Od redakcji: materiał ten jest kontynuacją części pierwszej.
Proletariat-szef
Gdy proletariat prowadzi walkę w społeczeństwie kapitalistycznym, pozostając klasą przeciwstawiającą się z coraz większą siłą znienawidzonemu porządkowi burżuazyjnemu, musi on zbudować swoją solidarność wokół jednej idei – idei rewolucji socjalistycznej. Po zakończeniu rewolucji proletariackiej, po zanegowaniu, zniszczeniu społeczeństwa burżuazyjnego i państwa, proletariat staje przed koniecznością zbudowania nowego społeczeństwa; odkrycia, stworzenia i utrzymania nowych powiązań funkcjonalnych, które umocnią całość społeczeństwa. To prawo negacji, nieprzejednanej negacji; społeczeństwo, z którego funkcje pełnione przez burżuazję zostały wycofane, wymaga ich zastąpienia lub odnowy; i nie każda wymiana jest równie słuszna. W przeciwnym przypadku wszystkie otwory zostaną wypełnione spontanicznie, w formie na podobieństwo tych odrzuconych. A jeśli proletariat nie jest gotowy do odnowienia i restrukturyzacji całego systemu stosunków społecznych, nieuchronnie powstanie nowa burżuazja, przywłaszczająca sobie funkcje i przywileje starej burżuazji.
W poprzednich epokach rewolucyjnych sukcesja funkcji powstawała spontanicznie; proletariat nie może mieć nadziei, że tak się stanie. W poprzednich kryzysach w historii każdy właściciel niewolników, feudalny lub burżuazyjny, wiązał swoje małe węzły w sieci stosunków społecznych. Ale rewolucja socjalistyczna jakościowo wyróżnia się tym, że nowy podmiot, klasa, wkracza na arenę walki i wygrywa tylko dlatego, że posiada siłę organizacyjną jednego podmiotu i jest w stanie rządzić tylko dzięki sile własnej jedności.
Działając spontanicznie, sami robotnicy nie są w stanie wznieść się wyżej niż szanowany związek zawodowy – na całkowicie burżuazyjny poziom. Tylko jakościowo odmienna forma organizacji świadomości klasowej, konkretyzująca indywidualne interesy i podnosząca je do poziomu zbiorowych interesów całej klasy, pozwala proletariatowi decydować o problemach społecznych i zapewnia mu decydującą przewagę w walce z burżuazją i ideologią burżuazyjną; tak samo po rewolucji proletariackiej, jak i przed nią. Również trudności pojawiające się dla proletariatu noszą swoje własne jakościowe rozróżnienia.
Po pierwsze, proletariat potrzebuje dobrej, wiarygodnej teorii. Podczas gdy jednostka, która sama w sobie jest jednością, może działać z powodzeniem dzięki osobistej wiedzy lub talentowi, zdolności lub szczęściu, proletariat może zapewnić jedność celu i wzajemne porozumienie w swoich działaniach tylko poprzez koordynację wszystkich konkretnych zadań w ramach integralnego, systemowego światopoglądu.
Po drugie, błędy i złudzenia jednostek, niedokładność ich szacunków i bezpodstawność decyzji nie ma wpływu na rozwój społeczeństwa jako całości; niektóre jednostki znikają, są usuwane z wykonywanych funkcji, a inne zajmują ich miejsce. Ale puste plamy w świadomości klasowej proletariatu, słabości jego niewiedzy, jego błędy, nie oznaczają nic innego jak odwrót przed burżuazją; burżuazja szybko powraca «na ratunek». Dzieje się to wszędzie tam, gdzie proletariat nie radzi sobie z kierowniczymi obowiązkami.
Po trzecie, społeczeństwo opierające się na interesach jednostek nie dokłada żadnych starań, aby zrekompensować indywidualne straty, które powstają spontanicznie poprzez działanie tych właśnie interesów. Utrata lub odwrót proletariatu oznacza ponowny powrót na drogę rewolucyjną, [warunki] domagają się powtórzenia rewolucyjnej pracy, powtórzenia walki z burżuazją.
Dlatego proletariat potrzebuje dobrze opracowanej teorii, metod pozwalających na ocenę zmiennych okoliczności i skutkujących prawidłowymi decyzjami, a także umiejętności prowadzenia badań wzbogacających wiedzę jak najmniejszym kosztem. To jest jego broń i zawsze musi być gotowy jej użyć.
Proletariat musi rozwiązać dwa problemy, podejmując budowę nowego społeczeństwa;
- zwiększanie jego dobrobytu,
- rozwijanie jego świadomości.
Sukces w drugiej sprawie zależy prawie całkowicie od rozwiązania pierwszej. Jeśli chodzi o zagadnienie pierwsze, konieczne jest, aby proletariat uzyskał decydujący głos; nie może po prostu przewyższać poziomem wiodących krajów kapitalistycznych; musi je nie tylko dogonić, ale prześcignąć je całkowicie, przekraczając nieosiągalną dla tychże granicę.
Społeczeństwo proletariackie jest zdolne do przezwyciężenia tych przeszkód, które powstrzymują kapitalizm, osiągając najwyższy poziom rozwoju. Nie stanie się to jednak samo z siebie. To są interesy zwycięskiego proletariatu, lecz droga do ich zaspokojenia pozostaje do odkrycia. I tutaj proletariat nie może obejść się bez doświadczenia poprzedniego pokolenia, tutaj musi uczyć się od burżuazji.
Pierwszym i całkowicie ogólnym wnioskiem płynącym z przeszłych doświadczeń jest to, że społeczeństwo nieuchronnie zmierza w kierunku spontanicznego wysiłku swoich członków. Ale to wciąż nie jest cały wniosek, a tylko jego połowa. Istotnym brakującym elementem są warunki istnienia. Nie bez powodu burżuazja walczyła o powszechne uznanie prywatnej własności środków produkcji; był to zarówno warunek rozwoju kapitalizmu, jak i kierunek, w który skierowano jego elementy. W warunkach socjalizmu środki produkcji są własnością społeczna. Ale trzeba zaznaczyć pewną rzecz. «Społeczeństwo» kontrolujące środki produkcji może być tak naprawdę tylko częścią społeczeństwa; wtedy jego własność staje się własnością prywatną. Kapitalizm sam w sobie nie unika społecznej formy własności; weźmy na przykład spółkę akcyjną. Charakter socjalizmu zależy całkowicie od stosunków części społeczeństwa posiadającej środki produkcji ze społeczeństwem jako całością. W takim stopniu, w jakim celem proletariatu jest socjalizm proletariacki, istnieje tylko jedna akceptowalna forma: ogólno–proletariacka własność klasowa. W szczegółach oznacza to, że zdobywszy środki produkcji w walce rewolucyjnej, proletariat nie może ich ani porzucić, ani dzielić się z nikim innym prawami i przywilejami własnościowymi.
Jak zachować te prawa i jak nimi zarządzać? Tego proletariat musi uczyć się bezpośrednio od burżuazji.
Dążenie do maksymalnego zysku, podyktowane kapitalistom warunkami walki konkurencyjnej, zmusza ich do prowadzenia nieprzerwanych badań nad podnoszeniem wydajności pracy. Konsekwencją tego jest wzrost produkcji i kapitalistycznych super–zysków. Postępowa społeczna treść tego procesu ujawnia się, gdy zetknięcie monopolu z konkurencją powoduje spadek cen produkcji.
Proletariat, a nawet całe społeczeństwo, potrzebuje wyższej wydajności pracy. Więc jak się rzeczy mają w różnych warunkach:
- Znosząc kapitalizm, proletariat znosi kapitalistyczną konkurencję.
- Maksymalizacja zysku nie może być celem proletariatu; bez względu na to, jaka byłaby suma zysków, mogłaby ona powrócić tylko tam, skąd przyszła, do proletariatu.
- Proletariat nie jest zainteresowany super–zyskiem.
To maksymalna efektywność produkcji jest podstawowym interesem proletariatu. Po pierwsze, dobrobyt proletariatu zależy bezpośrednio od niej, ponieważ proletariat nie może otrzymać żadnych dóbr, których sam nie wyprodukował. Po drugie, zwiększenie efektywności produkcji prowadzi do zmniejszenia nakładów pracy i nakładów czasu na produkcję niezbędną dla społeczeństwa. Oszczędności te są następnie przeznaczane na kulturalny i kreatywny rozwój proletariatu, na wzrost jego świadomości.
Tak więc, w dążeniu do maksymalnej efektywności produkcji, proletariat jest zainteresowany ciągłym podnoszeniem wydajności pracy, co prowadzi do wzrostu ekspresji produkcji «in natura». Jedynym interesem proletariatu w super–zyskach jest jak najszybsze zdemaskowanie wszystkich monopoli i jak najpełniejsze upowszechnienie zaawansowanych metod produkcji. Ale tutaj proletariat odróżnia się od kapitalisty realnie tylko skalą; kapitalista również jest zainteresowany najpełniejszym i najszybszym rozpowszechnieniem nowych metod w należącym do niego segmencie produkcji, tak samo jak proletariat.
Interesy proletariatu w całości odpowiadają interesom indywidualnego kapitalisty w społeczeństwie kapitalistycznym. W istocie interesy te przedstawiają wzniosły rozwój humanizmu burżuazyjnego. Miejsce abstrakcyjnego maksymalnego zysku zajmuje całkowicie konkretna maksymalna efektywność produkcji, która jest bezpośrednio, a nie pośrednio związana ze wzrostem produkcji, maksymalizacją dóbr wyrażonych «in natura». Dzieje się tak dlatego, że podstawą interesów proletariatu, jako posiadacza, nie jest antyludzkie żądanie afirmacji własności prywatnej w walce konkurencyjnej, ale ludzkie żądanie proletariatu jako klasy konsumentów. Praca i produkcja powracają do swego pierwotnego przeznaczenia, służąc jako źródło zaspokojenia doraźnych potrzeb ludzkich, nie zniekształconych przez opresyjny kompleks niesprawiedliwości społecznej, która walczy o byt z resztą społeczeństwa.
Istnienie określonej analogii między interesami proletariatu a indywidualnym kapitalistą pozwala nam narysować jedność między realizacją tych interesów. Kapitalista zabezpiecza swoje interesy, stymulując działalność robotników, organizatorów produkcji, technologów, wynalazców i ekspertów w ważnych dla niego dziedzinach. Nie wykorzystuje systemu bodźców, który został skonsolidowany raz na zawsze. Przeciwnie, wykorzystuje naturalne dążenie ludzi do pełniejszego zaspokojenia żądań zorientowanych na maksymalny efekt w kierunku, który jest dla niego fundamentalny: otrzymywanie zysków.
Kapitalista sam nie rozdziela wszystkich dóbr. Ale powierzając niektórym dystrybucję dóbr dla reszty, kapitalista osobiście decyduje o nagrodach dla swoich oficerów. W tą role wybiera ludzi, którzy są bardziej gorliwi i zdolni do obrony jego interesów; ich udział w zyskach zależy bezpośrednio od spełnienia jego żądań. Kapitalista nie uznaje żadnego innego kryterium niż własne interesy, których ostatecznym wyrazem jest maksymalny zysk.
Podstawowe decyzje dotyczące kierunku, takie jak orientacja na produkcję towarów określonego rodzaju i wybór kierunku rozwoju i inwestycji kapitałowych, kapitalista podejmuje sam. Decyzje te łączą się w jedność, w jego osobistą i subiektywną politykę gospodarczą. Żadne obiektywne czynniki nie mogą działać na tę politykę inaczej niż poprzez świadomość kapitalisty; poprzez nacisk na jego świadomość stają się powodami podejmowanych decyzji.
W obliczu alternatyw, spośród których trudno wybrać tę, która najbardziej zwiększy ostateczny efekt, kapitalista dokonuje własnych subiektywnych wyborów. Ta subiektywność nie jest całkowicie arbitralna, leży w ramach ogólnej polityki gospodarczej. Od każdego ze swoich robotników, zachęcając ich do sukcesów i karząc ich porażki, kapitalista żąda podążania za taką polityką; to znaczy: każdy, wedle zdolności, ma subiektywnie decydować o problemach na swoim poziomie.
Co z tego musi zbadać proletariat?
Wszystko!
Określając kierunek produkcji zgodnie ze swoimi subiektywnymi wymaganiami klasowymi, podporządkowując go własnemu kryterium – maksymalnej efektywności – we wszystkich innych aspektach, proletariat musi wykorzystać racjonalne metody już odkryte przez kapitalistów.
I tu pojawia się istotna trudność, której rozwiązania nie może sugerować żadne kapitalistyczne doświadczenie.
Interesy kapitalisty są afirmowane przez samego kapitalistę. Całość kapitalisty jako osoby jest definiowana jednolicie przez jednokierunkowość jego polityki gospodarczej.
Interesy proletariatu są interesami klasowymi. Podmiotem je wyrażającym jest cała klasa. Interesy klasy odróżniają się od interesów poszczególnych przedstawicieli lub grup; tylko w przypadku proletariatu zaspokojenie jego wymagań zależy bezpośrednio od skuteczności produkcji; tylko klasa robotnicza jako całość nie może zapewnić sobie nic, czego by uprzednio nie wyprodukowała.
Wprowadzenie integralnej polityki ekonomicznej, odpowiadającej interesom klasy, nie jest osiągalne przez proletariat jako masę robotników. Jest osiągalne tylko przez zorganizowaną klasę, przez proletariat, w przezwyciężaniu jego indywidualistycznych tendencji, w uświadamianiu sobie jego zbiorowych celów. Ale to wciąż nie jest odpowiedź, nie jest to jeszcze forma realizacji prawa własności proletariatu.
Interesy klasowe proletariatu przyjmują konkretną formę, reprezentowaną w świadomości jednostki w postaci idei, sloganów, myśli dostępnych dla mas i możliwych do przeniesienia na zorganizowaną działalność. I chociaż rozpowszechnianie i przyswajanie idei wymaga czasu i wysiłku, proletariat będzie coraz bardziej mógł być swoim własnym przywódcą.
Wyrażając interesy proletariatu w najbardziej wyrazistym, skoncentrowanym systemie idei, przywódca ucieleśnia je i materializuje w masowych działaniach proletariatu. Fakt, że w tym samym czasie złożona struktura przywódcza składająca się z błyskotliwych jednostek uczestniczy w organizacji masowych działań, nie zmienia tego faktu: sam system jest utrzymywany i dyscyplinowany poprzez zrozumienie, że masy potrzebują takich konkretnych idei, poprzez reakcje mas, ich gotowość do podążania za pomysłami przywódcy. Taki system nie tylko rozpowszechnia i wspiera idee, ale jest w stanie aktywnie negować i obalać idee, które są sprzeczne z nastrojami mas, aby uwalniać je od przywódców, którzy wyznają takie bezpodstawne idee. W działaniu tego systemu kształtuje się świadomość klasowa proletariatu jako jednego podmiotu; udział w ruchu masowym wprowadza rewolucyjne zmiany w każdej indywidualnej świadomości, stanowiąc podstawę dalszego rozwoju świadomości klasowej.
Proletariackie państwo socjalistyczne początkowo stoi przed innymi zadaniami. Przyjmując od kapitalizmu system ekonomiczny, akceptując społeczeństwo, w którym zachowane są nie tylko elementy nieproletariackie, ale także elementy indywidualistyczne, które znajdziemy wśród samego proletariatu. Państwo socjalistyczne musi uregulować te silne burżuazyjne aspiracje nabyte w przeszłości, tak samo jak wszystkie powiązane z nimi stosunki społeczne. Musi łączyć w sobie pewne cechy burżuazyjnego państwa i kapitalistycznego systemu gospodarczego. Jeśli ruch masowy opiera się na najlepszych, zaawansowanych, rewolucyjnych cechach proletariatu, to państwo musi skupić się na najgorszych, zacofanych, ale jeszcze nie wykorzenionych cechach zarówno proletariatu, jak i całego społeczeństwa. Dlatego konieczne jest stworzenie systemu ich regulacji.
W swej wewnętrznej istocie, w stosunku do swoich obywateli, państwo zawsze pozostaje burżuazyjne, nie wznosi się ponad zasady burżuazyjnej sprawiedliwości. Ale to nie dotyczy stosunków zewnętrznych, stosunku do osób, które nie są obywatelami – tutaj państwo proletariackie działa tylko jako upoważniony przez proletariat przedstawiciel jego interesów klasowych.
Są to społeczne podstawy społeczeństwa, które proletariat musi wziąć pod uwagę przed zastosowaniem kapitalistycznej nauki o zarządzaniu.
Proletariat jako całość jest suwerennym panem wszystkich zdobytych środków produkcji.
Interesy proletariatu są uosobione w przywódcach proletariatu. To oni są odpowiedzialni za określanie celów, budowanie polityki w jej konkretnej i skoordynowanej formie. Ale decydujące słowo wciąż pozostaje w klasie, ponieważ tylko dzięki poparciu mas przywódcy mogą realizować swoje idee polityczne.
Interesy proletariatu są realizowane przez państwo socjalistyczne. Państwo działa jako najemny system robotników, utworzony w taki sam sposób, jak czyni to kapitalista, dla realizacji woli pana, pod jego subiektywną kontrolą, zależną od woli jego pana – proletariatu jako całości – we wszystkich jego częściach.
Państwo socjalistyczne jako ciało kierownicze nie zajmuje się już proletariatem jako klasą; rządzi społeczeństwem jako zbiorem jednostek: robotników, chłopów, intelektualistów. Jest ono zatem zobowiązane do dbania o jednostki i warstwy społeczne, do ochrony lub tłumienia ich działalności w zakresie, w jakim odpowiada ona interesom proletariatu – i w tym zakresie musi być również pod stałą kontrolą.
Aparat państwowy musi składać się z odpowiedniego personelu i tutaj w pełni zaczyna się wykorzystanie kapitalistycznej nauki. Najwyższe stanowiska potrzebują godnych zaufania ludzi, których oddanie interesom proletariatu jest, ponad wszelką wątpliwość, poddane rygorystycznej weryfikacji. Proletariat wymaga od nich głębokiego zrozumienia swoich interesów na obecnym etapie i umiejętności realizowania tych interesów w konkretnych działaniach, przy dobrze dobranych wykonawcach i w bieżącej polityce. Ta wszech–proletariacka kontrola i ocena muszą im towarzyszyć w każdej działalności.
Szczególnie ważną sferą działalności państwa socjalistycznego jest gospodarka. Zastępując kapitalistyczne dążenie do maksymalnych zysków socjalistycznym żądaniem maksymalnej efektywności produkcji, państwo socjalistyczne musi podporządkować temu żądaniu cały system zarządzania.
Przede wszystkim dotyczy to aparatu zarządzania. Aparat organizatorów produkcji musi być wynagradzany w bezpośredniej zależności od inwestycji organizacyjnych w zwiększanie wydajności pracy.
Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego zwycięski proletariat nie może (lub nie powinien) dyktować inteligencji technicznej własnych, odmiennych warunków? Dlaczego klasa wiodąca nie może wykorzystać zdolności twórczych specjalistów w ten sam bezlitosny sposób, w jaki kapitalista wyzyskuje robotników?
Ponieważ nie jest to korzystne dla proletariatu. Jest sprzeczne z jego interesami.
Manifestacja talentu, zdolności twórczych ma indywidualny charakter. Impulsem do takiej indywidualnej manifestacji zdolności jest walka o uznanie przez społeczeństwo i przez samego siebie. Tak długo, jak w społeczeństwie istnieją stosunki towarowo–pieniężne, uznanie podziału dóbr pozostanie jednym z elementów uznania w ogóle.
Ale właśnie od działań twórczych zależy doskonałość produkcji, wzrost jej skuteczności; czy to działalność organizatorów produkcji, czy też twórcza inicjatywa samych mas. Wzrost produkcji dóbr bez dodatkowego nakładu pracy – jest to cel ekonomiczny proletariatu; jest on gotów poświęcić część tego wzrostu na ruch w tym kierunku.
A jeśli spojrzymy wstecz na kapitalistę i nauczymy się od niego, może się okazać, że ten nic nie traci przez wysoko opłacanego specjalistę, a wręcz zwiększa swoje zyski. Poza tym kapitalista zachęca go do rywalizacji o uznanie wśród współpracowników, prowadząc go do pełnego ujawnienia swoich umiejętności, co pozwala mu wybrać najlepszych spośród specjalistów. Odmawiając przyjęcia takiego podejścia, proletariat może tylko zaszkodzić samemu sobie.
Indywidualna ocena każdego specjalisty musi opierać się na stopniu, w jakim jego działania są użyteczne dla proletariatu, poza tym należy go ocenić w większym wymiarze. W wymiarze interesów klasowych. Jeśli chodzi o udział każdego pozostałego kapitalisty, trzeba powiedzieć, że jeśli proletariat nie oferuje swoim specjalistom możliwości uzyskania większych korzyści niż w służbie jakiegokolwiek kapitalisty, to jest złym szefem. Praca dla społeczeństwa socjalistycznego musi przyciągać, dla własnej korzyści, najwybitniejszych specjalistów świata kapitalistycznego. Proletariat wzbogaci się tylko poprzez wykorzystanie ich zdolności, ponieważ to, co jest korzystne dla kapitalisty, jest wielokrotnie korzystniejsze w gospodarce socjalistycznej, która nie jest ograniczona przez konkurencyjne monopole.
Ale w jaki sposób wiodąca klasa powinna odnosić się do swoich członków? Czy ogólnie rzecz biorąc, może mieć jakieś pojęcie na ten temat, jeśli klasa jako całość składa się z takich samych robotników?
To pytanie istnieje i jest całkiem dobrze uzasadnione. Proletariat, zorganizowany jako klasa, nie jest tożsamy ze zbiorem robotników, z których się składa. Rozróżnienie powstaje już poprzez istnienie organizacji. Organizacja ta opiera się na wspólnocie interesów; ale nie jest to wspólnota wszystkich interesów, niektóre z nich nadal stoją w sprzeczności z interesami całej klasy.
Klasa jest zainteresowana zwiększeniem dóbr dla wszystkich, indywidualny pracownik dla siebie. Ale może je uzyskać albo razem z klasą, albo, w sposób burżuazyjny, starając się przywłaszczyć sobie pracę swoich towarzyszy z tej samej klasy. Dopóki ta sprzeczność tkwi w świadomości robotnika, dopóty będzie utrzymywana wyraźna sprzeczność między proletariatem a osobnym proletariuszem, między klasą a jednostką.
Oznacza to, że do tego czasu klasa musi bronić swoich wspólnych interesów w sposób zorganizowany przed wyłaniającymi się spontanicznie drobnomieszczańskimi interesami. Ta walka toczy się na dwóch frontach. Z jednej strony celem tej walki są takie rewolucyjne zmiany w świadomości wszystkich, które prowadzą do wyginięcia i zaniku burżuazyjnych, indywidualistycznych interesów. Ale z drugiej strony, dopóki istnieją, proletariat jest zobowiązany je wykorzystywać i przekierowywać na dobro społeczeństwa.
Głównym zadaniem ekonomicznym proletariatu jest stały wzrost dóbr wytworzonych daną ilością pracy. I to zadanie rozwiązuje nie praca robotników, ale to, jak skutecznie ta praca jest wykorzystywana, jak dopracowany jest cały system produkcji, jak dobrze ci, których proletariat zatrudnia jako organizatorów produkcji, wypełniają swoje obowiązki. Dlatego, jeśli znany wkład pracy w produkcję społeczną jest obowiązkiem pracownika, bez którego spełnienia nie mogą powstać żadne korzyści, pracownik musi osiągnąć podstawowe interesy w zwiększaniu tych korzyści poprzez domaganie się wyników kreatywności od organizatorów produkcji na wszystkich poziomach, kontrolowanie ich działalności, pomaganie w promowaniu najbardziej zdolnych – czyli ciągłe pozostawanie na stanowiskach klasowych. Jednakże, rozwiązując ten problem, proletariat staje przed koniecznością zastosowania tych samych wymogów do siebie, ponieważ praca nie jest jeszcze powszechnie uznawana za obowiązek, ponieważ te same indywidualistyczne interesy uniemożliwiają im zdanie sobie z tego sprawy.
Ponieważ są to te same interesy, które dominują w społeczeństwie kapitalistycznym, zadaniem stojącym przed proletariatem jest zorganizowanie ich i skierowanie we właściwym kierunku, to znaczy stymulowanie aktywności zawodowej dla dobra władcy, całej klasy robotniczej, poprzez zaspokojenie tych interesów. Tak więc w stosunkach z robotnikami polityka jest podyktowana jedną rzeczą: interesami proletariatu jako całej klasy.
Główna zasada, która określa istnienie proletariackiego państwa socjalistycznego i którą musi kierować się zwycięski proletariat, która musi służyć jako system państwowy, może być sformułowana w następujący sposób;
Praca i wytwarzane dobra muszą być dystrybuowane w interesie społeczeństwa jako całości, stymulując wzrost dobrobytu społecznego i świadomości społecznej.
Wzrost społecznego dobrobytu służy jako materialna podstawa rozwoju świadomości: zwiększenie wydajności produkcji prowadzi do zmniejszenia niezbędnych kosztów pracy, do zyskiwania czasu na rozwój kulturalny. Ale główne pytania dotyczące rozwoju świadomości komunistycznej nie zostały jeszcze w ten sposób rozwiązane.
Możliwości państwa socjalistycznego w rozwoju świadomości są bardzo ograniczone. W istocie zadaniem państwa nie jest zmiana świadomości samych mas, ale konsolidacja progresywnych zmian w ich świadomości, które już powstały w formach państwowych, przez odpowiednie zmiany w całym systemie zarządzania społecznego.
Jednakże w odniesieniu do nieproletariackich warstw społeczeństwa państwo, będąc wykonawcą woli klasowej proletariatu, odgrywa bardzo aktywną rolę. Samo istnienie tych warstw jest dozwolone tylko w takim zakresie, w jakim leży to w interesie proletariatu. Interesy i potrzeby warstw nieproletariackich są brane pod uwagę tylko o tyle, o ile odpowiada to najbardziej efektywnemu wykorzystaniu tej części społeczeństwa dla dobra proletariatu. Proletariat zapewnia nieproletariackiej części społeczeństwa pewne demokratyczne możliwości wyrażania własnych opinii, wyrażania żądań, ale ma w tym jeden cel: wykorzystać te interesy, pobudzić je, wymuszając najpełniejszą wydajność pracy i zdolności tej części społeczeństwa na rzecz proletariatu. Wraz z rozwojem i zmianą interesów proletariatu nieuchronnie zmieni się stosunek do innych klas i grup społecznych, potrzeba ich istnienia. W związku z tym zmieni się również charakter swobód politycznych przyznanych tym warstwom przez państwo. Nie może być zatem mowy o jakichkolwiek gwarancjach politycznych dla tych warstw, z wyjątkiem tymczasowych porozumień, do których zmierza proletariat, biorąc pod uwagę specyficzne formy jego interesów odpowiadające aktualnemu etapowi historii.
W związku z tym, prowadząc taką dyktatorską politykę wobec warstw nieproletariackich, państwo proletariackie rozwiązuje również ważne zadanie restrukturyzacji ich świadomości, udowadniając wszystkimi swoimi środkami, że jedyną realną gwarancją jest dla nich nieodwołalne wstąpienie w szeregi proletariatu. Relacje z klasą rządzącą mają zupełnie inne podstawy. Podczas gdy państwo pozostaje jedną z najbardziej zacofanych instytucji społecznych w stosunku do proletariatu, państwo nie może być tak konserwatywne, aby nie zmieniać się wraz z rozwojem jego interesów.
W sferze politycznej oznacza to ciągłe poszerzanie demokracji dla proletariatu. Kontrola państwa, państwowa regulacja różnych aspektów życia społecznego, od samego początku działa w obronie interesów klasowych przeciwko interesom jednostki. W takim stopniu, w jakim osobiste interesy poszczególnych robotników są zgodne z interesami klasy, państwowa regulacja tych interesów staje się niepotrzebna, oddala się i obumiera.
W sferze gospodarczej, poza ciągłym wzrostem efektywności produkcji i związanym z tym dobrobytem, istotne znaczenie mają zmiany w systemach dystrybucji dóbr. Przejście od dystrybucji «według pracy» do dystrybucji «według potrzeb» dokonuje się poprzez poszerzenie funduszu konsumpcji społecznej, poprzez dystrybucję zupełnie nowych kategorii dóbr.
Żadna instytucja państwowa nie może przewyższyć poziomu świadomości mas. W swej istocie ustalają one jedynie osiągnięty poziom świadomości, na który instytucje reagują z opóźnieniem. Ale dynamika restrukturyzacji jest obrazowo zilustrowana, gdy po definitywnych zmianach w indywidualnej świadomości następują zmiany w całym systemie administracji, które stymulują powstawanie nowych zmian i świadomość nowych zadań.
Jeśli chodzi o pierwotne źródło, podstawową przyczynę rewolucyjnych zmian w świadomości mas proletariackich, robotnicy nie mają czego uczyć się od kapitalistów. Wszystkie te zmiany – świadoma dyscyplina, klasowe podejście do zjawisk społecznych, powściągliwość w konsumpcji dóbr i świadomość interesu publicznego jako własnego – wszystkie powstają wraz ze wzrostem organizacji proletariatu, gdy każdy robotnik uświadamia sobie swoją przynależność do klasy. Dzieje się tak w trakcie walki klasowej proletariatu: rodzi się ona w formie idei, przejawia się w zwycięstwach klasowych proletariatu i jest potwierdzana przez rewolucyjne zmiany w świadomości każdego robotnika.
I tutaj proletariat ma tylko jedną naukę – własne doświadczenie historyczne.