się na doświadczeniu walk wcześniejszych nadano wielki rozmach głębokiemu wzburzeniu ludowemu. W miastach (Fulda) powstała organizacja, opierająca się na demokratycznych masach i zmierzająca do powszechnego powstania miast i wsi, łączenia ruchu chłopskiego z plebejskim na podstawie wspólnego programu, zawartego w «12 artykułach». Nadanie programowi żądań chłopskich znaczenia programu całej masy demokratycznej wsi i miast, z ich różnorodnym i żądaniami społecznymi i politycznymi, świadczy o ostrym antyfeudalnym charakterze całego ruchu, który nabierał tendencji do zjednoczenia wszystkich sił antyfeudalnej opozycji.
Skomplikowany charakter ruchu, dojrzewającego w środkowych Niemczech, budził odpowiednią reakcję w klasie rządzącej, usiłowanie zorganizowania akcji obronnej. Doprowadziło to do konsolidacji sił antyrewolucyjnych, rozbiło solidarność chłopską, dało przewagę kierunkowi umiarkowanemu, stronnikom pertraktacji pokojowych; w rezultacie doszło do ostatecznej kapitulacji rewolucji chłopskiej.