Od redakcji: materiał jest kontynuacją części pierwszej, drugiej i trzeciej.
Dyktatura proletariatu i demokracja proletariacka
Osiągnąwszy zwycięstwo polityczne, to znaczy stanowcze przejęcie władzy, proletariat w najbardziej podstawowy sposób zmienia istotę wszystkich wartości w społeczeństwie. Środki produkcji, fundusz konsumpcji, ziemia, bogactwa przyrody, produkty artystyczne i zabytki; wszystko to staje się własnością proletariatu. Staje się jego własnością natychmiast, bez potrzeby czekania na nacjonalizację czy jakiekolwiek akty konfiskaty i przekazania, w momencie przejęcia władzy.
Najwyraźniej jednak historia jest gotowa zostawić za sobą fakty zaprzeczające temu przejęciu. Produkuje rewolucję proletariacką, ale utrzymuje drobnomieszczańską, chłopską gospodarkę, która produkuje i sprzedaje dobra rzemieślników. Właściciele przedsiębiorstw, które nie zostały znacjonalizowane, kontynuują pogoń za zyskami… Tak, właśnie tak jest. Ale to tylko forma, pozór, cień kapitalizmu przeszłości.
W chwili zwycięstwa proletariatu wchodzi w życie fundamentalne prawo socjalizmu. Zwycięski proletariat, w trosce o zachowanie funkcjonalnej integralności społeczeństwa, potrzebuje działalności bardzo zróżnicowanych warstw ludności, a zatem musi stymulować takie działania. Istota własności zostaje radykalnie zmieniona przez zwycięstwo proletariatu, ale świadomość ludzi nie jest w stanie odpowiedzieć na zwycięstwo zmianami w tym samym tempie. Ta świadomość jest wciąż nieprzygotowana do rozpoznawania nowych bodźców, w której burżuazyjne koncepcje są żywe, nadal ocenia wyniki działań tylko za pomocą burżuazyjnych środków i dąży do burżuazyjnych indywidualnych celów.
Proletariat zmuszony jest się z tym liczyć. Forma zysku, forma obrony tego zysku przez prawo; to jest metoda stymulacji do działania tych segmentów populacji, które są nadal ważne dla społeczeństwa, ale jednocześnie są całkowicie nieprzygotowane do socjalistycznej reorientacji. To nie jest ani kapitalizm, ani jego pozostałość. To tylko zewnętrzne podobieństwom symulacja stosunków kapitalistycznych bodźcami zrozumiałymi przez pewne warstwy społeczne i kierująca je do społecznie użytecznych działań. Ta forma stymulacji może zostać zastąpiona przez inną formę. Może też zostać całkowicie zniesiona, jeśli proletariat znajdzie sposób na przejęcie lub nawet uwolnienie się od funkcji pełnionych przez jakąś warstwę społeczną. Ta forma jest używana tam, gdzie jest korzystna dla proletariatu, gdzie odpowiada jego interesom i tak długo, jak mu odpowiada.
Wszystko podporządkowane interesom proletariatu. Taka jest podstawa prawna społeczeństwa socjalistycznego. Wszystkie inne akty prawne są tego bezpośrednią konsekwencją. A kiedy pojawiają się dyskusje na temat demokracji dla warstw nieproletariackich, nie ma sensu szukać poparcia w historycznym precedensie (po prostu go nie ma). Proletariat nie może dzielić się z nikim realną władzą. Jakiekolwiek demokratyczne możliwości wyrażania opinii i interesów nieproletariackich grup i klas są dozwolone tylko po to, aby poprzez podsumowanie tych interesów i zmian w nich mogło nastąpić dynamiczna restrukturyzacja systemu bodźców. Pozwala to na ukierunkowanie działalności warstw nieproletariackich na maksymalną skuteczność w służbie proletariatu. Tak więc dyktatura proletariatu nie może być, nawet w najmniejszym stopniu, traktowana jako system polityczny, który zapewnia autentyczną demokrację jakiejkolwiek klasie lub warstwie z wyjątkiem samego proletariatu. W kwestiach prawa i polityki, w decyzjach ekonomicznych i społecznych dyktatura proletariatu musi być świadoma tego, że jest prawdziwą, suwerenną dyktaturą. Musi ona rządzić w wyłącznym interesie proletariatu, poprzez zapewnianie i likwidowanie określonych swobód dla warstw nieproletariackich, dokładnie tak jak w kwestii likwidacji prywatnej własności środków produkcji.
Nie oznacza to nieokiełznanej arbitralności czy monarchistycznej autonomii w stosunkach z warstwami nieproletariackimi. Lekkomyślność nie leży w interesie proletariatu; dyktatura proletariatu musi starannie pielęgnować warunki dla wszystkich warstw, które prowadzą do jak najwyższego poziomu skuteczności działań na rzecz proletariatu. Ale podobnie jak w sprawach, ograniczeniach i represjach, dyktatura proletariatu musi konsekwentnie kierować się interesami klasy, nie biorąc pod uwagę sprzecznych interesów innych warstw.
System socjalistyczny jest najwyższą formą demokracji nie dlatego, że jest gotów przyznać burżuazyjne prawo powszechnego prawa wyborczego lub określonych przywilejów burżuazyjnych inteligencji, ale dlatego, że po raz pierwszy w historii klasa rządząca jest klasą otwartą. Każdy członek społeczeństwa ma możliwość przyłączenia się do tej klasy i uzyskania wszystkich towarzyszących jej przywilejów oraz wzięcia na siebie wszystkich odpowiednich obowiązków. Unikalną prawdziwą formą demokracji w społeczeństwie socjalistycznym jest demokracja dla proletariatu i to wszystko, czego potrzeba, aby zapewnić jego stopniową transformację w społeczeństwo bezklasowe. Demokracja proletariacka stanie się wtedy demokracją dla wszystkich.
Demokracja proletariacka jest wyjątkową demokracją klasową, która przekształca się w demokrację dla wszystkich. Ale aby tak się stało, jest absolutnie konieczne, aby proletariat pozostał klasą panującą, ponieważ jest to jedyna otwarta klasa ze wszystkich klas w historii, które prowadziły walkę o panowanie nad społeczeństwem. Co więcej, dyktatura proletariatu na wszystkich drogach do społeczeństwa komunistycznego musi nie tylko, nieuchronnie, wygrać walkę z innymi klasami, ale musi stłumić narodziny i rozwój wszystkich innych klas, dopóki warunki dla takich narodzin i rozwoju istnieją w społeczeństwie.
Czym więc jest taka dyktatura proletariatu?
W jaki sposób klasa robotnicza musi prowadzić swoją dyktaturę?
Mówienie, że ta dyktatura jest władzą państwową jest niewystarczające. Tak, państwo socjalistyczne nie może być niczym innym jak rewolucyjną dyktaturą proletariatu. Ale państwo i proletariat są odrębnymi, różnie zorganizowanymi podmiotami społecznymi. Aby ich interesy były zbieżne, choćby tylko na krótki okres historyczny, konieczne jest spełnienie następujących warunków.
Państwo oraz dyktatura klasowa różnią się od siebie na różne sposoby. Państwo, jako rodzaj działającego aparatu–mechanizmu, jest środkiem wdrażania dyktatury, środkiem ukierunkowanego przymusowego wpływu na społeczeństwo. Aby jednak środek ten był narzędziem jakiejkolwiek klasy, aby rządził społeczeństwem w interesie tej klasy, konieczne jest, aby ta klasa – cała klasa, a nie jej poszczególni przedstawiciele – trzymała w rękach pewne dźwignie oraz siły, które zmuszą państwo do postrzegania interesów tej klasy jak własnych.
Dyktatura klasy to system stosunków społecznych, który zapewnia klasie panującej kontrolę nad społeczeństwem; w tym tłumienie inicjatywy politycznej wszelkich innych klas, które zagrażają tej dyktaturze.
Burżuazja promuje najbardziej demokratyczne zasady tworzenia władzy państwowej i przekazuje państwu kolosalne zasoby finansowe w postaci podatków od zysków, nie obawiając się, że może się to obrócić przeciwko niej. Wymaga od państwa tylko jednej rzeczy; niekwestionowanej obrony własności prywatnej. We własności leży jej siła. Właśnie własność, wywierająca swój organizacyjny efekt, dająca prawo do dystrybucji dóbr, a tym samym zapewniająca istnienie pracowników najemnych dla burżuazyjnej organizacji, gwarantuje burżuazji jej pozycję i kontrolę nad państwem.
Proletariat, jako zbiór robotników, na ogół nie ma możliwości zbudowania swojej dyktatury na podobnej podstawie. Proletariat jest biedny i nikt nie zwraca na niego uwagi w decyzjach państwowych. Podobnie jak niewolnicy w starożytnym Rzymie, powstający przeciwko jednemu właścicielowi niewolników tylko po to, by zostać zniewolonym przez drugiego, jak chłopi w Rosji buntujący się o «dobrego cara», tak też proletariat, tworząc władzę, a następnie powierzając jej podział kosztów i korzyści oraz uwalniając wszelkie środki kontroli nad nią, sam promuje nowych szefów, nową burżuazję. Tak było i byłoby na zawsze, gdyby nie jeden warunek. Tym warunkiem, wynikającym ze społecznego charakteru produkcji, jest zdolność proletariatu do samoorganizacji.
To właśnie zdolność do samoorganizacji pozwala proletariatowi na pewnym etapie historycznym stać się panem sytuacji. Ale zdając sobie sprawę z tej zdolności, proletariat przestaje być prostym zbiorem robotników; zaczyna działać jako klasa, jako jeden podmiot społeczny i w tym charakterze stać się najwspanialszą siłą w społeczeństwie. Wygrawszy walkę klasową, proletariat, ponownie jako całość, staje się właścicielem bogactw społeczeństwa, ale nie może po prostu nimi rozporządzać, używać ich w swoich subiektywnych interesach klasowych. Aby to zrobić, jest zmuszony zbudować dość złożony system społeczny, budować z materiału, który dostarczyła mu historia, na podstawie relacji, które rozwinęły się w społeczeństwie w danej chwili – ale tak odbudowując i przekształcając te stosunki, aby stały się one zapewnieniem klasowej dyktatury proletariatu. System stosunków społecznych oparty na zdolności proletariatu do samoorganizacji, to znaczy oparty na samoczynnej organizacji proletariatu, może istnieć tylko wtedy, gdy w trakcie jego funkcjonowania przynosi zaspokojenie pewnych interesów proletariackich, a mianowicie interesów organizacyjnych, kolektywistycznych, mających charakter społeczny, łączących się w interes klasowy. Państwo odgrywa rolę mechanizmu społecznego w tym systemie, który zmusza i stymuluje poszczególne jednostki w kierunku celowej aktywności, która poprzez dążenie do osobistych, indywidualnych interesów, zaspokaja osobiste potrzeby. Łatwo zrozumieć, że jeśli inne więzi państwa z całym systemem są osłabione, jeśli państwo jest zamknięte w tej roli, w tym zakresie funkcji, zaczyna funkcjonować w interesie własnego aparatu, a aparat ten zamienia się w pasożytniczy organizm, który zmusza całe społeczeństwo do służenia sobie. Jednocześnie ustaje zaspokajanie tych interesów robotników, które mają charakter społeczny, ustaje zaspokajanie ich potrzeb duchowych – a to prowadzi do osłabienia samoorganizacji proletariatu i bezpośrednio przyczynia się do powstania aparatu państwowego, biurokracji w klasie rządzącej, która wyzyskuje masy pracujące.
Zadaniem zorganizowanego rewolucyjnego proletariatu jest nie dopuścić do takiej izolacji, do takiego odcięcia państwa. Proletariat musi wykorzystać mechanizm państwa do realizacji woli swojej klasy. Musi grać na indywidualistycznych interesach członków społeczeństwa i kierować ich działalność ku zaspokojeniu interesów społecznych, aby utrwalić w stosunkach społecznych i w świadomości jednostek uznanie dla żądań i interesów społeczeństwa. Aby było to możliwe, aby stało się rzeczywistością, proletariat staje przed szeregiem innych problemów. Obejmują one zatrzymanie wszelkiej samodzielnej działalności państwa skierowanej przeciwko proletariatowi. Obejmują one zmianę funkcji państwa i zmianę zadań przed nim postawionych zgodnie ze zmieniającymi się i rozwijającymi się interesami proletariatu. Obejmują one również kategoryczne usunięcie najmniejszej możliwości powstrzymania swobodnego rozwoju interesów proletariackich. Bez rozwiązania tych problemów, bez zbudowania całego systemu stosunków, które zabezpieczą konsekwentną realizację interesów proletariackich w rozwijającym się, rewolucjonizującym i odnawiającym społeczeństwie, wszelkie rozmowy o dyktaturze proletariackiej mogą być tylko czczą gadaniną.
Państwo stoi w opozycji do społeczeństwa i ten fakt ma znaczną przewagę. Nawet państwo burżuazyjne, którego możliwości ekonomiczne kształtuje wola kapitalistów i które dysponuje kolosalnymi ilościami dóbr, rozdziela istotną część bogactwa społecznego. Państwo socjalistyczne bierze na siebie dystrybucję wszystkich dóbr, a społeczeństwo nie ma i nie może się tutaj równać z państwem w tej kwestii. A to oznacza, że cała potęga organizacji społecznych jest skierowana na obronę interesów państwa. Jak w takich warunkach społeczeństwo może bronić się przed wyzyskiem ze strony państwa?
Państwo ma swoje słabości. Przede wszystkim jest organizacją odpłatną, która jest stymulowana przez dobra materialne, a to oznacza, że nad działaniami członków odrębnych ogniw w tym mechanizmie w obronie wspólnych interesów górują działania generowane przez zależność ekonomiczną, gdyż te pierwsze działania nie są dyktowane przez podstawowe interesy członków. Po drugie, każdy członek aparatu państwowego nie tylko ma możliwość przywłaszczania sobie określonej liczby dóbr, ale te dobra są mu dostarczane w pewnych warunkach – i w tym sensie członek aparatu państwowego jest kontrolowany przez społeczeństwo. Po trzecie, sam system, w który zorganizowany jest mechanizm państwowy, nie jest tworzony przez państwo, ale przez całe społeczeństwo; stawia przed każdym członkiem aparatu państwowego pewne warunki podyktowane interesami społeczeństwa.
Istnieją słabości, i te słabości powinny być wykorzystane przez społeczeństwo proletariackie do kontroli nad państwem proletariackim. Nie będzie to łatwe. Spontaniczne działania proletariatu nie mogą zapewnić takiej kontroli. Państwo natychmiast wymknie się spod kontroli, a następnie odbuduje się, aby wyeliminować wrażliwe punkty.
Aby kontrola społeczeństwa nad państwem była skuteczna, społeczeństwo musi przeciwstawić się państwu siłą. Siłą, która byłaby w stanie zapobiec wszelkim próbom odbudowy państwa w system odrębny od społeczeństwa. Siłą, która mogłaby interweniować wszędzie tam, gdzie państwo stara się uwolnić swoje ogniwa spod kontroli publicznej, a która w końcu będzie w stanie zniszczyć cały system państwowy, jeśli system ten odmówi podporządkowania osobistego bogacenia się interesom społecznym.
Społeczeństwo musi przeciwstawić państwu swoją organizacją. Taką organizacją może być tylko samodzielna działalność mas proletariackich; organizacją, która będzie solidna, ponieważ oprze się na jedności podstawowych interesów robotników.
Społeczeństwo musi przeciwstawić państwu zorganizowaną, samodzielną, proletariacką partię.
Samodzielna partia proletariacka jest formą organizacji proletariackiej, za pomocą której mechanizm państwowy może być zmuszony służyć interesom proletariatu, być środkiem do realizacji dyktatury proletariatu.
Oto klucz. Partia musi być kierowana samodzielnie, to znaczy być zarówno dobrowolna, przyciągająca ludzi wyłącznie dzięki ich kolektywistycznym, społecznym interesom, a nie obietnicom jakiejkolwiek osobistej korzyści, jak i związana świadomą dyscypliną i osobistym entuzjazmem. Partia musi być proletariacka, ponieważ tylko szczególny stosunek proletariatu do zagregowanego produktu społecznego daje gwarancję podziału dóbr i pracy w interesie całego społeczeństwa. I musi to być partia, ponieważ tylko partia może zagwarantować zintegrowaną politykę, jednolity światopogląd monitorujący wszystkie powiązania mechanizmu państwowego. Tylko partia jest w stanie zorganizować i skierować działalność mas do zmiany i ulepszenia tego mechanizmu.
Ale to wciąż nie wszystko. Taka partia, z najpotężniejszą organizacją i ciesząca się poparciem mas proletariackich, musi koniecznie mieć możliwość przejęcia na siebie całej i absolutnej władzy, wszelkiej kontroli nad społeczeństwem.
A teraz czego nie wolno robić! Partia musi pozostać w opozycji do państwa, musi działać przeciwko państwu tylko poprzez masy proletariackie. Innymi słowy, każda decyzja partyjna musi być oceniana przez poparcie całej klasy, przez jej gotowość do działań zbiorowych. Partia służąca interesom proletariatu nie może łączyć swojej działalności z interesami państwa, musi pozostawać w ciągłej opozycji do państwa.
Teraz możemy zebrać to wszystko razem jako schemat stosunków społecznych. Państwo zarządza społeczeństwem, w tym proletariuszami. Partia monitoruje państwo. Proletariat, jako klasa, monitoruje decyzje partyjne poprzez wcielanie ich we własne masowe działania mające na celu zmianę systemu państwowego. I na odwrót; proletariat przekazuje i deleguje partii swoje najbardziej zaawansowane idee; partia zabezpiecza realizację tych idei w formie państwowej; państwo konsoliduje ustanowienie tych idei w społeczeństwie.
Jest to jedyny w swoim rodzaju schemat stosunków społecznych, który może zapewnić istnienie i nieustanne umacnianie dyktatury proletariatu w społeczeństwie.
Aby ocenić dyspozycję sił odpowiadającą dyktaturze proletariatu, musimy najpierw zatrzymać się na głębszym badaniu. W odróżnieniu od innych składników dyktatury proletariackiej, partia musi zawsze dokładnie rozumieć swoje podstawowe cele i zadania na każdym konkretnym etapie. Nie oznacza to, że partia musi być mózgiem społeczeństwa. Nie, przeznaczeniem partii jest raczej odgrywanie roli organu zmysłu, wnikliwe pojmowanie rzeczywistości i początków impulsów ruchu masowego. Ale zanim będzie on mógł zostać wcielony w konkretną restrukturyzację, każdy impuls musi zostać zrozumiany przez super–mózg, świadomość proletariatu; ponieważ tylko jej aprobata może potwierdzić słuszność takiego impulsu. Jeśli odbiega on od interesów proletariatu lub wyprzedza je, partia natychmiast to wyczuje.
W celu zbudowania społeczeństwa komunistycznego i rozwijania stosunków społecznych w kierunku komunizmu, partia musi zrozumieć ostrą rozbieżność własnych zadań z zadaniami państwa proletariackiego.
Pomimo faktu, że państwo proletariackie w ogóle odgrywa pozytywną rolę na etapie ruchu w kierunku komunizmu, będąc jedynym środkiem realizacji tego ruchu, każde państwo proletariackie w swoim momencie historycznym stanie się najbardziej zacofanym elementem społeczeństwa proletariackiego, ponieważ zawsze zajmuje się nie poszukiwaniem nowego, ale afirmacją społeczeństwa, które zostało już osiągnięte. Państwo, stając się proletariackim, niesie swoje zaawansowane cechy tylko po stronie zewnętrznej, tylko w stosunku do środowiska nieproletariackiego. W odniesieniu do proletariatu pozostaje ono zawsze konkretną formą burżuazyjną i dlatego obumiera, tracąc oparcie na indywidualistycznych cechach samych proletariuszy, wszystkich członków społeczeństwa.
Partia przyczynia się w każdy możliwy sposób do tego obumierania, osiągając pewne zmiany w świadomości społecznej i organizując ruch proletariatu na rzecz państwowej konsolidacji zachodzących zmian. Państwo nie jest zdolne do żadnego zaawansowanego ucieleśnienia ideologii: zmienia się i rozwija tylko pod presją mas, traci swoje funkcje, gdy przenoszą się w innej formie do komunistycznej świadomości społecznej. Wzrost komunistycznej świadomości społecznej, ogólnie rzecz biorąc, nie polega na opanowaniu kultury, ani na przyswojeniu teorii rozwoju społecznego – choć wszystko to jest użyteczne – ale na prostej przewadze zasad kolektywnych nad indywidualnymi. Ale rozwój kolektywnych interesów każdego członka społeczeństwa zależy bezpośrednio od jego zadowolenia: rozkwitają one ze zwycięstw i więdną od porażek. I tutaj partia, jej teoretyczne uzbrojenie odgrywają decydującą rolę, zapewniając wybór zwycięskich ścieżek, organizując masy do zwycięstw. Ciągła interakcja tylko na podstawie wspólnych interesów zapewnia potwierdzenie w każdej indywidualnej świadomości głównej idei komunistycznej, że pozycja społeczna jednostki jest zdeterminowana przez doskonałość jej kolektywistycznych zasad. Dlatego, wszelkie próby «narzucenia» komunizmu przez państwo lub przez system rządzący partią–państwem są bezowocne: nie można liczyć na rozwój cech kolektywnych, stosując indywidualistyczne zachęty. Masy powinny być pobłażliwe dla każdej historycznie specyficznej formy państwa socjalistycznego, ale nie szanować tych form – o to powinna dbać partia, niszcząc konserwatywne samozadowolenie swoim niewyczerpanym entuzjazmem.
Mimo że podporządkowane społeczeństwu, państwo służy swojej większości, w tym samym czasie zaawansowane idee, gwarantujące ruch naprzód, pojawiają się w umysłach mniejszości. Takie idee mogą stać się własnością całego społeczeństwa, mogą stać się wiodącymi ideami państwa tylko wtedy, gdy są wspierane przez partię, która poprzez swoją działalność ideologiczną czyni z nich idee większości. Bez zorganizowanego wsparcia partii żadna idea mniejszości nie będzie w stanie przeciwstawić się funkcjonującej machinie państwowej.
Opozycja między partią a państwem w społeczeństwie socjalistycznym jest najbardziej bezpośrednim, najbardziej nagim odbiciem fundamentalnej sprzeczności socjalizmu, sprzeczności między komunistycznym a burżuazyjnym, społecznym i osobistym, kolektywnym i indywidualnym. W tej sprzeczności tkwi źródło rozwoju w kierunku komunizmu, a im wyraźniej rozpoznane zostaną przeciwstawne siły, im dokładniej określone zostaną przyczyny tych sprzeczności w ramach konkretnej sekwencji historycznej, tym skuteczniej będzie przebiegał proces przezwyciężania tych sprzeczności i tym szybsza będzie droga społeczeństwa do komunizmu.
Partia i państwo to dwie struktury, które organizują społeczeństwo w dwa rodzaje organizacji społecznej: przywództwo i zarządzanie. Wydają się znajdować na przeciwległych biegunach życia społecznego. Zarządzanie jest koordynacją działań, przywództwo jest koordynacją świadomości. Zarządzanie wpływa na jednostkę ograniczeniami i zachętami, przywództwo odwołuje się do zrozumienia i wpływa na opinię publiczną. Zarządzanie przemawia do osoby, która nie zna innego sposobu afirmacji społecznej niż afirmacja ekonomiczna. Przywództwo ujawnia jednostkom możliwość afirmacji społecznej, które nie jest związana z sytuacją ekonomiczną. Zarządzanie opiera się na wielowiekowych doświadczeniach z przeszłości, przywództwo szuka wsparcia w przyszłości.
Społeczeństwo służy jako źródło, które stale karmi zarówno partię, jak i państwo. Jak to się dzieje?
Proletariat, pod przywództwem partii, przejmuje władzę – partia nieuchronnie staje się władczynią. Jest zmuszona do podjęcia najbardziej zdecydowanych kroków w umocnieniu zwycięstwa proletariatu, w likwidacji pokonanych sił kapitalizmu, w zniszczeniu starego i zbudowaniu nowego aparatu państwowego. A nowy aparat państwowy może składać się tylko z kadr partyjnych, z ludzi, którzy udowodnili swoją lojalność wobec sprawy proletariackiej. Skąd bierze się opozycja?
A może nie musi powstać? Niestety, to jedyna droga! Czy powinniśmy oddać władzę «Waregom»1, którzy są dalecy od celów proletariatu? Ogólnie: powstające państwo ma tylko jedną szansę, jedną podporę dla umocnienia władzy – poparcie sił proletariackich scementowanych przez partię.
Wszystko zdaje się przesądzone A jednak… partia proletariacka, która związała się z państwem, jest tylko zwiedziona pozorną łatwością wdrażania rewolucyjnych idei poprzez aparat państwa. W ten sposób można potwierdzić zwycięstwo proletariatu i jego dominację nad innymi klasami, ale kwestie dalszego rozwoju samego proletariatu i jego świadomości klasowej są w ten sposób wyłączone ze sfery działalności partii i stają się dla niej niedostępne. Po przejęciu władzy partia może pozostać proletariacka, ale nawet wtedy nie będzie już awangardą proletariatu, lecz będzie reprezentować jego najbardziej zacofane warstwy.
Tylko partia opozycyjna może przewodzić świadomemu ruchowi społeczeństwa, opierając swoją pracę na odwoływaniu się do kolektywistycznych cech robotników, organizując świadomość proletariuszy dla zbiorowej działalności – w przeciwieństwie do zarządzania, które wiąże społeczeństwo systemem przymusowych zachęt.
Więc co? System dwupartyjny (czy wielopartyjny)? I niech sprzeczności społeczne zostaną rozwiązane w walce partii rządzących i opozycyjnych?
Ale jednocześnie główne sprzeczności społeczeństwa – źródło jego rozwoju – zostają zaciemnione, skomplikowane lub nawet całkowicie wyparte przez rywalizację stron w walce o władzę, to znaczy przez sprzeczności poboczne, które rozpraszają wiele sił, ale nie przyczyniają się w żaden sposób do ruchu społeczeństwa naprzód. Ponadto system wielopartyjny jest nieuchronnie związany z rozwarstwieniem społeczeństwa, z fragmentacją jego interesów – to znaczy służy jako dodatkowa przeszkoda w transformacji społeczeństwa w bezklasowe.
Nie, problem społeczeństwa socjalistycznego, problem dyktatury proletariatu, może być rozwiązany tylko przez wyrwanie się z historycznych (i bardzo obcych proletariatowi) precedensów, tylko przez uwolnienie się z kajdan odruchowej schematyzacji.
Nie konfrontacja między partiami rządzącymi i opozycyjnymi, lecz bezpośrednia konfrontacja między partią, a państwem – to jest to, co ujawnia sprzeczności społeczne do maksimum, to jest to, do czego proletariat powinien dążyć.
Tak, partia musi przewodzić proletariatowi w walce o władzę. Tak, partia na czele proletariatu musi przejąć tę władzę. Tak, musi zniszczyć stary aparat państwowy i zbudować nowy. Musi promować swoich najbardziej doświadczonych organizatorów, przywódców i szefów na wiodące stanowiska w państwie; a następnie musi natychmiast skreślić ich ze swojej listy członków.
Tylko to. Nie oznacza to całkowitego zerwania, ale radykalną restrukturyzację stosunków; tym samym całkowicie wykluczając ingerencję państwa w sprawy partyjne i bezpośredni wpływ interesów państwa na działalność partii.
Partia musi zachować kontrolę nad swoimi nominatami, musi znać ich zadania państwowe, musi zapewnić bezpośrednią pomoc poprzez organizowanie mas w celu wspierania działań państwa. Ale partia powinna to robić nie pod dyktando państwa, ale w oparciu o swoje cele i zadania. To całkiem naturalne, że poparcie będzie najbardziej energiczne i potężne w początkowym okresie, kiedy wiodące idee partii i państwa wciąż prawie całkowicie się pokrywają, kiedy państwo jest odnawiane i przede wszystkim potrzebuje pomocy. Ale nawet w tym okresie partia nie powinna wiązać się z żadnymi obietnicami.
Wysyłając swoje najlepsze kadry, prowadząc siły na stanowiska państwowe, proletariat musi być wyraźnie świadomy, że nie rozwiązuje to wszystkich problemów rozwoju społecznego. Prędzej czy później interesy aparatu państwowego wejdą w konflikt z rozwijającymi się interesami proletariatu, uformowana struktura państwa stanie się ciężarem, a niektóre z jego funkcji stracą sens. A wtedy potrzebna będzie nowa rewolucja, przynosząca na poziom państwa zmiany, które zaszły w świadomości społeczeństwa. Tylko taki ciągły rozwój rewolucyjny prowadzi do stworzenia społeczeństwa komunistycznego.
Po przejęciu władzy od burżuazji kosztem życia wielu jego najlepszych bojowników, proletariat jest zmuszony zwrócić uwagę, że w przyszłości rewolucja może być kontynuowana bez krwawej walki. Musi pozbawić państwo możliwości utworzenia jakiejkolwiek organizacji przeciwko proletariatowi. Musi konstytucyjnie zagwarantować prawa, które zapewnią jej przyszłe demokratyczne sposoby przekształcania państwa. Prawa te są następujące:
- wolność samodzielnej organizacji proletariatu i zapewnienie tej wolności przez państwo poprzez zapewnienie lokali, masowej propagandy itp.;
- zakaz bezpośredniego udziału pracowników aparatu państwowego w organizacjach publicznych i politycznych;
- ograniczenie samodzielnej aktywności warstw nieproletariackich.
Ale co najważniejsze, proletariat musi pamiętać, że prawa te, zawarte w konstytucji, nie są gwarantowane żadną inną gwarancją niż gotowość samego proletariatu do ich obrony w najbardziej zdecydowany sposób. Jeśli proletariat nie broni swoich wolności, przywilejów, swojej partii proletariackiej, jego świadomość nie dojrzała jeszcze do socjalizmu. Jeśli proletariat jest zdolny do obrony tych praw bez ustępstw i, jeśli to konieczne, z bronią w ręku, to one zapewnią mu swobodny ruch w kierunku komunizmu. Socjalizm jest możliwy tylko wtedy, gdy świadomość klasowa proletariatu i organizacja proletariatu urastają do tego stopnia, że jest gotowy w każdej chwili wziąć władzę w swoje ręce.
Tylko poprzez zapewnienie połączenia swoich społecznych i kolektywnych interesów z działalnością partii proletariackiej, tylko poprzez utrzymanie minimum organizacji, a to oznacza w opozycji do innych warstw społecznych, proletariat będzie mógł czuć się panem sytuacji, zdolnym do utrzymania w posłuszeństwie całego mechanizmu państwowego i zdolnym do jego restrukturyzacji w takim stopniu, w jakim jest to konieczne.
Bycie panem sytuacji oznacza bycie odpowiedzialnym za dystrybucję dóbr. I chociaż wiele opracowań tej kwestii zostanie nieuchronnie powierzonych aparatowi państwowemu, proletariat musi uznać, że ostatnie słowo zawsze spoczywa na nim; każdy bowiem funkcjonariusz państwowy, w tym najwyższy, może zostać odwołany ze stanowiska i pozbawiony korzyści z woli proletariatu. Ze względu na dyspozycyjność dla robotników partii proletariackiej, organizujących jej masową działalność, prawo to przestaje być fikcją, a staje się realnym środkiem kierowania państwem.
Ze swej strony partia, nawet jeśli ma taką możliwość, musi odmówić udziału w podziale dóbr, ale musi dołożyć najbardziej zdecydowanych starań, aby wszystkie działania państwowe w tej dziedzinie znalazły się pod kontrolą całej klasy, całej masy proletariackiej. Jeśli bowiem dystrybucja dóbr nie jest kontrolowana przez cały proletariat, stanie się łupem nowej burżuazji, bez względu na formę, jaką by to przybrało.
Tak więc aparat państwowy, przynajmniej jego kluczowe części, musi składać się z osób wcześniej wyszkolonych w partyjnej pracy organizacyjnej. Muszą być monitorowani przez partię we wszystkich swoich działaniach i muszą ponosić bezpośrednią odpowiedzialność wobec klasy rządzącej, proletariatu. Również partia musi być bezpośrednio tworzona z mas proletariackich. I musi wypełnić następujące warunki.
Partia jest najwyższą formą samodzielnej organizacji proletariatu. Służba proletariatowi musi być dla partii nie tylko jej wiodącą ideą, ale także jedynym zadaniem jej członków, od wypełniania którego zależy ich dalsze członkostwo. Podczas gdy państwo służy proletariatowi, stymulowane przez przydzielony mu udział dóbr, służba proletariatowi jest dla partii zarówno celem, jak i bodźcem. Służą mu one na inne sposoby.
Służenie proletariatowi, zaspokajanie jego obecnych potrzeb, dostosowywanie się do jego obecnych interesów i tworzenie mu warunków dla jego rozwoju kulturalnego i twórczego, są to obowiązki państwa.
Partia ma inne zadania.
Niestrudzenie, zarówno słowem, jak i czynem, musi wyjaśniać proletariatowi, że jego obecne interesy są interesami fałszywymi; że obciążają go starożytnym bagażem feudalnej i burżuazyjnej historii i że w żaden sposób nie odpowiadają przyszłościowym możliwościom społeczeństwa. Musi wyjaśniać, że to, czego proletariat słusznie wymaga od życia, które sami mogą zbudować, będzie o wiele lepsze.
Musi pomagać proletariatowi w wykorzystywaniu dostępnych mu możliwości rozwoju duchowego, dla rozwoju kulturalnego, to znaczy dla integracji kulturalnej, dla wnikania we wspólny system rozumienia świata tworzony przez ludzkość, dla opanowania największych możliwości społeczeństwa ludzkiego.
Musi wyrwać proletariat z interesów dnia dzisiejszego do interesów jutra, wzbogaconych o ducha wzajemnego zaufania i kolektywizmu, który coraz bardziej podkreśla bezpośrednią zależność pozycji od czynników społecznych, a nie ekonomicznych
Musi działać jako organizator masowej walki o rewolucyjne zmiany społeczne, o ucieleśnienie tego, co nowe i zaawansowane w formach państwowych oraz o ich wpajanie w umysłach i poglądach mas; to znaczy walczyć o przekształcanie spraw jutra w sprawy dnia dzisiejszego.
Aby poradzić sobie z tymi zadaniami, partia musi składać się nie z ludzi, którzy kiedyś wykazali się zdolnością służenia proletariatowi, ale raczej z ludzi, którzy udowadniają to każdym swoim ruchem, każdym dniem swojego życia. W tym celu partia musi nie tylko być w stanie przyciągnąć w swoje szeregi entuzjazm młodzieży, ale musi być w stanie uwolnić się od indywidualnych, konserwatywnych naleciałości.
Partia musi oczyścić się nie tylko z tych, którzy żyją w minionych czasach, ale także z tych, którzy są pogrążeni w teraźniejszości. Dla nich nadszedł czas, aby przejść od pracy ideologicznej do praktycznej realizacji własnych pomysłów, a partia musi popchnąć ich do pracy państwowej, jednocześnie uwalniając się spod ich wpływów.
To prawda, że we współczesnym społeczeństwie nie każdy – nawet wśród robotników – jest w stanie poświęcić całe swoje życie i wszystkie swoje wysiłki na rzecz bezinteresownej służby proletariatowi. Ale w życiu prawie każdego jest okres, w którym społeczne dominuje nad osobistym, kiedy działania są podyktowane zbiorowymi interesami, a nie osobistą korzyścią. Właśnie w tym okresie ich motywacja musi być zjednoczona w partii, w ramach rozwiązywania problemów partyjnych.
Dopiero wtedy, gdy świadomość istoty ludzkiej wzniosła się ponad swoje uprzedzenia i instynkty biologiczne, dopiero w okresie swego najwyższego duchowego wyniesienia, tylko wtedy jednostka jest godna członkostwa w partii, nadaje się do pracy partyjnej, zdolna, by wraz z partią, stawić przed społeczeństwem sprawę przyszłości. Ale partia nie może polegać na entuzjazmie na całe życie i dlatego nikomu nie można zagwarantować dożywotniego zaufania.
Praca partyjna nie jest jedynym sposobem, w jaki można służyć społeczeństwu; państwo przedstawia obywatelowi inną formę służby, do której zachęca zaspokajaniem osobistych potrzeb. Ci, którzy dawali się ponieść zbyt długo, w których przeważył indywidualizm, muszą zostać usunięci z działalności partyjnej; wygnanie bez zarzutu, ale z szacunkiem i uznaniem zasług; wygnanie bez wahania, ale nie zerwanie wszelkich więzi.
A na czele listy tych, którzy muszą być wyrzuceni ze spraw partyjnych, są ci, których praca jest związana z podejmowaniem decyzji państwowych, ponieważ w społeczeństwie proletariackim nie ma ani jednego problemu wewnętrznego, na który partia i państwo przyjęłyby jednolite rozwiązanie. Rozwój świadomości społecznej obejmuje również uznanie, że każda jednostka rozwiązuje takie sprzeczności dla siebie, we własnej świadomości i że nikt nie może ich rozwiązać za niego, na poziomie państwowym.
Rozwiązania, proponowane przez partię i podejmowane indywidualnie przez większość społeczeństwa proletariackiego, są rewolucyjnymi przemianami, zmianami w świadomości każdego człowieka; jednocześnie oznaczającymi definitywny przełom w świadomości społeczno–klasowej. Odnowa świadomości klasowej proletariatu znajduje konkretną formę wyrazu, odzwierciedloną w sposób najbardziej precyzyjny i skoncentrowany w świadomości poszczególnych przywódców. W ten sposób nowe interesy klasowe ponownie wyrażają się poprzez idee; są one definiowane przez uwarunkowania historyczne i przenikają do indywidualnej świadomości robotników. Idee te mają decydujące znaczenie organizacyjne poprzez mobilizację proletariatu do współpracy mającej na celu osiągnięcie celów klasowych.
Idee tworzone przez przywódców odzwierciedlają potrzeby klasy, ale nie są identyczne z interesami indywidualnych jednostek, a zatem nie mogą być przez nie akceptowane jako rodzaj osobistego programu, są tylko asymilowane ze świadomością osobistej w zależności od zbiorowych działań. Nie od razu idee przywódców docierają do świadomości wszystkich. Za każdym razem muszą iść tą samą trudną drogą – pokonać kolejną barierę indywidualizmu, przełamać skorupę konserwatywnego spokoju. Po pierwsze, są asymilowane przez tych, którzy są do tego najbardziej przygotowani – i dzięki nim stają się bardziej rozpowszechnione. W rzeczywistości bezpośrednie rozpowszechnianie idei w społeczeństwie jest na ogół procesem niemożliwym: społeczeństwo jest na tyle konserwatywne i obojętne na nowe, że wszelkie idee grzęzną. Ale po uchwyceniu co najmniej bardzo małej mniejszości, zaawansowane idee wprowadzają tę mniejszość w życie, a sam ruch mniejszościowy narusza pokój społeczny, stawia innych przed koniecznością jakiegoś określenia ich stosunku do tego, co się dzieje, to znaczy aktywuje ich – a akcja rozszerza się, rozprzestrzenia, rozpowszechniając idee na zasadzie fali.
Upowszechnianiu idei towarzyszy ich konkretyzacja i co szczególnie ważne, konkretyzacja związanych z nimi form działalności. Stają się coraz bardziej określone, formy idei ucieleśnione w działalności nabierają charakteru ruchu społecznego, utrwalają się w postaci tradycji przyjmowanych do świadomości społeczeństwa i wymagają uznania i legitymizacji przez państwo. Zmieniają się wymagania społeczeństwa od państwa, a to pociąga za sobą zmiany w polityce państwa, zmiany w jego strukturze, a liderzy, związani z nowymi formami świadomości społecznej są promowani.
I tak powstaje ciągły impuls rewolucyjny w społeczeństwie, promujący nowych przywódców i nowe idee, z nowymi formami ruchu społecznego pojawiającymi się i konsolidującymi. Musi istnieć współpraca między partią a państwem. W ciągłej odnowie aparatu państwowego, jego restrukturyzacji, to znaczy nieustannej odnowie jego składu i struktury, partia odgrywa decydującą rolę w rozwoju rewolucyjnej dyktatury proletariatu.
Ale czy badając stosunki między proletariatem, jego partią i państwem, nie zapomnieliśmy, że państwo jest szczególną zorganizowaną siłą ucisku i przymusu? Wszystko stanie się jasne, gdy przyjrzymy się państwu jako środkowi realizacji dyktatury proletariatu nad innymi klasami. Ale państwo pozostaje również państwem w stosunkach z samym proletariatem; i tutaj pytanie nie jest takie proste.
Reprezentując interesy proletariatu jako klasy, a interes publiczny przeciwko indywidualistycznym interesom ogółu wszystkich proletariuszy, państwo używa całego swojego systemu przymusu zgodnie ze swoim przeznaczeniem. W końcu, nawet gdy mówimy o stymulowaniu, zachęcaniu, nagradzaniu, gdy członkowie społeczeństwa spełnią określone warunki, nie mówimy o niczym więcej niż przymusie, o ograniczaniu dostępu do świadczeń tym członkom społeczeństwa, którzy nie spełniają określonych warunków. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że zachętą są pewne możliwości, które zapewniają istnienie jednostki, a przymus jest groźbą częściowego lub całkowitego pozbawienia dostępu do tych możliwości, jasne jest, że nie ma między nimi różnicy w relacjach między społeczeństwem a jednostką. Ponieważ podstawą społeczeństwa socjalistycznego jest stymulowanie działań jednostek w interesie społeczeństwa jako całości, jest całkiem oczywiste, że aby to zrealizować, państwo potrzebuje pewnych środków przymusu, w siłach, które pozwalają na zapewnienie i utrzymanie pewnych ograniczeń.
Ale posiadając siłę odpowiednią do przymuszania społeczeństwa jako całości, państwo ma możliwość wyobcowania się ze społeczeństwa, postawienia się ponad nim. Co więcej, historia XX wieku pokazuje liczne przypadki, w których armia postawiła się ponad społeczeństwem, utworzyła nowe państwo i przekazała władzę innej klasie.
Jak proletariat może uniknąć takiego niebezpieczeństwa?
Historia dowodzi, że po wywołaniu rewolucji armia nie może przekazać władzy żadnej klasie, ale tylko jednej z najbardziej zorganizowanych klas, wzmacniając ją zorganizowanym wsparciem. Stąd jedna z gwarancji polega na zapewnieniu, że organizacja proletariatu w państwie socjalistycznym jest nieporównywalnie wyższa niż organizacja innych klas. W tym celu proletariat musi nie tylko ograniczyć samodzielną organizację innych klas, ale, co najważniejsze, zapobiec wykorzystaniu (w celu organizowania) zasobów ekonomicznych niedostępnych dla proletariatu. Zapewnia to nie tylko osłabienie, ale także stopniowe niszczenie wszystkich klas przeciwnych proletariatowi i niezawodnie broni proletariatu przed wrogami wewnętrznymi, z wyjątkiem samego państwa.
Państwo socjalistyczne jest na tyle potężną i wystarczająco burżuazyjną organizacją, że może, poprzez swoje dążenie do izolacji, poprzez wykorzystanie sił pod swoją kontrolą, wykształcić niezależną klasę, nową burżuazję. Jedyną niezawodną gwarancją przeciwko temu jest sytuacja, w której siły państwa składają się tylko z uzbrojonego ludu, uzbrojonego proletariatu. Ale chociaż samo państwo jest potrzebne, równie ważne jest, aby było ono państwowym, zorganizowanym i uzbrojonym ludem. A to nie to samo, co tylko uzbrojony naród; oznacza to wykorzystanie dóbr dystrybuowanych przez państwo w celu organizacji, to znaczy stawia zorganizowane siły w bezpośredniej zależności od państwa.
Nie można podać prostej recepty na rozwiązanie tego problemu. Tu się rodzi prawdziwa trudność, wynikająca ze sprzeczności sytuacji socjalistycznego kraju otoczonego kapitalizmem. Nie oznacza to jednak, że problem jest nierozwiązywalny, a jedynie, że rozwiązania nie można znaleźć na poziomie zasad, ale na poziomie konkretnych form organizacyjnych, biorąc pod uwagę całą specyfikę poziomu rozwoju świadomości społecznej.
Należy pamiętać, że we wszystkich kwestiach zewnętrznych, kwestiach wzajemnych stosunków z innymi państwami i wewnętrznymi warstwami nieproletariackimi interesy państwa socjalistycznego i proletariatu są całkowicie zbieżne.
Dlatego wyraźnie instytucja komisarzy politycznych w armii, która była nieuniknionym wynikiem wojny domowej w Rosji, straciła na znaczeniu w wojnach zewnętrznych.
Dlatego uwaga proletariatu musi być skoncentrowana na kontroli nad armią, a zwłaszcza w sytuacjach konfliktu wewnętrznego nad organami spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa politycznego. Stanowisko partii proletariackiej, interesy partii we wszystkich kwestiach wewnętrznych, pokrywają się z interesami proletariatu. Nie wynika z tego jednak, że ta zbieżność interesów, zarówno w kwestiach wewnętrznych, jak i zewnętrznych, pozwala na natychmiastowe podporządkowanie partii sił represji. Takie podporządkowanie sprowokowałoby zmianę interesów partii, doprowadziłoby do ich «upaństwowienia». To właśnie w kwestiach kontroli nad siłami zbrojnymi proletariat może całkowicie zaufać partii, podobnie jak w kwestiach kontroli nad państwem w ogóle.
Można podjąć różne środki w celu ułatwienia takiej kontroli. Na przykład decentralizacja kontroli nad siłami zbrojnymi adekwatna do powagi zewnętrznego zagrożenia, ściślejsza odpowiedzialność organów wewnętrznych w sprawach naruszających interesy proletariatu i tak dalej; wszystkie takie środki o charakterze organizacyjnym i ich zmiana na każdym konkretnym etapie musi być określona przez stopień, w jakim są one niezbędne dla utrzymania władzy proletariatu, proporcjonalnie do zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych.
Historia Związku Radzieckiego, gdzie w okresie dyktatury proletariatu takie problemy nie powodowały nierozwiązywalnych trudności, dowodzi, że tak długo, jak jest się ekonomicznie poza kontrolą kapitalistycznego okrążenia, kraj socjalistyczny jest w stanie, przez wystarczający czas, a może nawet tak długo, jak chce, powstrzymać te sprzeczności w budowie państwa; słabną bowiem i zanikają tym bardziej, im bardziej wzrasta organizacja proletariatu i jego wpływ na społeczeństwo.
1Najprawdopodobniej nawiązanie do ludów wikińskiego pochodzenia, których przedstawiciele budowali pierwsze organizmy państwowe w dzisiejszej Rosji i Ukrainie – przyp. tłum.