Jak państwo socjalistyczne poszło drogą kapitalizmu w stronę socjalimperializmu
Od redakcji: Materiał pochodzi ze strony marxists.org. Pomimo tego, że zjawisko jakim jest socjalimperializm zostało omówione w innych artykułach jak «Od restauracji kapitalizmu do socjalimperializmu w Chinach», uważamy, że jest to szczególnie ważne zagadnienie.
Wstęp
Chinom należy się wyjaśnienie. Stały się one drugim najpotężniejszym państwem na świecie i w każdej ważnej dziedzinie zapierają dech w piersiach swojemu rywalowi, amerykańskiemu imperializmowi. Ich przywództwo gospodarcze, polityczne, wojskowe i ideologiczne znajduje się w rękach partii założonej przez przewodniczącego Mao Komunistycznej Partii Chin. Obecny przywódca, Xi Jinping, opowiada się za marksizmem i drogą socjalistyczną. W praktyce jednak na dużą skalę nastąpił powrót do praktyk kapitalistycznych i należy zadać pytanie, czy Chiny zasługują na etykietę, którą Mao przeklął kiedyś Związek Radziecki, a mianowicie, że są socjalimperialistyczne.
Co to znaczy socjalimperializm? Jakie są jego cechy charakterystyczne? Czy termin ten ma podstawy naukowe, czy też zawsze był wygodnym określeniem do obrzucania przeciwników w szeregach komunistów?
Po śmierci Stalina i wprowadzeniu serii «liberalnych reform gospodarczych», reform, które zaprzestały stosowania centralnego planowania i kontroli gospodarki i przywróciły znaczące elementy prywatnej własności środków produkcji, dystrybucji i wymiany, Chiny i Albania twierdziły, że następuje odbudowa kapitalizmu. Istniała pewna teoretyczna analiza tego zjawiska, ale niewiele napisano na temat pojawienia się wraz z tym kapitalizmem imperialistycznego państwa i polityki zagranicznej.
Aby wyjaśnić Chiny działaczom robotniczym i postępowym osobom, należy odwołać się do teorii odbudowy kapitalizmu i rozwinąć teorię socjalimperializmu.
Pochodzenie terminu «socjalimperializm»
Termin «socjalimperializm» został po raz pierwszy zastosowany przez Lenina wobec polityki partii marksistowskich, które stanęły po stronie swoich własnych burżuazji w imperialistycznej pierwszej wojnie światowej. Nie był on używany w tym kontekście jako krytyka państwa zbudowanego na socjalistycznych podstawach, jak to miało miejsce w przypadku krytyki Chin wobec Związku Radzieckiego po Stalinie.
Przed Pierwszą Wojną Światową
«Socjalimperializm» został od tego czasu retrospektywnie zastosowany przez niektórych naukowców do wcześniejszej epoki. W rzeczywistości nie ma to nic wspólnego z omawianym tu socjalimperializmem, ale wspominamy o tym krótko, ponieważ pojawia się on w wyszukiwaniach internetowych tego terminu.
Niemiec Hans–Ulrich Wehler (1931–2014) opowiadał się za analizą historii przebiegającą z perspektywy społecznej i kulturowej. Był zwolennikiem koncepcji socjalimperializmu, który zdefiniował jako «skierowanie na zewnątrz wewnętrznych napięć i sił zmian w celu zachowania społecznego i politycznego status quo» oraz jako «ideologię obronną» mającą przeciwdziałać «destrukcyjnym skutkom industrializacji dla struktury społecznej i gospodarczej Niemiec»1.
W opinii Wehlera rząd niemiecki używał socjalimperializmu jako narzędzia, które pozwalało mu odwrócić uwagę opinii publicznej od problemów wewnętrznych na rzecz zachowania istniejącego porządku społecznego i politycznego. Twierdził, że niemiecka polityka kolonialna w latach 80. XIX wieku stanowi pierwszy przykład socjalimperializmu w użyciu, a następnie «plan Tirpitza» mający na celu rozbudowę niemieckiej marynarki wojennej od 1897 roku.
W Wielkiej Brytanii, Francji i Włoszech ekspansję kolonialną i budowę imperiów uzasadniano czasem jako środek łagodzący ubóstwo i ucisk klas pracujących w tych krajach. Był to imperializm z celem społecznym, twierdzono, nie imperializm w celu grabieży. «Socjalimperializm został zaprojektowany tak, aby połączyć wszystkie klasy w obronie narodu i imperium i miał na celu udowodnienie najmniej zamożnej klasie, że jej interesy są nierozerwalnie związane z interesami narodu. Miał na celu podważenie argumentów socjalistów i wykazanie, że wbrew marksistowskim twierdzeniom, robotnicy mieli więcej do stracenia niż ich łańcuchy»2.
Socjalimperializm i Druga Międzynarodówka
W miarę jak era kapitalizmu przedmonopolowego przekształciła się w imperializm, zasiano ziarno nowego typu oportunizmu w szeregach klasy robotniczej. Bernstein, Plechanow i Kautsky propagowali mity o pokojowym przejściu do socjalizmu i sprzeciwiali się marksistowskiemu poglądowi o konieczności dyktatury proletariatu. Obnażenie całkowitego bankructwa rewizjonizmu nastąpiło, gdy imperialistyczna wojna o ponowny podział świata wybuchła w 1914 roku. Druga Międzynarodówka Partii Socjalno–Demokratycznych, partii pozornie marksistowskich w ich orientacji politycznej i filozoficznej, rozpadła się, gdy jedna partia po drugiej wspierała własną burżuazję w prowadzeniu wojny, która wymagała, by proletariackie mięso armatnie poszczególnych imperialistycznych rywali zabijało się wzajemnie.
Lenin i bolszewicy (oraz kilka innych odważnych jednostek w innych krajach) twierdzili, że robotnicy nie mogą stawać po stronie własnej burżuazji w wojnie imperialistycznej, ale powinni otwarcie agitować za pokonaniem własnej burżuazji za pomocą rewolucyjnego powstania proletariuszy i chłopów.
Przez całe lata wojny Lenin prowadził ostry strumień inwektyw pod adresem zdrajców klasy robotniczej, pod adresem ludzi, którzy twierdzili, że są socjalistami, ale w praktyce okazywali się pacyfistami, nacjonalistami, szowinistami, patriotami i imperialistami. Atakował ich, drwił z nich i szydził z nich poprzez dołączając do tych słów przedrostek «socjal–», tak że byli oni, jego zdaniem, socjalpacyfistami (socjalistami w słowach ale pacyfistami sprzeciwiającymi się działalności rewolucyjnej w czynach); socjalnacjonalistami (socjalistami w słowach popierającymi międzynarodowość i solidarność robotników, ale burżuazyjnymi nacjonalistami w czynach, podnoszącymi interesy własnej burżuazji ponad interesy robotników); socjalszowinistami (socjalistami w słowach, głoszącymi równość narodów i ich prawo do samostanowienia, ale szowinistami w czynach, przedkładającymi interesy własnego kraju ponad wszystkie inne); socjalpatriotami (socjalistami w słowach, opowiadającymi się za emancypacją klasy robotniczej, ale zaprzeczającymi czynem, że podziały klasowe są ważniejsze niż niż współpraca klasowa pod flagą narodową); oraz socjalimperialistami (socjalistami w słowach, wzywającymi do jedności robotników świata, a jednocześnie zwolennikami ekspansji i zdobyczy terytorialnych własnej burżuazji).
Lenin i bolszewicy byli socjalistami w słowach i przez swoje czyny odnieśli sukces w obaleniu caratu i pro–wojenny, pro–obszarniczy i pro–kapitalistyczny Rząd Tymczasowy, który zastąpił carat w lutym 1917 roku i był wspierany przez jawnie marksistowskich mieńszewików. Poprzez walkę z oportunizmem mieńszewików, gromadząc własne siły w szeregach żołnierzy, robotników i chłopów, bolszewicy byli w stanie przejąć władzę w październiku, kiedy to uzyskali poparcie szerokich mas ludności pracującej.3
Po śmierci Lenina w 1924 roku wybuchł spór między Stalinem z jednej strony, a Trockim i jego zwolennikami z drugiej o możliwość zbudowania socjalizmu radzieckiego przy braku rewolucyjnych przejęć władzy w szeregu rozwiniętych europejskich potęg kapitalistycznych. Niezachwiana wiara Stalina w system radziecki i klasę robotniczą sprawiła, że socjalizm został zbudowany.4
System socjalistyczny oparł się zbrojnej interwencji imperialistycznych mocarstw (z których kilka było jeszcze w stanie wojny między sobą, gdy rozpoczęły się ich interwencje w Związku Radzieckim), rósł w siłę, gdy kryzys rzucił na kolana kraje kapitalistyczne i z ogromnym poświęceniem i trudem oparł się faszystowskiej napaści. W trakcie obalania nazistów system socjalistyczny został w końcu wprowadzony w wielu krajach Europy Wschodniej. Zastosowanie marksizmu–leninizmu w warunkach półfeudalnej i półkolonialnej sytuacji przez Mao Zedonga sprawiło, że najludniejszy naród świata przyjął antyimperialistyczną nową demokrację i socjalizm w 1949 roku.
Radziecki Socjalimperializm
Pojęcie rewizjonizmu zbadamy w następnej kolejności, ale przy okazji omawiania genezy terminu «socjalimperializm» musimy zwrócić uwagę na użycie tego terminu przez marksistów–leninistów w odniesieniu do Związku Radzieckiego po zwycięstwie tam rewizjonizmu po śmierci Stalina. Było to odniesienie do pozornie socjalistycznego państwa zachowującego się jak supermocarstwo: praktykującego ingerencję, zastraszanie, wywrotowość i kontrolę. Nie wystarczy powiedzieć «imperialistyczny w czynach, socjalistyczny w słowach», ZSRR w rzeczywistości był gospodarką, w której przywrócono kapitalizm. To, wraz z innymi czynnikami omówionymi poniżej, stanowiło podstawę jego szybkiego przejścia w socjalimperializm.
Rewizjonizm
Termin «rewizjonizm» ma zarówno ogólne, jak i szczególne znaczenie. Czasami jest używany w burżuazyjnym dyskursie akademickim do określenia osoby, która proponuje odmienne (zrewidowane) spojrzenie na powszechnie i wcześniej akceptowane poglądy. Dla komunistów termin ten ma szczególne znaczenie – nie chodzi o zwykłą zmianę zdania w późniejszym czasie – ale o pozbawienie marksizmu jego rewolucyjnej esencji. Czasami jest on mylony z oportunizmem – odejściem od marksistowskich zasad w celu usprawiedliwienia reformatorskich odpowiedzi na pewien zestaw okoliczności.
Rewizjonizm przed Chruszczowem
Marks i Engels walczyli o ustanowienie swoich teorii w oparciu o prawa materializmu dialektycznego i historycznego. Analizowali historię społeczeństwa klasowego od jego powstania do rewolucyjnych wstrząsów w połowie XIX wieku w Europie i napisali Manifest Komunistyczny w opozycji do różnych rodzajów utopijnego i idealistycznego «socjalizmu». Pisali obszerne prace, aby obalić wpływowe, ale nienaukowe, poglądy Dühringa i Proudhona.
Walki ideologiczne prowadzone przez Marksa i Engelsa doprowadziły, jak zauważył Lenin, do klęski «przedmarksistowskiego socjalizmu». Od tego momentu burżuazyjne wysiłki mające na celu odwrócenie robotników od rewolucji i dyktatury proletariackiej nie mogły już stać «na swoim własnym, niezależnym gruncie, ale na ogólnym gruncie marksizmu, jako rewizjonizm»5.
Socjalizm naukowy rozszerza uznanie walki klasowej na konieczność obalenia kapitalistycznej klasy rządzącej za pomocą rewolucji. Wymaga, by robotnicy rozbili starą machinę państwową i stworzyć własne instytucje, które utrzymają w ryzach restauratorów starego porządku.
Oportuniści pragnący budować kariery parlamentarne na plecach uciśnionych byli wówczas zmuszeni «stanąć na gruncie marksizmu», aby go zwalczać. Tylko jako «marksiści» mogli mieć dostęp do świadomych robotników, mogli mieć wiarygodność wobec rewolucyjnej awangardy robotniczej, która umożliwiłaby im odwrócenie robotników z drogi ruchu rewolucyjnego.
Niemiec Eduard Bernstein był pierwszym znaczącym «marksistą», który «zinterpretował» marksizm tak, by wesprzeć opozycję wobec niego. Twierdził, że marksizm «Manifestu» był zbyt żywiołowy, zbyt młodzieńczy, i że w późniejszych latach Marks i Engels dojrzeli do punktu, w którym uważali że osiągnięcie pokojowych reform poprzez parlament było lepsze niż wstrząsy i rewolucja. Oczywiście, wspaniale byłoby pokojowo ustanowić prawo obalające klasę rządzącą, ale nigdy nie zdarzyło się to w historii. Prawdy odkryte przez Marksa i Engelsa pozostają nadal aktualne.
Inni znaczący «marksiści» (niektórzy z nich rzeczywiście byli marksistami w tym czy innym czasie) to m.in. Rosjanin Plechanow i inny Niemiec, Karl Kautsky.
W 1895 r. Engels odkrył, że jego wstęp do nowego wydania «Walki klasowej we Francji», napisanego przez Marksa w 1850 r., został zredagowany przez Bernsteina i Kautsky’ego w sposób, który sprawiał wrażenie, że stał się on zwolennikiem pokojowej drogi do socjalizmu. 1 kwietnia 1895 roku, cztery miesiące przed śmiercią, Engels napisał do Kautsky’ego:
Ze zdumieniem zobaczyłem dziś w «Vorwärts» fragment mojego «Wstępu», który został wydrukowany bez mojej wiedzy i spreparowany w taki sposób, aby przedstawić mnie jako miłującego pokój zwolennika legalności quand même [za wszelką cenę]. Tym bardziej chciałbym, aby ukazał się on w całości w Neue Zeit, aby to haniebne wrażenie zostało zatarte. Liebknecht nie będzie miał wątpliwości, co o tym myślę i to samo dotyczy tych, którzy, niezależnie od tego, kim są, dali mu okazję do wypaczenia moich poglądów, a co więcej, nie mówiąc mi o tym ani słowa.
«Miłujący pokój zwolennicy legalizmu», którzy starali się zniekształcić marksizm na swój własny obraz, stanowili później rdzeń tych, którzy przedkładali obronę swoich ojczyzn nad proletariacki internacjonalizm po wybuchu imperialistycznej wojny o podział świata (1914–18). Odnieśliśmy się już do tych potępionych przez Lenina «socjal–» pacyfistów. Byli to ludzie, którzy «stali na gruncie marksizmu» i w jego imieniu sprzeciwiali się jego rewolucyjnemu przesłaniu.
Wraz z końcem pierwszej wojny światowej nastąpiło ostateczne odejście reformatorskich socjaldemokratów (jak do tej pory nazywano wszystkich wyznawców marksizmu) od rewolucyjnego socjalizmu. Socjaldemokracja stała się teraz synonimem parlamentarnego reformizmu. Z kolei Australijska Partia Pracy, utworzona jako odpowiedź na ruch strajkowy z lat 90. XIX wieku, nigdy nie miała rewolucyjnej socjalistycznej przeszłości. Zawsze była kapitalistyczną partią parlamentarną.
Rewizjonizm po Chruszczowie
Walka z niewłaściwymi tendencjami w partiach komunistycznych, będąca odzwierciedleniem kontynuacji walki klas w socjalizmie, trwała nieprzerwanie przez ponad trzy dekady od rewolucji październikowej do śmierci Stalina w 1953 roku. Dojście Chruszczowa do władzy po 1953 roku umocniło pozycję ludzi u władzy w partii radzieckiej, którzy nie mieli zaufania do drogi wytyczonej przez Stalina. W tym przypadku chodziło o przywódców partyjnych, którzy byli zastraszeni wojną nuklearną ze strony imperialistycznych mocarstw, którzy byli przekonani, że wycofanie się z socjalistycznej gospodarki kolektywnej zmniejszy presję na nich samych i uczyni ich życie bardziej komfortowym i którzy nie byli przygotowani do kontynuowania ekonomicznych i innych wyrzeczeń wymaganych od Partii posiadającej władzę państwową, aby mogła ona rzeczywiście wspierać rewolucyjne walki proletariatu i uciskanych narodów. W bardzo dużym stopniu rewizjonizm, który stał się charakterystyczny dla sowieckiego przywództwa po Stalinie, zrodził się z pogardliwego tchórzostwa «komunistów» którzy po prostu nie byli w stanie sprostać wyzwaniu.6
Samo tchórzostwo nie wyjaśnia, jak w socjalizmie powstanie rewizjonizmu oznacza powstanie burżuazji. Materialne warunki pojawienia się burżuazji polegają na tym, że najwyżsi przywódcy rządzącej partii komunistycznej nie są w stanie ograniczyć prawa burżuazyjnego – ten punkt rozwiniemy poniżej.
W ramach międzynarodowego ruchu komunistycznego prestiż Związku Radzieckiego był ogromny. Jako pierwsze państwo robotnicze odniósł sukces w «budowaniu socjalizmu w jednym kraju» i pokonał nazistów. Jako bezpośredni następca Stalina, Chruszczow zaszokował komunistów na całym świecie, potępiając Stalina na XX Zjeździe KPZR. Przemówienie zostało wygłoszone w tajemnicy, ale wyciekło [a raczej zostało umyślnie «wycieknięte» – IM] do mediów imperialistycznych. Zdemoralizowana i zdezorientowana tym wydarzeniem, znaczna część komunistów nie była wystarczająco przygotowana do przeciwdziałania polityce proponowanej przez nowe kierownictwo radzieckie; polityce, która była na wskroś rewizjonistyczna.
Nowa polityka uwzględniała możliwość, a nawet konieczność pokojowego przejścia do socjalizmu w krajach pozostających pod rządami kapitalizmu. Głosiła ona pogląd jakoby Związek Radziecki był już bezklasowy, a zatem Partia straciła swój charakter partii proletariackiej i stała się partią całego ludu; że państwo nie może już być dyktaturą proletariatu, ale stało się «państwem całego ludu». Te nowe etykiety usprawiedliwiały przenoszenie władzy i autorytetu w partii i państwie z robotników na rzecz nowo powstałej elity biurokratów i zarządców sprzymierzonych z tymi członkami partii, którzy obrali kapitalistyczną drogę reformy gospodarczej.
Przyjęcie kapitalizmu w kraju i imperializmu na arenie międzynarodowej zostało narzucone partiom komunistycznym w innych krajach, na podstawie prestiżu i autorytetu, jakim cieszyła się Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. W konsekwencji partie komunistyczne na wszystkich kontynentach się porozdzielały, straciły swoją rewolucyjną duszę i w praktyce wycofały się z walki o zakończenie kapitalizmu. Czołowi komuniści, tacy jak np. Browder w USA i Togliatti we Włoszech byli prominentnymi rewizjonistami.
Wkrótce pojawiły się wariacje na temat. W latach sześćdziesiątych zdominowanie ruchu antywojennego przez drobnomieszczańskich intelektualistów stworzyło warunki do powstania Nowej Lewicy, tak zwanych «radykalnych marksistów», którzy chcieli mieć swój «marksizm» bez komunizmu – pragnienie tak beznadziejne, jak pragnienie chleba bez mąki. Odrzucenie radzieckiego rewizjonizmu było na tym wczesnym etapie prowadzone przez prawdziwych komunistów w Chinach i Albanii. Tak zwany «eurokomunizm» odrzucił radzieckie próby zdominowania rewizjonistycznego dyskursu i stał się w tym procesie jeszcze bardziej reformistyczny i antyrewolucyjny. Wszystko to odbiło się echem w Australii: powstanie naszej własnej partii antyrewizjonistycznej w 1964 r., walka w starej partii komunistycznej pomiędzy rewizjonistami proradzieckimi, a tymi powiązanymi z eurokomunistami, utworzenie oddzielnej proradzieckiej partii (Socjalistycznej Partii Australii), rozwiązanie CPA przez jej powiązaną z eurokomunistami większość oraz późniejsze przywrócenie nazwy Komunistyczna Partia Australii przez SPA.
Restauracja kapitalizmu
Udana rewolucja przeciwko kapitalizmowi nie oznacza natychmiastowego wprowadzenia bezklasowego społeczeństwa komunistycznego. Zniesienie prywatnej własności środków produkcji stanowi podstawę postępu w kierunku komunizmu, ale dopóki światowa gospodarka zdominowana jest przez kapitalizm i znajduje się pod kontrolą imperialistów, dopóty niemożliwe jest odizolowanie gospodarki postkapitalistycznej od świata, w którym towary istnieją i są wytwarzane oraz wprowadzane do obiegu (wymieniane lub sprzedawane) za pośrednictwem pieniądza. Przez długi okres historyczny społeczeństwa postkapitalistyczne będą zawierały klasy, będą miały gospodarkę towarową i będą potrzebowały pieniędzy do obiegu towarów. Społeczeństwa postkapitalistyczne nie są komunistyczne. Podnoszą one klasę robotniczą do pozycji władców społeczeństwa. Ich rządy są demokratyczne w szeregach klasy robotniczej, ale z konieczności muszą wykluczyć z podejmowania decyzji byłą klasę rządzącą kapitalistów i imperialistów. Ich władza, wpływy i autorytet muszą być całkowicie rozbite i utrzymywane pod kontrolą za pomocą specjalnych uprawnień przyznanych nowej formie aparatu państwowego. Ta forma nazywa się dyktaturą proletariatu i musi być utrzymywana wyłącznie przez klasę robotniczą w całym tym historycznym okresie między kapitalizmem a komunizmem. Marksiści określają ten okres przejściowy mianem socjalizmu. Przyjęcie dyktatury proletariatu jako formy państwa w socjalizmie oddziela marksistów od tych socjaldemokratów i innych, którzy postrzegają socjalizm jedynie jako reformę niektórych najbardziej rażących cech kapitalizmu, reformę mającą na celu «demokratyzację» i «humanizację» kapitalizmu, pozostawiając jednocześnie pole polityczne otwarte dla kapitalistów poprzez kapitalistyczny aparat parlamentarny i gospodarkę otwartą dla prywatnych właścicieli i sił rynkowych.
Produkcja towarowa jako cecha socjalizmu
Niektórzy ekonomiści z czasów radzieckich, przewidując nadejście komunizmu, ignorowali lub kwestionowali istnienie produkcji towarowej w socjalizmie.
Błędny jest również pogląd niektórych, którzy chcą zastąpić kapitalizm, że wartość dodatkowa7 kończy się wraz z kapitalizmem. Na niedawnej dyskusji internetowej poświęconym spuściźnie Związku Radzieckiego jeden z korespondentów stwierdził: «nadwyżka wartości à la Kapitał nie powstawała w tych krajach, ponieważ nie było tam własności prowadzonej w warunkach rynkowych z wolnym wejściem i wyjściem z tego rynku, produkcja była prowadzona całkowicie dla potrzeb ludzkich, a nie dla zysku. Ergo żadna wartość dodatkowa nie była tworzona, nie mówiąc już o jej przywłaszczaniu […] wartość dodatkowa nie płynęła z krajów RWPG do Metropolii – ZSRR, były inne kryteria handlu, a zarabianie rubli nie było jednym z nich.»
Komentarz ten jest typowy dla niektórych działaczy, którzy uważają, że z chwilą ustanowienia gospodarki socjalistycznej kończy się przywłaszczanie nadwyżki wartości od robotników i jej realizacji jako zysku poprzez sprzedaż towarów (czyli wyzysk w warunkach kapitalistycznych). W stopniu, w jakim rozumieją prawo wartości8, mówią, że zostało ono przezwyciężone w socjalizmie lub zaprzeczają, że ma ono w nim jakąkolwiek rolę.
Kiedy Stalin omawiał pierwszy projekt radzieckiego tekstu o ekonomii politycznej, wziął na celownik jego głównego autora, Leontiewa, za taki właśnie błąd. Stalin powiedział:
Tutaj jest napisane, że prawo wartości zostało pokonane […] Jak dotąd prawo wartości nie zostało pokonane. Nie jest prawdą, że kontrolujemy ceny. Chcemy tego, ale jeszcze tego nie osiągnęliśmy. Aby mieć kontrolę nad cenami, potrzebne są ogromne rezerwy, obfitość towarów i tylko wtedy możemy dyktować nasze ceny […] Kiedy będziemy w stanie rozdzielać według potrzeb, będzie to inna sprawa, ale jak na razie prawo wartości nie zostało pokonane.9
Wartość dodatkowa i jej społeczne przywłaszczanie w socjalizmie
Znaczenie prawa wartości trwającego w epoce socjalizmu polega na tym, że wartość dodatkowa jest nadal tworzona przez siłę roboczą klasy robotniczej. Nie ma ona już jednak charakteru wyzysku, ponieważ socjalizm wyeliminował występujące w kapitalizmie zawłaszczanie społecznie wytworzonej wartości nadwyżkowej przez garstkę prywatnych właścicieli środków produkcji. Zawłaszczanie nadwyżki pracy nadal ma miejsce, ale jest ona zawłaszczana przez jej twórców za pośrednictwem ich partii i ich rządu i rozdzielana dla dobra społeczeństwa zgodnie z mechanizmem planowania, który nie może istnieć w kapitalizmie. Oznacza to, że zyski z siły roboczej proletariatu mogą zostać przeznaczone na cele społecznie użyteczne zamiast odmawiać ich społeczeństwu, jak to ma miejsce w kapitalizmie.
Mówiąc o planowaniu w socjalizmie, Stalin powiedział Leontiewowi:
Trzeba to ująć prosto: w kapitalizmie niemożliwe jest prowadzenie produkcji zgodnie z planem na skalę społeczną, bo jest konkurencja i jest własność prywatna, która rozłącza sprawy. Ale w ZSRR wszystkie przedsiębiorstwa są zjednoczone przez socjalistyczną własność. Dlatego możemy i musimy prowadzić gospodarkę planową. Gospodarka planowa nie jest naszym życzeniem; jest nieunikniona, bo inaczej wszystko się zawali […] Kapitalistyczny przemysł, rolnictwo i transport nie mogą być prowadzone według planu. W kapitalizmie miasta muszą wchłonąć wieś. Dla nich własność prywatna jest przeszkodą. Powiedzmy to wprost: dla nas rzeczy są zunifikowane, dla nich są rozłączne.10
Wymóg planowania uznaje społeczne zawłaszczenie wartości dodatkowej w socjalizmie i możliwość jej społecznego podziału zgodnie z potrzebami klasy robotniczej w jej roli klasy rządzącej społeczeństwa socjalistycznego. Socjalizm umożliwia wspieranie nierentownych, ale społecznie niezbędnych przedsiębiorstw poprzez właśnie taki podział. Tak długo, jak proletariat jest wyniesiony do pozycji klasy rządzącej, może on egzekwować taką socjalistyczną alternatywę. Dopóki klasa robotnicza będzie sprawować przywództwo we wszystkim, socjalizm może być utrzymywany i rozwijany. Dopóki istnieje dyktatura proletariatu, wyzysk w starym sensie może zostać wyeliminowany poprzez zapewnienie robotnikom kontroli nad tempem i intensywnością pracy w miejscu produkcji oraz kontrolę nad podziałem nadwyżki wartości poprzez swoją partię i państwo.
Prawo burżuazyjne jako potrzebne zjawisko w społeczeństwie socjalistycznym11
Jeśli jednak osoby sprawujące władzę obiorą drogę kapitalistyczną, to nawet w warunkach własności państwowej i przy braku stosunków własności prywatnej można manipulować społecznym zawłaszczaniem wartości dodatkowej i wytworzyć burżuazję w partii komunistycznej, a z konieczności, ze względu na to, że jest to najwyższy szczebel decyzyjny, w samym Komitecie Centralnym. Walka o i przeciwko ograniczeniu praw burżuazji odziedziczonych po kapitalizmie rozpoczyna się na samym początku ery socjalistycznej. Jej istotą jest walka klasowa. Jeśli prawo burżuazyjne nie zostanie ograniczone, burżuazja uzurpuje sobie władzę partyjną i państwową. Stało się to w Związku Radzieckim po śmierci Stalina, było przedmiotem ostrzeżeń Mao w socjalistycznych Chinach12, i faktycznie miało miejsce w Chinach od śmierci Mao.
Prywatne przywłaszczenie części lub całości wartości dodatkowej, realizowanej jako zysk przedsiębiorstwa poprzez sprzedaż, może być kierowane na prywatne konta bankowe lub dystrybuowane jako usankcjonowane przez państwo prawa burżuazyjne, zawarte w zróżnicowanych wynagrodzeniach, premiach i zachętach materialnych oraz przywilejach elit13.
Jeśli pozwoli się na trwanie takiego stanu rzeczy, ta «czerwona» burżuazja może rosnąć w siłę do momentu, w którym przyzwala na pojawienie się prywatnych przedsiębiorców i przekazanie lub sprzedaż państwowych przedsiębiorstw swoim własnym członkom. Przekształcenie partii komunistycznej w partię rewizjonistyczną jest promowane poprzez odrzucenie marksistowsko–leninowskiej tezy, że partia reprezentuje klasę robotniczą; teraz reprezentuje «wszystkie siły produkcyjne» w społeczeństwie, «cały naród», a członkostwo oferowane jest przedsiębiorcom i milionerom.
Wygląda na to, że wartość dodatkowa, przekazywana całemu społeczeństwu, gdy klasa robotnicza dyktuje warunki, może zostać przekazana nowej burżuazji, gdy klasa robotnicza zostanie pozbawiona władzy przez rewizjonistyczną politykę. A gdy wartość dodatkowa klas pracujących sojuszników («obozu socjalistycznego») jest odbierana przez nierówne warunki handlowe przez potężniejszy kraj, który nie jest już prowadzony przez swoją klasę robotniczą, lecz wykorzystywany do dalszego wzbogacania elity potężniejszego kraju, czyż nie jest to przypadek «socjalizmu w słowach, ale imperializmu w czynach»?
Jeśli chodzi o niepowodzenia związane z tym, że partie komunistyczne niektórych krajów socjalistycznych uległy rewizjonizmowi i obrały drogę kapitalistyczną, a nie socjalistyczną, możemy jedynie zaakceptować, że takie zjawiska są częścią procesu uczenia się proletariatu. Proces uczenia się może być tylko pozytywny na dłuższą metę, niezależnie od tego, jak godna pożałowania jest potrzeba pobierania lekcji w danym czasie i miejscu. Gruntowni materialiści nie mogą zostać zdemoralizowani pojawieniem się rewizjonizmu w warunkach socjalizmu; mogą raczej pokrzepić się tym, że ruch rewolucyjny zostanie wzmocniony w swoich przyszłych przedsięwzięciach dzięki temu, że poznał potrzebę przyjęcia środków ideologicznych, politycznych i organizacyjnych, które zapewnią, że prawdziwa władza, raz zdobyta, pozostanie w rękach klasy proletariackiej.
Epoka socjalistyczna będzie zawsze narażona na odstępstwa od postępu w kierunku komunizmu. Wpływy zewnętrznego środowiska kapitalistycznego stwarzają ku temu warunki, ale podstawą tego jest istnienie produkcji towarowej i działanie prawa wartości w socjalizmie, szczątkowe istnienie klas z epoki kapitalistycznej oraz trwająca, spontaniczna tendencja do wyłaniania się burżuazji w samej partii komunistycznej. Takie wszechobecne niebezpieczeństwo zejścia z drogi socjalizmu w żadnym razie nie czyni tego zejścia nieuniknionym. Teoria kontynuacji rewolucji w warunkach dyktatury proletariatu, opracowana przez Mao Zedonga, i związana z nią praktyka upoważnienia klasy robotniczej do prowadzenia walki klasowej w epoce socjalizmu, realizacji polityki, zgodnie z którą klasa robotnicza musi sprawować przywództwo we wszystkim, łącznie z nadzorem i prawem do odwoływania przywódców i urzędników, da robotnikom w nowych społeczeństwach socjalistycznych środki do stawiania skutecznych przeszkód na drodze odejścia od postępu w kierunku komunizmu.
Restauracja na poziomie mikroekonomicznym
W «Dziecięcej chorobie lewackości w komunizmie», Lenin powiedział: «Drobna produkcja rodzi kapitalizm i burżuazję stale, codziennie, co godzinę, spontanicznie i na masową skalę.»14 Zarówno w Związku Radzieckim, jak i w Chinach były próby rozszerzenia produkcji małoskalowej i ograniczenia owej ekspansji.
To, czy ograniczyć produkcję na małą skalę, czy też ją rozwinąć, stało się centralnym pytaniem w debacie nad przywróceniem kapitalizmu podczas rewolucji kulturalnej. Postawa Mao była taka, że prawo wartości i produkcja towarowa muszą być ograniczone. Przeciwna polityka otwierała drzwi do politycznej akceptacji kapitalistycznych praw w produkcji na niskich poziomach. Gdyby takie poglądy rozkwitły, uśpiłyby czujność robotników i chłopów przy zmianach własności i funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. W odniesieniu do chłopów Przewodniczący Mao ostrzegał: «Wśród dobrze sytuowanych chłopów istnieje poważna tendencja do kapitalizmu. Tendencja ta będzie się nasilać, jeśli w najmniejszym stopniu zaniedbamy pracę polityczną wśród chłopów podczas ruchu spółdzielczego i przez bardzo długi okres po jego zakończeniu»15.
Przyjmując przeciwny pogląd do Mao, Liu Shaoqi promował «trzy wolności i jedną stałą kwotę» («san zi yi bao») oraz «ustalanie kwot produkcji rolnej dla indywidualnych gospodarstw domowych» («baochan daohu»). Pierwsze z nich zezwalały na rozszerzenie wolnego rynku i działek na użytek prywatny, promowanie małych przedsiębiorstw odpowiedzialnych za własne zyski i straty oraz ustalanie kwot produkcyjnych dla gospodarstw domowych (z pewnymi swobodami w zakresie sprzedaży produktów nadwyżkowych w stosunku do kwoty). Ten ostatni punkt był podstawą tej ostatniej polityki oraz systemu odpowiedzialności gospodarstw domowych wprowadzonego jako jedna z najważniejszych «reform» ery Denga Xiaopinga. W 1979 r. 18 mieszkańców wsi w prowincji Anhui podpisało tajną umowę z lokalnymi kadrami, aby ominąć wiejski kolektyw i prowadzić indywidualne gospodarstwa. Deng Xiaoping pochwalił ich nielegalne działania i w 1981 r. naciskał na przyjęcie tego systemu w całym kraju.
System odpowiedzialności gospodarstw domowych pozwalał gospodarstwom domowym na kontraktowanie ziemi, maszyn i innych urządzeń od organizacji zbiorowych. Mogły one swobodnie dysponować nadwyżkami produkcji ponad kwoty państwowe i kolektywne. Do 1983 roku socjalistyczne komuny ludowe zostały zastąpione przez indywidualne gospodarstwa domowe, a kolektywizacja rolnictwa, fundament gospodarki socjalistycznej, została odwrócona. Na przywróceniu kapitalizmu na wsi skorzystała wprawdzie grupa zamożnych chłopów. Wielu chłopów stało się jednak mangliu, robotnikami migrującymi, ponieważ «prymitywna akumulacja z chińską charakterystyką» opanowała ziemię. Wiejska edukacja i usługi zdrowotne zniknęły w wielu częściach wsi.16
W tym samym roku, w którym potajemnie wprowadzano system odpowiedzialności za gospodarstwo domowe, nastąpiła dalsza prywatyzacja części gmin ludowych. Przedsiębiorstwa Gminno–Wiejskie (PGW), które produkowały sprzęt rolniczy, chemikalia, nawozy i podobne produkty, pozostały przez pewien czas przedsiębiorstwami nominalnie kolektywnymi, ale w rzeczywistości były prowadzone jako przedsiębiorstwa prywatne; z pewnością ekspansja tego sektora odbywała się na zasadzie bycia częścią sektora prywatnego. Zatrudnienie w PGW wzrosło z 28 milionów w 1978 roku do szczytowego poziomu 135 milionów w 1996 roku. Podobnie produkcja PGW wzrosła do 1.8 biliona juanów w 1992 roku z 49 miliardów juanów w 1978 roku. PGW zostały opisane jako część «sektora hybrydowego» w Chinach.17
Podobnie jak sprzedaż państwowych Stacji Maszynowo–Traktorowych w Związku Radzieckim kolektywom, a następnie firmom prywatnym, ten transfer praw własności od państwa do elementów kapitalistycznych zabezpieczył przywrócenie kapitalizmu na poziomie mikroekonomicznym, zapewniając społeczną podstawę dla konsolidacji elementów burżuazyjnych na obszarach wiejskich i w miastach Chin.
Restauracja na poziomie makroekonomicznym
Zmiany gospodarcze wprowadzone na początku epoki Chruszczowa w Związku Radzieckim w dużej mierze odpowiadały teoriom ekonomisty Libermana, których istotą było przyznanie przedsiębiorstwom państwowym swobody w poszukiwaniu zysków i odpowiedzialności za straty w ramach systemu zarządzania, który wykluczał jakąkolwiek rolę bezpośrednich producentów, czyli proletariatu. Stalin skrytykował propozycje Libermana w 1952 roku, zwracając uwagę, że «jeśli zyskowność będzie rozpatrywana nie z punktu widzenia poszczególnych zakładów czy branż i nie w okresie jednego roku, ale z punktu widzenia całej gospodarki narodowej i w okresie, powiedzmy, dziesięciu czy piętnastu lat, co jest jedynym słusznym podejściem do tego zagadnienia, to tymczasowa lub niestabilna zyskowność niektórych zakładów lub gałęzi przemysłu jest poniżej wszelkiego porównania z tą wyższą formą stabilnej i trwałej zyskowności, którą możemy uzyskać z działania prawa zrównoważonego rozwoju gospodarki narodowej i z planowania gospodarczego […]»18
Z tych dwóch wzajemnie wykluczających się punktów widzenia, libermanowskiego i stalinowskiego, wynikła walka o przywrócenie praktyk kapitalistycznych na poziomie makroekonomicznym dużych przedsiębiorstw państwowych. Chruszczow stanął po stronie Libermana, gdy przejął władzę po śmierci Stalina; chiński ekonomista Sun Jefang opowiadał się za reformami Libermana dla Chin, a wspierał go w tym Liu Shaoqi. Mao Zedong przeciwstawił się im za pomocą masowych kampanii ideologicznych Rewolucji Kulturalnej, ale libermanizm odżył w Chinach w epoce Denga Xiaopinga, kiedy wszystko stało się kwestią opłacalności, a liczne przedsiębiorstwa państwowe zostały uznane za bankrutujące lub nieefektywne i przekazane sektorowi prywatnemu.
Przywrócenie kapitalizmu w ZSRR zostało dogłębnie przeanalizowane z marksistowskiego punktu widzenia, a zainteresowanych czytelników odsyłamy do poniższych publikacji, które szczegółowo opisują użyte argumenty ekonomiczne oraz podjęte kroki praktyczne w celu promowania kapitalizmu w społeczeństwie socjalistycznym:
Joseph Ball, «The Need for Planning: The Restoration of Capitalism in the Soviet Union in the 1950s and the Decline of the Soviet Economy» http://clogic.eserver.org/2010/2010.html
Bill Bland, «The Restoration of Capitalism in the Soviet Union»: http://www.oneparty.co.uk/html/book/ussrindex.html
[Pierwsze trzy rozdziały są również dostępne w języku polskim: https://instytut-marksa.org/restauracja-kapitalizmu-w-zwiazku-radzieckim-rozdz-1-3 – IM]
Martin Nicolaus, «Restoration of Capitalism in the USSR»: http://www.marx2mao.com/Other/RCSU75.html
Red Papers #7 «How Capitalism Has Been Restored in the Soviet Union and What This Means for the World Struggle»: https://www.marxists.org/history/erol/ncm-8/red-papers-7/
W wyniku reformy makroekonomicznej dominujący niegdyś w Chinach sektor państwowy spadł do 27% gospodarki w 2010 r.; pozostałe 73% przypadło na sektor prywatny. Przedsiębiorstwa państwowe (PP) nadal zapewniają około połowy dochodów podatkowych ChRL i przypisuje się im uratowanie ChRL przed globalnym kryzysem finansowym w latach 2007-2008. Nie licząc PP na poziomie prowincji, istnieją obecnie 102 krajowe PP, które prowadziły 60 procent zagranicznych inwestycji Chin do końca 2016 r.19
Istnienie tych resztkowych PP jest źródłem nieustającej debaty w Chinach. W 2012 roku Centrum Badań nad Rozwojem Rady Państwowej (CBR) i Bank Światowy współtworzyły raport na temat wyzwań stojących przed krajem w ciągu najbliższych dwóch dekad. Raport «Chiny 2030: Budowa nowoczesnego, harmonijnego i kreatywnego społeczeństwa» był «biblią nowoczesnej reformy […] spójną, długą deklaracją […] neoliberalnych wartości gospodarczych w stylu zachodnim, importowanych do ChRL»20. Kontrargumentem był Dokument 9, wydany w marcu 2013 roku dla kadr partyjnych, w którym wskazano siedem problemów politycznych. W punkcie 4, «Promowanie neoliberalizmu, próba zmiany podstawowego systemu gospodarczego Chin», czytamy:
Neoliberalizm opowiada się za nieograniczoną liberalizacją gospodarczą, całkowitą prywatyzacją i totalnym urynkowieniem oraz sprzeciwia się jakiejkolwiek ingerencji lub regulacji ze strony państwa. Kraje zachodnie, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, realizują swoje neoliberalne plany pod przykrywką «globalizacji», sprowadzając katastrofalne skutki na Amerykę Łacińską, Związek Radziecki i Europę Wschodnią, a także wciągnęły się w międzynarodowy kryzys finansowy, z którego do tej pory nie wyszły.
Wyraża się to głównie na następujące sposoby:
[Zwolennicy neoliberalizmu] aktywnie promują «teorię wszechmocy rynku». Twierdzą, że makroekonomiczna kontrola naszego kraju dławi efektywność i żywotność rynku i sprzeciwiają się własności publicznej, argumentując, że chińskie przedsiębiorstwa państwowe są «narodowymi monopolami», nieefektywnymi i zakłócającymi gospodarkę rynkową, i powinny zostać poddane «kompleksowej prywatyzacji». Te argumenty mają na celu zmianę podstawowej infrastruktury gospodarczej naszego kraju i osłabienie kontroli rządu nad gospodarką narodową.
Odpieranie neoliberalnych ataków na przedsiębiorstwa państwowe, które pozostają źródłem dochodów państwa, jak również nośnikiem jego inwestycji kapitałowych za granicą, zostało «zrównoważone» przez uderzenie w tych, którzy uważają Chiny za odchodzące od socjalizmu. W punkcie 7, «Kwestionowanie reformy i otwarcia oraz socjalistycznego charakteru socjalizmu z chińską charakterystyką», czytamy:
Od kilku lat dyskusja na temat reformy trwa nieprzerwanie, a wszelkiego rodzaju głosy dołączają jeden po drugim. Niektóre poglądy wyraźnie odbiegają od socjalizmu z chińską charakterystyką.
Wyrażają się głównie na następujące sposoby:
Niektórzy winą za sprzeczności i problemy w rozwoju obarczają Reformę i Otwarcie. Mówią, że «Reforma i otwarcie poszły za daleko» i że «odeszliśmy od naszej socjalistycznej orientacji». Kwestionują, czy to, co Chiny robią teraz, nadal naprawdę jest socjalizmem, czy też po prostu nazywają to «kapitalistycznym socjalizmem», «państwowym kapitalizmem» lub «nowym kapitalizmem biurokratycznym»21.
Trudno zrozumieć, dlaczego w rzekomo socjalistycznym państwie w ogóle toczy się debata na temat istnienia i roli PP. Pewne jest natomiast, że będą one nadal poddawane zmianom, które zmniejszą ich wielkość sektorową, czyniąc je jednocześnie jeszcze bardziej efektywnymi jako nośniki chińskiego kapitału w świecie. Jak podkreślił w styczniu 2018 roku Xiao Yaqing, przewodniczący Komisji Nadzoru i Administracji Aktywów Państwowych (State-owned Assets Supervision and Administration Commission, SASAC), zobowiązanie Pekinu polega na usprawnieniu «rozdętego sektora państwowego» i «stworzeniu konglomeratów zdolnych do konkurowania w skali globalnej»22.
Przypisy
1Eley, Geoff «Social Imperialism» pages 925–926 from Modern Germany Volume 2, New York, Garland Publishing, 1998 page 925
2Semmel, Bernard «IMPERIALISM AND SOCIAL REFORM English Social–Imperial Thought 1895–1914», Anchor Books Doubleday & Co. Inc., New York p. 11
3Niektórzy członkowie partii bolszewickiej chcieli przejąć władzę już wcześniej, ale Lenin skrytykował to, ponieważ wciąż nie mieli poparcia większości robotników. Odrzucił również hasło «Cała władza w ręce Rad», ponieważ Rady były pod kontrolą mienszewików. Pisząc pod koniec września 1917 roku w «Marxism and Insurrection», stwierdził: «Teraz mamy większość w obu Radach» (tzn. w Piotrogrodzie i Moskwie) i dopiero wtedy zaproponował przejęcie władzy.
4Należałoby raczej powiedzieć, że wiara Stalina okazała się słuszna, a nie że dzięki niej udało się zbudować socjalizm. – IM
5Lenin, «O marksizmie i rewizjonizmie»
6Trudno powiedzieć żeby radzieccy rewizjonistyczny przywódcy nie zdawali sobie sprawy ze swojego zachowania. Większość doskonale wiedziała że «rewelacje» Chruszczowa były fałszywe (w tym on sam), analogicznie z «dobrym dla społeczeństwa» przywracaniem kapitalizmu. – IM
7Wartość dodatkowa, bardzo krótko, jest źródłem wyzysku pracowników przez klasę kapitalistów. Jeśli czytelnik nie jest zaznajomiony z tym pojęciem, powinien przeczytać publikację Marksa «Płaca, cena i Zysk» z 1865 roku, aby uzyskać prosty zarys.
8Marks wyjaśnił, że towary (w tym siła robocza) są wymieniane według wartości określonych przez ilości społecznie niezbędnego czasu pracy poświęconego na ich produkcję. Ceny, w odróżnieniu od wartości, zmieniają się na na podstawie podaży i popytu. Niektórzy marksiści chcieli wierzyć, że prawo wartości już nie działa, że towary mogą być produkowane i wymieniane niezależnie od ich wartości – i że to dowodzi wyższości socjalizmu nad kapitalizmem.
9http://revolutionarydemocracy.org/rdv4n2/5convers.htm
10Tamże.
11W «Krytyce Programu Gotajskiego» Marks wskazywał, że prawo burżuazyjne będzie istniało przez cały okres socjalizmu: «W wyższej fazie społeczeństwa komunistycznego, gdy zniknie zniewalające podporządkowanie jednostki podziałowi pracy, a tym samym także antyteza między pracą umysłową a fizyczną; gdy praca stanie się nie tylko środkiem do życia, lecz także jego głównym pragnieniem; gdy wraz z wszechstronnym rozwojem jednostki wzrosną także siły wytwórcze, a wszystkie źródła spółdzielczego bogactwa popłyną obficiej – dopiero wtedy wąski horyzont burżuazyjnego prawa może zostać w całości przekroczony, a społeczeństwo na swoich sztandarach wypisać: Od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb!».
12«Robicie rewolucję socjalistyczną, a nie wiecie, gdzie jest burżuazja. Właśnie w partii komunistycznej – ci, którzy są u władzy, idą drogą kapitalistyczną. Ci, którzy są u władzy, nadal są na drodze kapitalistycznej». (Cyt. za. https://www.marxists.org/history/erol/uk.hightide/red-star-mao.htm)
13Przewodniczący Mao zaznaczył: «Chiny są krajem socjalistycznym. Przed wyzwoleniem miały wiele wspólnego z kapitalizmem. Nawet teraz praktykują ośmiostopniowy system płac, dystrybucję każdemu według pracy i wymianę za pomocą pieniędzy, które niewiele różnią się od tych w starym społeczeństwie. To, co jest inne, to fakt, że zmienił się system własności». Przewodniczący Mao zaznaczył również: Jeśli chodzi o prawa burżuazji, «mogą one być ograniczone tylko w ramach dyktatury proletariatu». (Cytowane w On the Social Basis of the Lin Piao Anti-Party Clique, Yao Wenyuan, Foreign Languages Press, Beijing, 1975)
14V.I, Lenin, «Left-Wing» Communism, An Infantile Disorder, Foreign Languages Press, Peking, 1965 p. 6
15Nota wstępna do «A Resolute Struggle Must Be Waged Against the Tendency Towards Capitalism» (1955), The Socialist Upsurge in China’s Countryside (Zobacz też https://www.marxists.org/reference/archive/mao/works/red-book/ch03.htm)
16Zob. Han Dongping, «The Unknown Cultural Revolution: Life and Change in a Chinese Village», Monthly Review Press, 2008
17«Nasza definicja sektora hybrydowego obejmuje wszystkie niepaństwowe, nienotowane na giełdzie firmy, w tym firmy będące własnością prywatną lub indywidualną oraz firmy, które są częściowo własnością władz lokalnych (np. Przedsiębiorstwa Gminno–Wiejskie, PGW). Wzrost sektora hybrydowego był znacznie wyższy niż wzrost sektora państwowego (przedsiębiorstwa państwowe (PP) i wszystkie firmy, nad którymi ostateczną kontrolę sprawuje rząd centralny) i sektora notowanego na giełdzie (firmy notowane na giełdzie i będące przedmiotem obrotu, z których większość została przekształcona z sektora państwowego). Sektor hybrydowy przyczynia się do większości wzrostu gospodarczego Chin i zatrudnia większość siły roboczej. Współistnienie alternatywnego sektora finansowego z bankami i rynkami może nadal napędzać wzrost sektora hybrydowego.» Patrz: https://www.lawschool.cornell.edu/research/ILJ/upload/Allen-Qian-final.pdf str. 502
18Stalin, «Economic Problems of Socialism in the USSR», FLPH, Moscow, 1952 p. 23
19https://www.scmp.com/news/china/economy/article/2098755/how-communist-party-controls-chinas-state-owned-industrial-titans
20Brown, Kerry «CEO China, The Rise of Xi Jinping», IB Taurus & Co, London, 2016, p. 129
21http://www.chinafile.com/document-9-chinafile-translation
22https://www.reuters.com/article/us-davos-meeting-china-companies-exclusi/exclusive-chinas-state-owned-firms-to-face-more-mergers-idUSKBN1FD0TM