Kwestia kobieca w Maroko

MMLPL, Maroko, Czerwiec 2022

źródło: https://icor.info/2022-1/the-womens-question-in-morocco

W jednostce, mężczyźnie lub kobiecie, dominuje przekonanie, że źródłem stosunków społecznych, których doświadcza, czy to w rodzinie, czy w pracy, czy na ulicy i przynależności do klasy robotniczej, drobnomieszczańskiej, czy burżuazyjnej, są stosunki naturalne, biologiczne, a nie stosunki nabyte w wyniku nałożenia się wielu czynników dialektycznych.

To postrzeganie stosunków społecznych jest tak samo powierzchowne, jak postrzeganie, jakie człowiek nabywa na temat stosunków ucisku wobec kobiet w społeczeństwie, w którym żyje. Traktuje je tak, jakby były naturalnymi relacjami biologicznymi i stara się dostarczyć dziesiątki powierzchownych uzasadnień religijnych, psychologicznych i biologicznych, aby usprawiedliwić te relacje i w ten sposób je utrwalić.

Ale źródłem relacji ucisku kobiet, podobnie jak źródłem relacji społecznych, pozostają relacje nabyte, które wielu niezależnych socjologów, takich jak Karol Marks i Fryderyk Engels, uważało za mające swój początek w momencie pojawienia się własności prywatnej, podziału klasowego i podziału pracy; datowali ten moment na górny paleolit, czyli tzw. rewolucję agrarną, a więc twierdzili, że ucisk ten zniknie dopiero w wyniku zaniku własności prywatnej i podziału klasowego.

Na podstawie tego ogólnego wstępu omówimy pokrótce historię ucisku kobiet w Maroku do momentu pojawienia się kapitalistycznego sposobu produkcji, następnie obraz ucisku kobiet między klasami i w obrębie każdej klasy z osobna, by w końcu przedstawić szereg wskaźników dotyczących ekonomicznego i społecznego statusu marokańskich kobiet.

Geneza opresji kobiet

Kobiety odgrywają centralną rolę w kontynuacji życia ludzkiego, czy to na poziomie ich roli w produkcji artykułów pierwszej potrzeby, czy też w zapewnieniu ciągłości życia poprzez rodzenie dzieci jako nowych sił wytwórczych.

Kobiety nadal odgrywały tę centralną rolę w świetle kolejnych sposobów produkcji, a także tam, gdzie relacje kobiet z otoczeniem nadal się zmieniały w zależności od różnego charakteru ideologicznych, politycznych i prawnych nadbudów, a w konsekwencji zmuszone były do prób dostosowania się do nich.

Wraz z wczesną ludzką świadomością o centralnej roli kobiet w wytwarzaniu i bezpośredniej reprodukcji życia oraz z pojawieniem się produkcji rolnej, własności prywatnej i podziału pracy, instytucja rodziny pojawiła się historycznie jako jednostka ekonomiczna, a patriarchalny autorytet pojawił się jako środek męskiej kontroli nad kobietami w ramach instytucji rodziny wraz z powiązanym z nim męskim uciskiem kobiet. Historycznie jako środek utrzymania patriarchalnej dominacji ekonomicznej i politycznej, na której zbudowano starożytne państwa i imperia.

Historyczna opresja kobiet jako relacja społeczna i ekonomiczna sprawiła, że patriarchalna władza i generowana przez nią dominacja klasowa stały się ekonomiczną, społeczną i polityczną podstawą w budowaniu pierwszych jednostek politycznych: rodziny, klanu i państwa oraz ich późniejszego rozwoju w państwa i imperia. Podobnie jak wszystkie formy dominacji w jej trzech wymiarach: ekonomicznym, społecznym i politycznym, również klasowa walka polityczna powstała między mężczyznami i kobietami oraz między tymi, którzy posiadają i tymi, którzy nie posiadają; walka klasowa, która rozwijając się kształtowała bieg historii.

Proces historyczny społeczeństwa marokańskiego dostarcza nam modelu takiego rozwoju, zwłaszcza w wyniku historycznego zderzenia plemion i społeczeństw berberyjskich, które stanowiły kolebkę powstania społeczeństwa marokańskiego, z inwazjami zapoczątkowanymi przez inne ludy na Afrykę Północną, zwłaszcza inwazją arabsko–islamską rozpoczynającą się w VII wieku n.e. Tendencja do dominacji klas męskich: ekonomicznej, społecznej i politycznej nad Afryką Północną stała się podstawą do powstania różnych kolejnych państw w regionie Afryki Północnej, zwłaszcza na obszarze geograficznym zajmowanym przez obecne Maroko.

Badając genezę ucisku kobiet w Maroku nie można pominąć wymiarów historycznych, o których była mowa powyżej, a które stanowiły skuteczną podstawę procesu formowania się rodów, plemion i władzy politycznej rodzin rządzących, co Ibn Khaldunowi udało się genialnie opisać w swoim «Wstępie» («Muqaddimah») i uczynić podstawą fanatyzmu plemiennego oraz powstawania i upadku państw w północnej Afryce. Powstanie aktywnej heglowskiej «postaci historycznej», która przewodziła panowaniu i sukcesji rodów, nie odbiega od tego procesu.

Historyczny związek między procesem walki klas i pozycją kobiet przekształcaną zgodnie z przemianami ideologicznej i politycznej dominacji klas dominujących, stanowi niezbędne wprowadzenie dla każdego badacza tej pozycji na przestrzeni dziejów. Dlatego możemy spotkać się z okresami historycznymi, zwłaszcza w cieniu plemion Amazigh, zanim zostały one narażone na obce inwazje, z odrębną sytuacją kobiet, w której cieszyły się one rzeczywistą i namacalną równością z mężczyznami. Rzeczywiście, kobiety Amazigh sprawowały skuteczne przywództwo polityczne, wspomnijmy tu wybitną i aktywną rolę królowej Amazigh «Dehya» w zaciekłym oporze wobec inwazji islamskiej Arabów. Ślady archeologiczne Rzymian, Fenicjan i Kartagińczyków w Afryce Północnej również ujawniają nam status, jakim cieszyły się kobiety, co sprowadzało się do przedstawiania ich jako świętych bogiń.

To, co nas interesuje w tym artykule, to dzisiejsza rzeczywistość marokańskich kobiet w świetle kapitalistycznego sposobu produkcji. W rodzinie, w społeczeństwie i pośród toczącej się walki klasowej. Dominacja patriarchalnej władzy nad kobietami w rodzinie jako podstawowej jednostce ekonomicznej. Uznaje ona istniejący tryb produkcji za podstawę całkowitej kontroli społecznej, wyzysku ekonomicznego i dominacji politycznej. Stąd możliwe jest osiągnięcie materialnego zrozumienia pozycji kobiety w marokańskiej rodzinie – jako nosicielki dzieci, opiekunki, pracownicy domowej – a także jako sprzedawczyni siły roboczej poza domem, jako wskaźnika podwójnej opresji kobiet w rodzinie, oprócz braku podstawowych praw do pracy poza domem.

Związek walki kobiet z transformacją społeczną w ogóle jawi się jako pilna kwestia w programie rewolucyjnym, co wynika z centralnej roli kobiet w reprodukcji siły roboczej w kontekście wszechstronnej reprodukcji społecznej. Aby zlokalizować ucisk kobiet w kategoriach reprodukcji społecznej i reprodukcji siły roboczej, należy zdefiniować wiele pojęć, począwszy od pojęcia samej siły roboczej, która wytwarza nadwyżkę ekonomiczną wewnątrz rodziny i poza domem.

Klasowa opresja kobiet

Sprzeczność w rodzinie między mężem jako właścicielem a żoną jako zależną nie–właścicielką, doprowadziła do ekonomicznej zależności kobiety i obniżenia jej statusu prawnego.

Ta pozycja marokańskich kobiet została ustalona w świetle półfeudalnej sytuacji, która poprzedzała polityczną dominację francuskiego imperializmu nad Marokiem. Marokańskie rodziny chłopskie wolały mieć mężczyzn niż kobiety i starały się wcześnie wydawać kobiety za mąż, aby zapewnić sobie stabilność ekonomiczną, choć z pozycji zależności od mężów. Natomiast mężczyzna mógł religijnie poślubić cztery kobiety, aby mieć męskie dzieci, a także rozwieść się ze swoimi kobietami i poślubić inne, aby mieć męskie dzieci. Sytuacja ta uświęciła klasową niższość kobiet wobec mężczyzn i utratę przez kobiety jakiejkolwiek legitymizacji wobec mężczyzn.

Okres francuskiej inwazji imperialistycznej zapoczątkował destabilizację starych półfeudalnych wzorców gospodarczych i związanej z nimi sytuacji społecznej, na rzecz stopniowej dominacji kapitalistycznego sposobu produkcji, zarówno w obrębie miast, gdzie siła robocza jest sprzedawana i kupowana jako towar, w zamian za niskie płace, które umożliwiają robotnikowi płci męskiej lub żeńskiej swoiste wyzwolenie wobec władzy patriarchalnej. I tam gdzie silna migracja rozwinęła się intensywnie w kierunku miast po tym, jak zagraniczni kolonialiści przejęli kontrolę nad najlepszymi ziemiami rolnymi i przekształcili je w kapitalistyczne gospodarstwa rolne, a chłopów przekształcili w robotników rolnych. Te wydarzenia odegrały rolę w powstaniu rodziny nuklearnej wewnątrz miast i jej przekształceniu w jednostkę ekonomiczną w służbie produkcji kapitalistycznej, oraz kontynuacji podporządkowania kobiet władzy patriarchalnej w tych rodzinach jako istotnego czynnika w produkcji i reprodukcji życia oraz błogosławieństwa władz i panujących praw kontroli mężczyzn nad kobietami jako głównej ostoi w zamian za podporządkowanie klasy robotniczej dla burżuazyjnego wyzysku.

Po bezpośrednim wyjściu z kolonializmu francuskiego Maroko odziedziczyło podwójne struktury ekonomiczne i społeczne pomiędzy miastami położonymi przy najważniejszych portach marokańskich, takich jak Casablanka, Agadir, Tanger i Kenitra, znanych z rozwoju przemysłowego i gospodarczego opartego na eksporcie, i gdzie wzrost rodzin nuklearnych był bardziej niezależny od patriarchatu. Czy jako proletariacka klasa robotnicza ze swoim prostym stylem życia na marginesach miast. Czy też drobnomieszczaństwo pracujące głównie w sektorze usług, handlu i służbie publicznej. Albo wysoka burżuazja posiadająca różne galęzie przemysłu, handel wewnętrzny i zewnętrzny, nieruchomości i nowoczesne osiedla rolnicze. Podczas gdy w wielu wewnętrznych miastach Maroka nadal dominował charakter wiejski, produkcja rolna i utrzymywanie się zacofanych półfeudalnych struktur społecznych. I gdzie kobietom brakuje wielu praw, czy to w rodzinie, gdzie panuje zależność ekonomiczna i wielokrotne małżeństwa, czy w pracy, gdzie kobiety narażone są na skandaliczny wyzysk i napaści seksualne. Ucisk marokańskich kobiet w swoich starych formach nadal istnieje w zacofanych śródmieściach i wsiach, a dodatkowo utrwala go tyrania tendencji religijnej, która zezwala na poligamię i patriarchalną władzę, która delegitymizuje kobiety i podnosi status mężczyzn. Wszystko to są tradycje i zwyczaje, które reprodukują ten sam system tradycyjnego ucisku kobiet. Partie religijne odgrywają główną rolę w konsolidacji i zachowaniu dawnych zwyczajów.

Pomimo tego, że kobiety marokańskie są ofiarami nowoczesnych form podwójnego ucisku w świetle kapitalistycznej eksploatacji siły roboczej w ramach rodziny nuklearnej oraz ofiarami tradycyjnych form ucisku kobiet podsycanych przez patriarchalną władzę i tyranię tendencji religijnych, powstałe przemiany pod wpływem kapitalistycznego sposobu produkcji popchnęły wiele drobnomieszczańskich kobiet w kierunku emancypacji dzięki uzyskaniu przez nie niezależności ekonomicznej i ukończeniu studiów, do walki w ramach drobnomieszczańskich ruchów kobiecych, które dążą do ustanowienia praw i ustaw zapewniających wolność i równość kobiet w obliczu mężczyzn i patriarchalnej władzy, a także do żądania zniesienia szeregu przepisów religijnych, takich jak poligamia i system dziedziczenia.

Istnieje również proletariacki ruch kobiecy, który powstał i rozwijał się od lat sześćdziesiątych XX wieku, kierowany przez matki, siostry i córki więźniów politycznych w tzw. Latach Żaru i Kul. Ruch ten był wzmacniany i rozwijany przez lewicowe bojowniczki, zwłaszcza marksistki–leninistki, towarzyszki i przyjaciółki więźniów politycznych. Przyczyniły się do rozwoju dyskursu kobiecego z jego klasową treścią i uznały, że pozbycie się ucisku feudalnego i wyzysku kapitalistycznego może nastąpić tylko w socjalizmie, który zostanie osiągnięty tylko przez działania samych robotników i chłopów, kobiet i mężczyzn.

Wstrząs kapitalistycznego sposobu produkcji, w zakresie, w jakim wytwarzał on z obscenicznego wyzysku siły roboczej kobiet i mężczyzn w obrębie miast i w obrębie kapitalistycznych gospodarstw rolnych, wyzwolił z kolei ogromne rzesze kobiet ze starych form ucisku. Nowa sytuacja otworzyła również drogę do powstania ruchów kobiecych, które nie mogły pojawić się w dawnym półfeudalnym społeczeństwie marokańskim, a to z kolei otworzyło nowe możliwości rozwoju walki kobiet mimo różnych żądań między klasami.

Kobiety burżuazyjne, które mają dostęp do własności prywatnej oraz możliwości poznawczych i materialnych, mogą rozwijać swoją osobowość i wybierać sposób życia według własnego uznania. Jednak burżuazyjne Marokanki jako żony nadal doznają form ucisku ze strony swoich mężów w wyniku zacofanego prawa rodzinnego, które nadal przyznaje wiele praw mężczyznom kosztem kobiet, jak na przykład system dziedziczenia czy poligamia. Rządy bogactwa i pieniędzy, zazwyczaj w rękach burżuazyjnych mężczyzn, przesuwają poziom ucisku burżuazyjnych kobiet do granic możliwości.

Kobiety z drobnomieszczaństwa również doświadczają szczególnych form ucisku, choć członkinie tej grupy społecznej są zazwyczaj liberalne, wykształcone i mieszkają w dużych miastach, ale ich stosunkowo stabilna sytuacja materialna sprawia, że są bardziej liberalne wobec małżeństwa i bardziej skłonne do stosunków seksualnych poza małżeństwem. Wobec tradycyjnej kultury i zacofanego spojrzenia mężczyzn na kobiety, relacje damsko–męskie wśród drobnomieszczaństwa wciąż podlegają tyranii ucisku kobiet i utrzymywaniu się patriarchalnej władzy w rodzinach drobnomieszczańskich. Zauważalne jest, że to właśnie środowiska drobnomieszczańskie sprzyjały rozkwitowi prostytucji wśród kobiet pracujących, ze względu na niskie płace, a także wśród kobiet bezrobotnych. Wobec szerzącego się w wielkich miastach zjawiska prostytucji jako towaru seksualnego, który rekompensuje pracującym kobietom bezczynność i zaspokaja pragnienia mężczyzn niechętnych małżeństwu, drobnomieszczański pogląd na kobiety staje się coraz bardziej zacofany i popycha w kierunku pojawienia się form przemocy wobec kobiet. Emancypacja kobiet w tym środowisku zależy również od sytuacji finansowej kobiet i możliwości posiadania przez nie własności i niezależności ekonomicznej, co w świetle zacofania praw rodzinnych pozostaje rzadkością. Drobnomieszczański pęd kobiet do zdobywania wiedzy i uprawiania niektórych zawodów, takich jak prawniczka czy polityczka, czyni je zaciekłymi bojowniczkami o prawa kobiet, nawet z ich jałowej burżuazyjnej perspektywy, ale przyczynia się do krystalizacji ogólnej myśli wyzwoleńczej.

Położenie marokańskiej proletariuszki różni się od położenia kobiet z drobnomieszczaństwa i wyższej burżuazji tym, że są one zmuszone do pracy w warunkach ohydnego wyzysku, czy to w fabrykach tekstylnych, czy w innych gałęziach przemysłu dla firm obsługujących zagraniczne koncerny, w warunkach, w których nie ma zdrowych warunków pracy a płace są niskie. Mimo takich okoliczności proletariuszki akceptują te formy pracy, mając na celu wyzwolenie się z ograniczeń patriarchatu, zdobycie pewnego rodzaju niezależności ekonomicznej i pomoc swoim ubogim rodzinom. Kobiety proletariackie podlegają, w sposób materialny, podwójnemu uciskowi w rodzinie, gdzie praca domowa, bezpośrednia produkcja życiowa i rodzenie dzieci są pracą nieodpłatną, chociaż kapitalizm osiąga swobodną wymianę i odnawianie siły roboczej, a także jej eksploatację w miejscu pracy, przy całkowitym braku warunków bezpieczeństwa i za niskie wynagrodzenie. Dlatego rewolucyjne ruchy kobiece dążą do tego, aby walka o wyzwolenie i prawa pracujących kobiet i chłopów znalazła się na czele walki socjalistycznej.

Wskaźniki ekonomiczne i społeczne sytuacji kobiet marokańskich

Pomiar stopnia ucisku marokańskich kobiet nie wynika wyłącznie z rozważań teoretycznych i sądów wartościujących, które mogą być arbitralne, ale opiera się w dużej mierze na różnych czynnikach składających się na społeczną egzystencję kobiet w ich codziennym życiu materialnym. Dlatego też środek ten musi opierać się na wielu czynnikach materialnych, takich jak edukacja, zdrowie, zatrudnienie, równe wynagrodzenie, prawa i obowiązki przewidziane w Kodeksie rodzinnym oraz stopień, w jakim ustawa nr 103–13 jest w stanie zwalczać przemoc wobec kobiet. Poniżej przedstawiono szereg wymiernych wskaźników ekonomicznych i społecznych dotyczących sytuacji marokańskich kobiet.

Rozwój sektora edukacji, jego treści i koncepcji w ramach kapitalistycznego modelu produkcji, aby stanowił niewyczerpane źródło zaopatrzenia w wykwalifikowane lub półwykwalifikowane siły zgodnie z potrzebami produkcji wartości nadwyżkowej i rozwoju akumulacji kapitału. W tym kontekście filozofia wydatków na sektor edukacji rozwijała się zgodnie z ewolucją walki klasowej, ponieważ wydatki na edukację były indywidualną kwestią ludzi i ich potrzeb związanych z wartością użytkową edukacji ze względu na awans społeczny, jaki osiąga ona dla jednostek. Ale wraz ze wzrostem zapotrzebowania społecznego na edukację na różnych jej poziomach, kapitalizm był w stanie przekształcić potrzebę edukacji w wartość wymienną, a tym samym w edukację klasową. Ale wraz z eskalacją żądań siły roboczej, w tym zapewnienia demokratycznej edukacji ludowej w zamian za wartość nadwyżkową, którą państwo potrąca w postaci podatków, na początku XX wieku pojawiła się i rozszerzyła edukacja publiczna, która stała się niezbędnym obiektem publicznym dla dzieci klasy robotniczej i jednocześnie źródłem produkcji wykwalifikowanej siły roboczej służącej potrzebom akumulacji kapitału.

Polityka oświatowa przyjęta przez rządy społeczeństw kapitalistycznych nadal traktowała koszty sektora oświaty zgodnie z jego rentownością, nawet jeśli pomiar tej rentowności odbywał się w średnim i długim okresie. Finansowanie tych kosztów było również źródłem różnych kryzysów finansowych, gospodarczych, społecznych i politycznych, a także źródłem walki klasowej. Edukacja stała się rozstępem między szkolnictwem publicznym a prywatnym kosztem, gdyż pogłębia się między nimi przepaść wiedzy i pedagogiki.

W tym kontekście polityka oświatowa w naszym kraju pogrążyła się w kryzysach, które nie kończą się, dopóki nie zostaną uruchomione nowe kryzysy, a ponieważ żyjemy w społeczeństwie kapitalistycznym, można stwierdzić, że są to kryzysy obiektywne, które odzwierciedlają ciężar obciążenia sektora oświaty stopami zysku i realną nadwyżką wartości odjętą od pracy najemnej. I gdzie koszty nie powinny przekraczać stóp tych zysków. Z drugiej strony stwierdzamy, że są to kryzysy sfabrykowane, mające na celu zmniejszenie wydatków publicznych na edukację poprzez zniszczenie jej na poziomie treści i na poziomie środków.

Awans kobiet i ich ekonomiczna niezależność w ramach istniejącego społeczeństwa kapitalistycznego wymaga, aby korzystały z bezpłatnej edukacji publicznej o wysokiej jakości, która umożliwia im uzyskanie stabilnego zatrudnienia i niezależności finansowej, zmniejszając tym samym kontrolę mężczyzn nad ich życiem. Jednak cierpienie polityki edukacyjnej z powodu okresowych kryzysów stale zmniejsza szanse kobiet na edukację i ich dalszy awans, co często skłania je do przedwczesnego opuszczania szkoły, zwłaszcza na pustyniach, i zmusza do przyjmowania prac o niskich zarobkach aby mieć środki do życia.

Według statystyk Ministerstwa Edukacji Narodowej, Kształcenia Zawodowego, Szkolnictwa Wyższego i Badań Naukowych, wskaźniki zapisów kobiet do wszystkich sektorów szkolnictwa podstawowego i zasadniczego w latach 2000–2020 pozostawały na niższym poziomie niż zapisy mężczyzn, zarówno w szkolnictwie publicznym, jak i prywatnym, i wahały się między 46 a 47%.

Krajowe wskaźniki porzucania nauki są nadal wysokie, zwłaszcza stosunkowo wysoki wskaźnik porzucania nauki przez dziewczęta, który sięga 4%. Tymczasem w ostatnich latach wskaźnik porzucania szkoły średniej przez dziewczęta osiągnął 10.4%. W tym czasie wskaźnik rezugnacji dziewcząt na etapie kwalifikacji do szkół średnich wyniósł 9.6 proc.

Przy czym wskaźnik analfabetyzmu wśród ludności w wieku 10 lat i więcej w 2014 roku wynosił 32 proc. 8.6 mln z nich to kobiety. Wskaźnik analfabetyzmu jest nadal wyższy na wsi, 47.7%, wobec 22.2% w miastach, a wśród kobiet 41.9% niż wśród mężczyzn, 22.1%.

Niski poziom wykształcenia kobiet znajduje odzwierciedlenie w ich dziedzinach pracy. W skali kraju zauważono, że 70.2% pracujących kobiet nie posiada wykształcenia, lub 56.3% z nich posiada wykształcenie na poziomie pierwszego etapu szkoły podstawowej.

Sytuacja ta jest jeszcze bardziej niepokojąca na obszarach wiejskich, gdzie odsetek niewykształconych kobiet w populacji pracujących osiągnął w 2013 roku 75.6%. Sytuacja pozostaje również alarmująca na obszarach miejskich, średnio 22.3%.

Cierpienie marokańskich kobiet z powodu prześladowań polityki edukacyjnej wykracza poza etapy edukacji i dołączania do pracy, do cierpienia samych kobiet nauczających, zwłaszcza w przypadku uciekania się do polityki w celu zniszczenia stałego, regularnego statusu nauczycieli mężczyzn i kobiet i zastąpienia go ograniczonymi umowami, które uderzają dogłębnie w stabilność pracy nauczycielek, które podlegają wydaleniu i pozbawieniu pracy z powodów osobistych. Daleko jest od praw gwarantowanych przez prawo o służbie cywilnej w ramach normalnej sytuacji.

Podobnie jak sektor edukacji, sektor zdrowia również podlegał przesunięciom w równowadze sił w wyniku trwającej walki klasowej między klasą robotniczą a dominującymi siłami kapitalistycznymi poprzez ich politykę rządową. Sektor zdrowia awansował do roli obiektu publicznego w wyniku konieczności wynikających z warunków akumulacji kapitału, kiedy sektory produkcyjne wymagały dużej liczby pracownic i pracowników płci męskiej przy dobrym zdrowiu, aby uniknąć wstrzymania produkcji, a w konsekwencji spadku stóp zysku z kapitału. Ale przejście kapitalistycznego sposobu produkcji do polegania wyłącznie na mechanizacji i nowoczesnych technologiach w produkcji znacznie zmniejszyło wymaganą liczbę robotnic i robotników. Natomiast przez wzrost liczby ludności, liczby bezrobotnych, rosnące zapotrzebowanie na publiczne placówki zdrowia i wysokie koszty wydatków na ten sektor polityka burżuazji zaczęła stopniowo odchodzić od opieki nad tym sektorem, zamykając publiczne kliniki zastępując je drogimi klinikami prywatnymi, czyli idąc w kierunku klasowego sektora zdrowia.

Najbardziej narażonymi na prześladowania ze strony polityki zdrowotnej segmentami społeczeństwa są marokańskie kobiety, zwłaszcza na obszarach wiejskich, w których brakuje nawet obecności klinik, a raczej lekarzy, leków i podstawowej opieki zdrowotnej.

W tym kontekście stwierdzamy, że liczba kobiet w wieku płodnym od 15 do 49 lat z niezaspokojonymi potrzebami, które nie stosują żadnej metody antykoncepcji i zgłaszają swoją niechęć do posiadania większej liczby dzieci lub chęć opóźnienia następnego dziecka w 2018, wynosiła 11.3%.

Z tych samych powodów współczynnik umieralności okołoporodowej matek (na 100 tys. żywych urodzeń) w 2020 r. osiągnął 72.6 proc. w tym 44.6 proc. w miastach i 111 proc. na wsi. Podczas gdy współczynnik umieralności noworodków w 2018 r. wynosił: 13.6%, natomiast współczynnik umieralności niemowląt w pierwszym roku życia osiągnął 18%, a współczynnik umieralności dzieci do lat pięciu wyniósł 22%.

W dziedzinie zdrowia utrzymują się nierówności między płciami, zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich. Również wczesna ciąża nadal wiąże się ze zwiększonym ryzykiem problemów zdrowotnych i śmierci u kobiet.

Na poziomie krajowym wiek pierwszego małżeństwa dla marokańskich kobiet obniżył się do 25.8 lat (31.4 lat dla mężczyzn), z czego 26.4 lat na obszarach miejskich (32.1 lat dla mężczyzn) i 24.9 lat na obszarach wiejskich (30.3 lat dla mężczyzn), co jest jedną z przyczyn spadku płodności i wskaźnika przedwczesnych urodzeń. Należy zwrócić uwagę na krytyczną rolę, jaką odgrywa wykształcenie w monitorowaniu ciąży, ponieważ 98.9% kobiet z dyplomem ukończenia szkoły średniej ucieka się do opieki przedporodowej w porównaniu z zaledwie 70.3% kobiet bez takiego świadectwa.

Należy również zauważyć, że poziom wykształcenia jest ważnym czynnikiem w podejmowaniu decyzji podczas porodu, ponieważ 99.4% kobiet z wykształceniem średnim otrzymało pomoc od wykwalifikowanego personelu medycznego podczas porodu, w porównaniu do zaledwie 65.9% w przypadku kobiet bez wykształcenia.

Znaczne dysproporcje zaobserwowano również w zakresie szczepień przeciwko sześciu wybranym chorobom: gruźlicy, polio, tężcowi, odrze, błonicy i krztuścowi, w zależności od miejsca zamieszkania i poziomu społeczno–ekonomicznego. Również niedowaga dotyczy 4.7% dzieci poniżej piątego roku życia, które mieszkają na obszarach wiejskich, w porównaniu z zaledwie 1.7% na obszarach miejskich.

Według poziomu socjoekonomicznego, dzieci poniżej piątego roku życia z niższych środowisk społecznych mają znacznie większą niedowagę niż dzieci z bogatszych środowisk socjoekonomicznych (6.7% vs. 1.1%).

Dzieląc według płci, chłopcy są bardziej dotknięci niedożywieniem niż dziewczynki, wskaźniki zahamowania wzrostu masy ciała dzieci poniżej piątego roku życia wynoszą odpowiednio około 15.8% i 14% w 2011 r., 19.1% i 17.1% w 2004 r. oraz 22.9% i 22.4% w 1992 r. i 16.6% i 15.8% w 1987 r. Należy pamiętać, że niedobory witamin i żelaza są istotne zarówno u kobiet, jak i u dzieci. I tak około jedna trzecia dzieci w wieku od 6 miesięcy do 5 lat ma niedokrwistość z niedoboru żelaza. Dotyczy to również kobiet w ciąży i w wieku rozrodczym, gdzie częstość występowania niedokrwistości z niedoboru żelaza wynosi 37,2%. Podobnie niedobór witaminy A i D dotyka odpowiednio jedno na czworo dzieci poniżej piątego roku życia i około jedno na dziesięcioro dzieci.

Polityka zatrudnienia od momentu wkroczenia kolonializmu francuskiego do Maroka była podporządkowana warunkom akumulacji kapitału i próbom dostosowania społeczeństwa marokańskiego do warunków lawinowej akumulacji kapitału; Proces ten umożliwił napływ ludności wiejskiej na marginesy miast i tworzenie przez nią tzw. rezerwowej armii pracy, a tym samym powstanie i rozwój liczebny marokańskiej klasy robotniczej pozbawionej środków produkcji i pracującej za niskie wynagrodzenie na marginesach wielkich miast, gdzie tworzyły się szerokie kategorie kobiet pracujących.

Wyjście władz kolonialnych z Maroka w 1956 roku nie zmieniło tej strategii, gdyż lokalny kapitał nadal wykorzystywał produkcję rolną do rozwoju przemysłu wytwórczego w obrębie miast, a także poprzez przekształcanie posiadłości rolnych w Badii w projekty kapitałowe, zależne od lepszej mechanizacji rolniczej produkcji przemysłowej, zorientowane na eksport. Pracujące kobiety i mężczyźni w Badii są wykorzystywani jako pracownicy rolni z płacami niższymi niż płaca minimalna. W miastach robotnice i robotnicy narażeni są na wszelkie formy kapitalistycznego wyzysku.

Według danych Głównego Komisarza ds. Statystyki, odsetek pracujących kobiet w wieku 15 lat i więcej, zatrudnionych w sektorze rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w 2020 roku, osiągnął 30.8%, w tym 17.8% w miastach i 32.1% na wsi. Natomiast odsetek kobiet pracujących w sektorze przemysłowym, w tym w sektorze rzemieślniczym, w tym samym roku osiągnie 25.2%, w tym 26.0% w miastach i 20.0% na wsi. Jeśli chodzi o kobiety pracujące w sektorze usług, osiągnął on 19.0%, z czego 21.4% w miastach, a 6.5% na wsi.

Udział niewykształconych pracujących kobiet w populacji pracującej spadł z 88.8% w 1999 roku do 75.6% w 2013 roku. Sytuacja ta nadal pozostaje również niepokojąca na obszarach miejskich, średnio 22.3%.

Różnica między pracującymi kobietami i mężczyznami według poziomu wykształcenia jest duża w porównaniu z poziomem wykształcenia wyższego. Odsetek pracujących kobiet wynosi 10.2% w porównaniu z 7.2% dla mężczyzn, szczególnie na obszarach miejskich: 23% dla kobiet w porównaniu z 12% dla mężczyzn. Sytuacja ta tłumaczy wysoki odsetek bezrobotnych kobiet z wyższym wykształceniem w kobiecej sile roboczej, zwłaszcza na obszarach miejskich. Należy zauważyć, że aktywne zawodowo kobiety z wyższym wykształceniem są prawie nieobecne na wsi (0.6%, 1.3% w przypadku mężczyzn).

W latach 1999–2014 powstało ok. 1.96 mln miejsc pracy netto, tj. wzrost ogólnej wielkości zatrudnienia (ogółu ludności aktywnej zawodowo w wieku 15 lat i więcej), średnio o 1.2% rocznie (1.3% średniorocznie dla mężczyzn i 0.8% średniorocznie dla kobiet). Rozwój ten wynikał ze wzrostu zatrudnienia w miastach (ludności pracującej na obszarach miejskich) średnio o 1.7% rocznie (1.9% dla mężczyzn i 0.9% dla kobiet), obok niewielkiego wzrostu o 0.7% rocznie na obszarach wiejskich (wzrost o 0.6% dla mężczyzn i 0.8% dla kobiet).

Kształtowanie się parytetu między mężczyznami i kobietami na poziomie zatrudnienia wskazuje, że mężczyźni zajmują miejsce pracy trzykrotnie częściej niż kobiety. Analiza według regionu zamieszkania również wskazuje, że parytet mężczyzn i kobiet jest bardziej nierówny w mieście niż na wsi (4 razy w mieście i dwa razy na wsi). Należy również zauważyć, że różnica w parytecie płci na obszarach wiejskich jest znacznie bardziej tłumaczona znaczeniem niekorzystnej sytuacji kobiet w porównaniu z mężczyznami niż trudnościami w dostępie do pracy.

Analiza charakteru miejsc pracy zajmowanych przez mężczyzn i kobiety ujawnia silną obecność kobiet w sektorach o niskiej wydajności. Tym samym miejsca pracy zajmowane przez kobiety różnią się znacznie w zależności od ich poziomu wykształcenia, przy czym wysoki odsetek kobiet, bez wykształcenia, pracuje w sektorach o niskiej produktywności i na stanowiskach wymagających niskich kwalifikacji, zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. W rezultacie kobiety pozostają zagrożone i otrzymują niższe wynagrodzenie (większość pracuje jako pracownicy nieodpłatni).

Analiza kształtowania się populacji aktywnych zawodowo według płci i gałęzi działalności w latach 1999–2013 wskazuje na znaczącą obecność kobiet w porównaniu z mężczyznami w pierwszym sektorze gospodarki (rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo), ze średnim udziałem około 60% ogółu pracujących kobiet w porównaniu z 36.6% dla mężczyzn. Są one również bardziej obecne w przemyśle, na poziomie 15.3%, w porównaniu do 11.6% dla mężczyzn. Obecność kobiet przeważa w przemyśle włókienniczym, pończoszniczym, odzieżowym, obuwniczym i skórzanym, gdzie średni udział w latach 1999–2013 wynosił ok. 78.5% ogółu kobiet pracujących w przemyśle przetwórczym (przeszedł z 84.4% w 1999 r. do 69.5% w 2013 r.).

Według danych z corocznych badań prowadzonych przez Ministerstwo Przemysłu, Handlu, Inwestycji i Gospodarki Cyfrowej, wskaźnik feminizacji zatrudnienia w przemyśle (udział kobiet w ogóle zatrudnionych na stałe w przemyśle) wzrósł w 2013 r. do 44.4%. Z gałęzi działalności przemysłowej, włókiennictwo zatrudnia najwięcej kobiet; wskaźnik feminizacji zatrudnienia stałego wzrósł z 64.1% w 2012 r. do 67.9% w 2013 r., nie osiągając wskaźnika odnotowanego w 1999 r. (70.5%).

Ogólna liczba stałych pracowniczek płci żeńskiej w sektorze przemysłowym osiągnęła w 2013 roku 243 073 kobiety, wobec 240 683 stałych pracowniczek w 2012 roku. Kobiety pracujące w przemyśle włókienniczym i skórzanym stanowią 49.1% kobiet pracujących w działalności przemysłowej, następnie przemysł rolniczy (24.3%), przemysł elektryczny i elektroniczny (14.4%), przemysł chemiczny i półchemiczny (7.5%) oraz przemysł mechaniczny i metalurgiczny (4.8%).

W 2013 roku w branży handlu i reform [przetwórstwa? – tłum.] zatrudnionych było 133 126 kobiet wobec 121 155 kobiet w 2012 roku, co oznacza wzrost o 9.8%. Wskaźnik feminizacji branży handlowej osiągnął w 2013 roku 9.2% wobec 8.6% w 2012 roku. Według statusu zawodowego 62 492 kobiety pracują samodzielnie, co stanowi około 47% ogółu kobiet pracujących w branży handlowej.

Według regionów, średnio w latach 1999–2013 około 80.1% pracujących kobiet wiejskich miało status nieodpłatnej pomocy rodzinnej. Podczas gdy odsetek pracujących mężczyzn mieszkających na wsi i cieszących się statusem przeciętnego żywiciela rodziny nie przekraczał w tym samym okresie 33%.

W miastach około 77.9% pracujących kobiet jest zatrudnionych na etatach płacowych, podczas gdy dla mężczyzn w latach 1999–2013 było to średnio 59.6%. Należy w związku z tym zauważyć, że zatrudnienie płacowe kobiet na obszarach miejskich nasiliło się, osiągając w 2013 roku 80%.

Wyniki krajowego badania szarej strefy w Maroku w latach 2006–2007 ujawniły, że sektor ten reprezentuje 1.55 mln nieformalnych jednostek produkcyjnych. W 2007 roku stworzył on całkowitą liczbę 2 216 116 miejsc pracy, w porównaniu do 1 901 947 w 1999 roku, co stanowi ogólny wzrost o 16.5%. Tak więc szara strefa przyczynia się do 37.3% do całkowitego zatrudnienia pozarolniczego w porównaniu do 39% w 1999 roku. Tylko 10.8% miejsc pracy stworzonych w szarej strefie jest przeznaczonych dla kobiet. Wyłączając rolnictwo, sektor nieformalny tworzy 39.4% wszystkich miejsc pracy dla mężczyzn w porównaniu do 21% miejsc pracy dla kobiet.

Oprócz dyskryminacji kobiet w zakresie aktywności zawodowej, która przejawia się w niższym wskaźniku aktywności zawodowej, kobiety doświadczają również dyskryminacji w dostępie do pracy. Obserwację tę potwierdza wysoka stopa bezrobocia wśród kobiet, zwłaszcza tych z dyplomami. Stopa bezrobocia wśród kobiet w skali kraju w 2020 roku osiągnęła: 67.4%, w porównaniu do 51.4% wśród mężczyzn. Wśród nich 67.5% to kobiety w miastach, a 37.5% to kobiety w Badii. Bezrobocie kobiet pozostaje wyższe niż mężczyzn.

W zależności od miejsca zamieszkania, kobiety miejskie, zwłaszcza te poniżej 44 roku życia, są bardziej dotknięte bezrobociem niż ich męscy koledzy. Największą różnicę (8.7 pp) zaobserwowano w grupie wiekowej 25–44 lata (23.7% średnio w latach 1999–2014 dla kobiet wobec zaledwie 15% dla mężczyzn). Dla grupy wiekowej 15–24 lata średnia różnica między bezrobociem kobiet i mężczyzn wynosiła 6 punktów w latach 1999–2014 (38.5% dla kobiet wobec 32.5% dla mężczyzn). W przypadku osób powyżej 45 roku życia, w latach 1999–2014 różnice drastycznie się zmniejszyły. Stopa bezrobocia dla kobiet w wieku 45–59 lat wynosiła 5.2%, w porównaniu do 4.3% dla mężczyzn.

Analiza struktury bezrobocia według kwalifikacji ujawnia, że blisko dwie trzecie bezrobotnych pracowników to absolwenci (trzy czwarte w miastach). W przypadku mężczyzn dominują bezrobotni posiadający dyplom ukończenia studiów na poziomie średnim. Wśród kobiet najbardziej dotknięte bezrobociem są absolwentki wyższych poziomów. Istotnie, połowa bezrobotnych z wyższymi kwalifikacjami (50%) to kobiety (140 545 kobiet z wyższymi kwalifikacjami pozostaje bez pracy w 2013 r.), a około 80% z nich nigdy nie pracowało.

Pomimo postępów poczynionych od lat 90. XX wieku, różnice w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn pozostają znaczne. W rzeczywistości, według jednego z badań, różnica w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn wynosiła 56% w 1991 r., 28% w 1999 r. i 17% w 2007 r. Rozbieżności te różnią się znacznie w zależności od miejsca zamieszkania i cech indywidualnych.

Według tego badania dysproporcje płacowe według płci wynoszą około 27% na obszarach miejskich i 37% na obszarach wiejskich, mimo że zwroty związane z wykształceniem kobiet są lepsze niż mężczyzn (około 7% w 2007 r. w porównaniu z 4.8% dla mężczyzn). To samo dotyczy zwrotów z doświadczenia zawodowego ze zwrotem 7.5% dla kobiet w porównaniu z 6.6% dla mężczyzn, przy czym spadek wynagrodzeń następuje po 28 latach pracy, czyli w okolicach emerytury.

Według tego badania, tylko 36.2% różnic w wynagrodzeniach związanych z płcią można wyjaśnić cechami indywidualnymi w 2007 r. (w porównaniu z 30.9% w 1991 r.), podczas gdy 63.8% tych różnic można wyjaśnić dyskryminacją w wynagrodzeniach netto wobec kobiet (w porównaniu z 69.1% w 1991 r.). Różnica ta jest bardziej widoczna na obszarach wiejskich (92.6% w porównaniu z 44.7% na obszarach miejskich) oraz w sektorach podstawowych (około 105% w przypadku rolnictwa, w porównaniu z 64% i 23% odpowiednio w sektorach przemysłowym i usługowym). Choć w ostatnich latach różnica ta zmniejszyła się, nadal jest duża.

Wśród form ucisku kobiet, które uderzają w sedno ich istoty i godności, i spychają wcześniejsze przejawy ucisku politycznego i społecznego na najwyższy poziom, jest praktyka przemocy fizycznej, która zagraża ciału i życiu kobiet oraz ich stabilności psychicznej i duchowej.

Powszechna deklaracja ONZ o eliminacji przemocy wobec kobiet, wydana w 1993 r., definiuje przemoc wobec kobiet jako przejaw nierównych stosunków władzy między mężczyznami a kobietami na przestrzeni dziejów, które doprowadziły do dominacji mężczyzn i dyskryminacji kobiet oraz uniemożliwiają ich pełny awans. Jeśli chodzi o marokańską ustawę 103–13 o zwalczaniu przemocy wobec kobiet, przemoc definiuje się jako każde fizyczne lub moralne działanie lub zaniechanie, oparte na dyskryminacji ze względu na płeć, które skutkuje fizyczną, psychiczną, seksualną lub ekonomiczną szkodą dla kobiety.

Podczas gdy definicja Powszechnej Deklaracji potwierdza, że przemoc wobec kobiet jest jednym z krytycznych mechanizmów społecznych, poprzez które kobiety są stawiane w pozycji podrzędnej w stosunku do mężczyzn definicja prawa marokańskiego nie zajmuje się celem stojącym za praktyką przemocy i ogranicza się jedynie do materialnych skutków przemocy, nie odnosi się do jej podłoża.

Według danych Komisji Planowania opublikowanych pod koniec 2020 roku, formy przemocy, których doznały marokańskie kobiety są następujące:

• 73.5% bezrobotnych kobiet było ofiarami przemocy, przy czym wskaźnik ten przekracza o 16 punktów średnią krajową,
• 1.5 mln kobiet było ofiarami przemocy elektronicznej, przy czym wskaźnik rozpowszechnienia wyniósł 13.8%,
• 12.6% kobiet doznało przemocy w miejscach publicznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy,
• 40.6% to odsetek przemocy wśród kobiet posiadających odrębne konto bankowe, niższy od tego, co odnotowuje się wśród kobiet, które nie posiadają konta bankowego (47%), a także znacznie niższy w porównaniu z tymi, które posiadają wspólne konto z mężem (55.8%).
• 56.1% kobiet posiadających prywatny majątek jest mniej narażonych na przemoc niż tych, które posiadają majątek wspólnie z innymi 81.3%,
• 16% kobiet będących ofiarami przemocy stwierdziło, że ich dzieci w wieku od 5 do 18 lat cierpią z powodu problemów zdrowotnych, zwłaszcza natury behawioralnej i psychologicznej.
• 2.85 mld dirhamów to koszt przemocy fizycznej i seksualnej dla rodzin, a 1.98 mld dirhamów to koszt przemocy małżonków dla rodziny
• 57.8% kobiet zadeklarowało nieznajomość ustawy 103.13 związanej z przeciwdziałaniem przemocy wobec kobiet

Według rozpowszechnienia przemocy wśród kobiet w grupie od 15 do 74 lat, według form przemocy i miejsca zamieszkania ofiary, Główna Komisja Planowania odnotowała w 2019 roku następujące wskaźniki:

• Przemoc fizyczna, 12.9% na poziomie krajowym, 13.2% w miastach, 12.3% na wsiach;
• Przemoc seksualna, 13.6% w skali kraju, z czego 14.8% w miastach i 11.3% na wsiach;
• Przemoc psychiczna, 47.5% w skali kraju, z czego 47.8% w miastach, a 47.8% na wsiach;
• Przemoc ekonomiczna, 14.3% w skali kraju, z czego 14.2% w miastach, a 14.4% na wsiach;
• Przemoc elektroniczna, 13.8% w skali kraju, z czego 15.5% w miastach, a 9.4% na wsiach.

Ustawa 103–13 podjęła próbę zdefiniowania tych różnych form przemocy na podstawie ich bezpośredniego podłoża. Przemoc fizyczna jest definiowana jako każde działanie lub zaniechanie, które wpływa lub może wpłynąć na integralność fizyczną kobiety, niezależnie od sprawcy, metody i miejsca popełnienia. Przemoc seksualna definiowana jest również jako każde stwierdzenie, działanie lub wykorzystanie, które naruszałoby świętość ciała kobiety do celów seksualnych lub handlowych, niezależnie od środków użytych do tego celu. Natomiast przemoc psychiczna definiowana jest jako każda napaść słowna, przymus, groźba, zaniedbanie lub pozbawienie, niezależnie od tego, czy ma na celu naruszenie godności, wolności i poczucia bezpieczeństwa kobiety, czy też ma na celu jej zastraszenie lub onieśmielenie. Z drugiej strony, przemoc ekonomiczna jest definiowana jako każde działanie lub zaniechanie o charakterze ekonomicznym lub finansowym, które szkodzi lub może szkodzić społecznym lub ekonomicznym prawom kobiet.

Polityka legislacyjna wynika z rzeczywistości społecznej, politycznej i gospodarczej kraju i opiera się na dominującym dziedzictwie historycznym i ideologicznym. Patriarchalna władza i patriarchalna hegemonia, których cechy odnajdujemy w różnych marokańskich aktach prawnych, wtargnęły do marokańskiej ludności berberyjskiej wraz z inwazją arabskiego islamu, czyli od siódmego wieku naszej ery. Wszystkie badania antropologiczne potwierdzają, że w społeczeństwie Amazigh panował rodzaj równości między mężczyznami i kobietami, a kobiety cieszyły się wielkim uznaniem. Istnieje wiele pism historycznych, takich jak historia Ibn Chalduna, historia Ibn Battuty i inne pisma, które mówiły o statusie kobiet wśród plemion berberyjskich Masmoudah i Sanhaja, o sytuacji, która panowała za panowania Almorawidów.

Tak więc historyczny spadek roli marokańskich kobiet nastąpił wraz z inwazją arabsko–islamską, która trwała do XIII wieku, kiedy to wniesiono patriarchalne tradycje i zwyczaje oraz silny patriarchalny autorytet, który panował na Półwyspie Arabskim, gdzie dominowało dzieciobójstwo kobiet i poligamia, a kobiety były stawiane na drugim miejscu, gdzie dziewczynka jest połową chłopca od urodzenia. To historyczne, ideologiczne i religijne obciążenie stopniowo niszczy lokalne tradycje i przenika do obowiązującego prawa, które wyróżnia status mężczyzn kosztem kobiet.

Dzisiejszy Kodeks Rodzinny, przyjęty w 2003 roku, nadal nosi w sobie skutki męskiej dominacji i patriarchalnej władzy, zwłaszcza w dziedzinie dziedziczenia oraz w dziedzinie kurateli nad kobietami w wielu interakcjach i zachowaniach społecznych i gospodarczych.

Kapitalistyczny sposób produkcji wykorzystuje ten zacofany pod względem legislacyjnym status marokańskich kobiet, aby zintensyfikować ich ucisk ekonomiczny, zwłaszcza w dziedzinie dysproporcji płacowych.

Marokańska Marksistowsko–Leninowska Linia Proletariacka (MMLPL)