Tekst jest tłumaczeniem artykułu: https://www.peacelandbread.com/post/lenin-ecology-and-revolutionary-russia
Nota tłumacza: Nie podzielam wszystkich poglądów autora.
Wstęp
Jeden z wiodących współczesnych teoretyków ekologii marksistowskiej, John Bellamy Foster, sformułował kiedyś owo spostrzeżenie:
„Wczesna ekologia sowiecka była niezwykle dynamiczna. Lenin stał na stanowisku mocno ekologicznym, częściowo pod wpływem Marksa i Engelsa, i był głęboko przejęty ochroną środowiska naturalnego.”
„Włodzimierz Lenin – Ekolog” nie jest tytułem który często słyszymy, lecz warto się nim zainteresować.
Znany dzięki swoim światowym i rewolucyjnym poglądom politycznym, Lenin jest mniej znany za wkład w ekologię i teorię ekologiczną. Czemu? Z jednej strony, możemy podejrzewać o to ostatnie sto lat antykomunistycznej propagandy, rozprzestrzenianej po części przez różnorakie aparaty represji w USA i za granicą, a po części przez pokrętne praktyki ideologiczne czy naukowe. Sam Lenin przyznał to w swojej pracy pod tytułem „Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu”, kiedy podkreślił, że
„Burżuazyjni uczeni i publicyści występują jako obrońcy imperializmu zazwyczaj w formie nieco zawoalowanej, zatuszowując całkowite panowanie imperializmu i jego głębokie korzenie.”
Z drugiej strony, może nam się nasunąć łatwiejsze wytłumaczenie: ekologia Lenina nie była jawna. Nie był to nadrzędny punkt jego polityki i jako owy został przyćmiony przez historię i czas.
Bardziej oczywistym celem i dziełem życiowym Lenina, było oczywiście dążenie do emancypacji rosyjskich mas ludowych. Niemniej jednak, wkład Lenina w dziedzinę ekologii poprzez ustawodawstwo, jego polityczne wsparcie nauki oraz teoretyczne osiągnięcia w naukowym i ekologicznym wymiarze materializmu dialektycznego nie mogą pozostać niezauważone.
W tym artykule przyjrzymy się historycznym i filozoficznym okolicznościom, przy których Lenin rozwijał ochronę rosyjskiego środowiska oraz, bardziej ogólnie, ekologię. Rozpocznę zwięzłym opisem ogólnej historii środowiska w niesowieckiej Rosji, od X. wieku do współczesności. Przechodząc do podsumowania życia Lenina, przyjrzę się jeszcze jednej wyjątkowej postaci, która wywarła kluczowy wpływ na rozwój ekologicznych poglądów Uljanowa – rosyjskiemu filozofiowi na wygnaniu, Gieorgijowi Plechanowowi. Potem przejdę do przedstawienia i krótkiego opisu różnych naukowców, z którymi Lenin miał okazję współpracować i rozmawiać, a zakończę filozoficznym badaniem na temat historycznego wkładu Lenina w teorię ekologiczną. Tym sposobem, mam nadzieję na ukazanie i analizę tej postaci w świeży sposób. Niemniej jednak praca ta rzuci tylko trochę światła na tę kwestię – wiele pozostaje do zrobienia i omówienia, jeśli chodzi o Lenina i ekologię.
Pisząc ten artykuł, zakładam że Lenin, jako myśliciel dialektyczny który opierał się na marksistowskim i materialistycznym sposobie rozumowania, nie mógł myśleć o społeczno-ekonomicznej emancypacji bez jednoczesnego myślenia o emancypacji ekologicznej, gdyż zarówno społeczeństwo [kultura]*, jak i ziemia [natura]* stanowią dialektykę.
Podsumowując, poprzez pryzmat historyczny i filozoficzny, będę pracować nad prześledzeniem korzeni ekologicznych poglądów Lenina w materialnych warunkach obecnych w przedsowieckiej Rosji, nad zbadaniem doniosłych wydarzeń w jego życiu, nad istotnymi aspektami sowieckiej pracy ekologiczno-naukowej i nad początkiem wyłuskiwania własnej filozofii ekologicznej Lenina.
Wraz z przypływem zainteresowania realną polityką środowiskową współczesnych państw „socjalistycznych”, obecny moment wydaje się właściwy na rozpoczęcie wyodrębniania ekologicznych skłonności w obrębie prac Lenina, zwłaszcza że teorie polityczne wypracowane przez niego nadal dominują w polityce tych państw. Niewiele na ten temat napisano, a ponieważ życiowe dzieło Lenina przenosi teorię marksistowską z abstrakcji do praktyki, rozsądnym jest artykułowanie tego, co w przeciwnym razie mogło pozostać abstrakcyjne. Ponieważ kapitalizmowi nie udaje się znaleźć rozwiązania kryzysów ekologicznych, które sam powoduje, należy szukać innych – opozycyjnych – podejść. Jednym z nich jest ekologia według Lenina.
Nadrabiając zaległości: krótka historia środowiska w Rosji
Historyk Douglas Weiner zasugerował, iż
„Można zauważyć, że różne formy ekonomii politycznej pozostawiały różne ślady na fizycznym krajobrazie i zostawiły w spadku możliwe do zidentyfikowania dziedzictwo środowiskowe”.
W myśli Weinera możemy zobaczyć bezpośredni związek z marksistowskim stwierdzeniem, iż nierozerwalne są sploty ludzkie z ziemią – łączy je społeczny metabolizm. Aby istnieć, ustroje polityczne, społeczności i całe społeczeństwa na przestrzeni dziejów musiały wytwarzać i powielać swoje materialne formy egzystencji; i aby to zrobić, ziemia musiała zostać wykorzystana w całej swojej obfitości w celu schronienia i utrzymania. Te zastosowania oraz sposoby, w jaki sposób były one egzekwowane, pozostawiły ślady na ziemi. Dzięki temu, historia pewnego obszaru ziemi może być czytana wyłącznie na podstawie historii mieszkańców tego obszaru.
„Historia jest niczym innym, niż sukcesją następujących po sobie pokoleń,” – zauważył Marks – „z których każde wykorzystuje materiały, formy kapitału i siły wytwórcze przekazane mu przez poprzednie, a zarazem kontynuuje tradycyjną działalność w zupełnie odmienionych warunkach” („Ideologia Niemiecka”)
Historia środowiska jest dziedziną nauki, która po pierwsze: pracuje nad odczytaniem śladów zostawionych przez kolejne pokolenia społeczności ludzkich, żyjących na określonym obszarze ziemi, a po drugie: opowiada historię tych śladów. Historia środowiska Rosji może być widziana jako historia dominacji i uległości.
„Przynajmniej od mongolsko-tatarskiej inwazji w XIII wieku,” – oświadczył Weiner – „a zwłaszcza od czasów powstania Państwa Moskiewskiego, a następnie Imperium Rosyjskiego i ZSRR, sukcesja zmilitaryzowanych i drapieżnych reżimów zdominowała eurazjatyckie masy lądowe. Jakkolwiek te reżimy by się nie zwały, ich podejścia do ludzkich i naturalnych zasobów Rosji były podobne”.
W pierwszym tysiącleciu naszej ery, obszar dzisiejszej zachodniej Rosji był początkowo domem dla autochtonicznych grup ludów słowiańskich – ludów, które cytując Weinera, żyły jako „wolne ludy puszczy”. Przed falami najazdów Wikingów, Słowianie skłaniali się ku pół-koczowniczemu trybowi życia i praktykowali różne metody uprawy roli, płodozmianu, polowania i pasterstwa. Wraz z powstaniem i rozwojem sfederalizowanych ziem Rusi Kijowskiej na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, gospodarka ziemska Rosji zaczęła obierać nowy kurs, zmierzając w kierunku intensywnego pozyskiwania zasobów i zysku oraz handlu. Bogactwo Republiki Nowogrodzkiej opierało się na przykład na eksporcie produktów leśnych, zwłaszcza skór futerkowych, na co wskazuje zmniejszenie się populacji bobrów na tym obszarze. Gdy handel zaczynał odciskać swoje piętno na krajobrazie, postawy społeczne i polityczne wobec ziemi również zaczęły się zmieniać.
Od pogańsko-słowiańskiego zarządzania ziemią do rodzącego się zarządzania chrześcijańskiego około X. wieku, a następnie od mongolskiego zarządzania Złotej Ordy do, ostatecznie, zarządzania ziemią w Moskwie, krajobraz Rosji stał się przedmiotem intensywnej eksploatacji.
I jeśli, jak zasugerował kiedyś Hegel,
„Człowiek jest u siebie w [naturze], a za prawdę uchodzi tylko to, w czym znajduje się u siebie”
to powinniśmy zbadać, w jaki sposób siły materialne i ideologiczne prowadzą do alienacji człowieka zarówno od jego domu, jak i od prawdy.
W 1649 roku, po Wielkiej Smucie, a także po długich okresach niestabilności społecznej i ekonomicznej, nowo mianowany car Aleksy I i rosyjski Sobór Ziemski ustanowili „Ułożenie soborowe” – regresywną ustawę, która poprzez skuteczne zreorganizowanie zniewolonych i wolnych chłopów rosyjskich w jedną klasę pańszczyźnianą, zapewniała nieuniknione i dziedziczne zniewolenie dla ogromnej większości populacji. Kodeks ten ograniczył podróże między miastami i przyznał panom feudalnym niemal całkowitą własność chłopów pańszczyźnianych. Podczas panowania Romanowów, lud rosyjski w XVII. wieku doświadczył fal zarówno progresywnych, jak i regresywnych reform; co ciekawe, niektóre szły tak daleko jak wprowadzony w 1698 podatek od brody – przymuszona europeizacja rosyjskich mężczyzn, w większości brodatych.
Starając się dołączyć do europejskiej „wielkiej gry” imperialnej polityki, rosyjska szlachta próbowała przedstawiać się – zarówno kulturalnie, jak i politycznie – jako Europejczyków. Kiedy liberalno-demokratyczne rewolucje XVIII i XIX wieku zaczęły się krystalizować, Rosja szybko podjęła decyzję o sprzeciwieniu się francuskim ruchom populistycznym, formułując z Austrią i Prusami tak zwane „Święte Przymierze”
Klęska Napoleona w 1825 roku ugruntowała pozycję Rosji Romanowów jako „europejskiego mocarstwa”, co zapewniło jej mniej więcej równy status polityczny wraz z wcześniejszymi imperiami Europy Zachodniej. Ów status jednak wkrótce doprowadził do rozprzestrzenienia się wśród klas pańszczyźnianych i wojskowych wczesnego liberalizmu – filozofii politycznej, która poparła między innymi rewolucję francuską czy szybkie pozbycie się szlachty poprzez jeden ruch gilotyny.
Podczas rządów Mikołaja I., czyli we wczesnym wieku XIX., Rosja egzystowała w wyjątkowym stanie politycznego i społecznego napięcia pomiędzy kiełkującym liberalizmem z jednej strony, a reakcyjnym konserwatyzmem cara z drugiej. Wydarzenia takie jak nieudane powstanie dekabrystów pokazały żywą i rewolucyjną tkankę leżąca tuż pod powierzchnią rosyjskiej świadomości społecznej.
Wraz z rosyjskim monarchizmem wchodzącym w coraz większe sprzeczności z szybko zdobywającym popularność liberalizmem europejskim, szlachta rosyjska zaczęła przejawiać coraz silniejsze i bardziej niestabilne tendencje monarchiczne. Tendencje te wzbudziły zapał i zrodziły takich filozów, jak na przykład Aleksandr Hercen, zwany ojcem rosyjskiego socjalizmu. Hercen, w 1843, napisał:
„Ta walka wydawała się zjawą przybyłą z innego świata, aby być świadkiem zwycięstwa nowego świata, przekazać swoje moce w imieniu swoich ojców i dziadków, i dowiedzieć się, że nie ma miejsca dla zmarłych w świecie żywych.”
Świat, w którym żywi zamieniali martwych zarówno w ciele, duszy, jak i polityce, był światem, w którym urodził się Lenin.
Powstanie Lenina
Jednak „Lenin się nie urodził” – zauważył historyk Christopher Read – „Lenin został skonstruowany”.
Rosja w czasach młodości Lenina była niestabilna. A Lenin, jako materialny wytwór tego wyjątkowego okresu w historii Rosji, z tej niestabilności się wynurzył.
Urodzony 22 kwietnia 1870 roku jako Władimir Iljicz Uljanow, znany później jako Lenin – pseudonim przybrany w 1901 roku na wygnaniu na Syberii, po rzece Lena – był czwartym dzieckiem Ilji Nikołajewicza Uljanowa i Marii Aleksandrowny Uljanowej, zamożnych urzędników państwowych pochodzenia żydowskiego i rosyjskiego, mieszkających w regionie Wołgi, mniej więcej w połowie drogi między Moskwą a Morzem Kaspijskim. Lenin przybył na świat w Symbirsku – później przemianowanym na Uljanowsk na jego cześć – w rodzinie zakorzenionej we wszechobecnej pańszczyźnie epoki późnego caratu. Zwany przez rodziców i rodzeństwo Wołodią, urodził się w szczęśliwej rodzinie, a jego dzieciństwo było przyjemne i spokojne. Co warte uwagi, więzy rodzinne Lenina były przez niego pielęgnowane przez całe życie.
W 1881 roku, kiedy Lenin miał lat 11, w obliczu narastających napięć politycznych w Rosji, kilku członków Woli Ludu (Narodnaja Wola) – organizacji rewolucyjnej opartej na zmilitaryzowanym populizmie rolniczym – odniosło sukces, po kilku nieudanych próbach, w zamordowaniu cara Aleksandra II..
Zabójstwo Aleksandra II. dało pretekst do rozpętania fali monarchistycznej, reakcyjnej przemocy. Wstąpienie na tron syna zabitego cara, Aleksandra III., zahamowało stopniowe liberalne reformy, które miały miejsce za jego poprzednika. Doprowadziło to do serii gwałtownych represji, antysemickich pogromów i rosnącej niechęci do kolektywizmu i demokratyzmu wśród szlachty.
Christopher Read zauważył, że
„Możliwe jest stwierdzenie, iż na dłuższą metę powrót do duszącego i antydemokratycznego państwa policyjnego podkopało carską autokrację znacznie skuteczniej niż jakikolwiek ruch rewolucyjny, ale wtedy jeszcze nie było to widoczne.”
Wśród rosnących w siłę populistycznych ruchów kolektywistycznych, niezadowolenie wobec monarchii i rozrastającego się państwa policyjnego nadal rosło.
Pod wpływem rosnącego niezadowolenia społecznego, mała grupa radykalnych studentów na Uniwersytecie Petersburskim – a wśród nich starszy brat Lenina, Aleksander Uljanow – potajemnie zaplanowała zamach na nowo wybranego cara, Aleksandra III.
„Aleksander stał się wzorem do naśladowania dla swojego młodszego brata.” – mówi Christopher Read – „Poprzez ciężką pracę, Aleksandrowi udało się dostać na uniwersytet, co było nie lada wyczynem w czasach, gdy w całym Imperium Rosyjskim było tylko koło dziesięciu tysięcy studentów.”
Niestety, spisek został szybko wykryty i rozpracowany przez carską tajną policję, co doprowadziło do zaaresztowania, osądzenia i egzekucji Aleksandra Uljanowa przez powieszenie w 1887 roku.
Lenin miał wtedy 17 lat.
Śmierć Aleksandra – studenta zoologii i nauk przyrodniczych – była swoistym katalizatorem dla rozkwitającego radykalizmu młodego Lenina.
„Los Aleksandra nasuwa pytanie,” – mówi Read – „co skłoniło go do poświęcenia własnego życia, tak młodego i obiecującego?”
Read następnie twierdzi, że
„Uderzenie to wywróciło rodzinę Uljanowów na lewą stronę, popychając ich w kierunku rosnącej wrogości i nieufności wobec carskiej autokracji. Wszyscy członkowie rodziny zostali głęboko poruszeni, ale nikt z nich nie wziął sobie tego wydarzenia do serca tak jak Lenin. Podczas gdy do tego czasu życie młodego Uljanowa przebiegało niezmącone, a on sam nie przejawiał żadnych skłonności rewolucyjnych, tak zaaresztowanie i egzekucja starszego brata zmieniły go kompletnie. W 1886 roku, w ciele Wołodii zaczynał dojrzewać Lenin.”
Ostatecznie, śmierć Aleksandra nie wywarła wpływu wyłącznie na młodego Lenina, ale na całą Rosję. Lenin – po życiu pełnym zamętu, edukacji, wygnania i działania – w końcu przeznaczy cały swój wysiłek całkowitej restrukturyzacji rosyjskiego społeczeństwa. Read zauważył, że
„Chociaż Lenin opowiadał się za zbrojnym powstaniem i w pełni poparł moskiewskich robotników kiedy je rozpoczynali, to jego bezpośredni wkład w to był minimalny. Ironicznie, jak na ruch szczycący się swoją rewolucyjną praktyką, Lenin unikał bezpośredniego aktywizmu. Teoria była jego praktyką.”
Plechanow i rosyjski marksizm
Rosja w czasach Lenina była krajem, w którym dokonywały się gwałtowne zmiany – zmiany, które obejmowały wojnę, industrializację i budowanie miast, radykalną restrukturyzację społeczną, polityczną i gospodarczą, a także ogólnonarodową restrukturyzację filozoficzną i ideologiczną. Te przekształcenia doprowadziły do rozwoju rosyjskiego marksizmu, który wyłonił się z rodzimego [niemieckiego]* marksizmu, istniejącego już od dłuższego czasu.
W późnych latach 80. XIX. wieku, marksizm w Rosji, jako odrębna teoria polityczna, oddzielił się od myśli populistyczno-anarchistycznej – myśli stojącej za agrarnymi kolektywistycznymi ruchami chłopskimi. Oprócz tego, że odróżniał się on od wyżej wymienionych ruchów populistycznych, rosyjski marksizm znajdował się w twardej opozycji wobec coraz bardziej reakcyjnej i kłótliwej polityki caratu. Wraz ze wzrostem znaczenia marksizmu jako teorii politycznej, inteligencja z nim sympatyzująca pracowała nad sformułowaniem nowej nauki marksistowskiej – nauki dialektycznej. Nauka owa nie była ani pogrążona w feudalnym okrucieństwie, ani w represyjny sposób nie legitymowała – a tym samym odtwarzała – niesprawiedliwej i monarchicznej hierarchii społecznej, opartej na wyzysku. Ta nowa myśl naukowa opierała się na materialistycznej interpretacji heglowskiej teorii Aufhebung – czyli na interakcji i dynamicznym oderwaniu się od siebie przeciwieństw. Teoria ta zaaplikowana do myśli naukowej, przybrała kształt zarówno podobieństwa, jak i dialektycznej wymiany ludzkości i natury. Pisząc na ten temat, John Bellamy Foster zauważył, że
„Inni, tacy jak czołowy teoretyk marksizmu i bliski współpracownik Lenina, Nikołaj Bucharin oraz historyk nauki, Y.M. Uranowski uogólniali takie odkrycia w ramach zasad materializmu historycznego. Bucharin, idąc za Wiernadskim, podkreślał stosunek człowieka do biosfery i dialektyczną wymianę między ludzkością a naturą.”
Najważniejszym zwolennikiem i teoretykiem tej nowej myśli naukowej był Gieorgij Plechanow – człowiek, którego idee były przełomowe w rozwoju takiego sposobu myślenia. Plechanow pomógł zdefiniować to nowe, naukowe pojęcie marksizmu; tego samego marksizmu, który, jak zauważył on sam w tekście „Socjalizm i walka polityczna” z 1883 roku, „ogromnie wpłynął na cały przebieg intelektualnego rozwoju Rosji”. Plechanow, jeden z pierwszych rosyjskich marksistów i współzałożyciel SDPRR, niestety ostatecznie stanął w opozycji do rewolucji październikowej i bolszewików pod wodzą Lenina.
Niemniej jednak, to nie zmieniło poglądu Lenina na temat Plechanowa, który do dzisiaj jest postrzegany jako jeden z podstawowych teoretyków bolszewizmu i rewolucji październikowej samej w sobie.
„Na pewnym etapie swego rozwoju, materialne siły wytwórcze społeczeństwa wchodzą w konflikt z istniejącymi stosunkami produkcji lub – co jest tylko prawnym wyrazem tego pierwszego – ze stosunkami własności, w ramach których siły te dotychczas działały. W wyniku form rozwoju sił wytwórczych, stosunki te zmieniają się w ich własne kajdany. To rozpoczyna epokę rewolucji społecznej.” – Gieorgij Plechanow.
Błyskotliwość i sukces sowieckiego projektu, rozwinięte dzięki wnikliwej pracy takich teoretyków jak Plechanow, Lenin i inni, były możliwe dzięki radykalnej przebudowie nauki – rozwojowi nauki dialektycznej, nauki odpowiedniej dla rosyjskiej epoki rewolucji społecznej.
Nowi naukowcy sowieccy
„Przyrodoznawstwo w przyszłości wchłonie naukę o człowieku, podobnie jak nauka o człowieku wchłonie przyrodoznawstwo: będzie jedna nauka.” – Karol Marks, „Własność prywatna a komunizm”
Nikołaj Iwanowicz Wawiłow, rosyjski botanik i poliglota, który operował zdumiewającą liczbą 22 języków, został po rewolucji przydzielony przez Lenina do „zorganizowania instytutu genetyki i hodowli roślin w celu zakończenia chronicznego problemu niewystarczjącej produkcji żywności w Rosji”. Historyk William deJong-Lambert zauważył, że
„Wawiłow podzielał bolszewicki pogląd o tym, że komunizm jest w stanie rozwinąć naukę na skalę, o której państwa kapitalistyczne mogły tylko marzyć. W tym celu podróżował po świecie, zbierając próbki roślin i uzupełniając bibliotekę literatury z zakresu nauk przyrodniczych.”
Jako emisariusz sowieckiej nauki, Wawiłow został wysłany przez Lenina w celu uczenia się i pracowania z Lutherem Burbankiem, amerykańskim botanikiem znanym dzięki swym wczesnym eksperymentom epigenetycznym i wszechobecnemu współcześnie ziemniakowi Burbank. Burbank wygłosił kiedyś dziwny, lecz radykalny pogląd, że
„Sekretem udoskonalonej hodowli roślin, oprócz wiedzy naukowej, jest miłość. (…) Kiedy przeprowadzałem eksperymenty w celu stworzenia kaktusów bez kolców (…), często rozmawiałem z roślinami, aby stworzyć im atmosferę miłości. 'Nie masz niczego do stracenia, ’, mówiłem im, 'nie potrzebujesz kolców obronnych. Jestem tu, aby cię chronić’. Stopniowo, ta niezwykle praktyczna roślina pustynna przekształciła się w niekolczastą odmianę.”
Eksperymenty Burbanka i jego obszerna praca zainspirowały Wawiłowa, co z kolei wpłynęło na całe pole nauki sowieckiej – pole, na którym w końcu splotła się z ideą dziedziczenia cech nabytych. Idea ta zdominowała sowiecką myśl naukową, a wyłoniła się z dialektycznego przekonania, że życie organizmu jest splecione z jego procesami życiowymi – procesy życiowe zmieniają organizmy tak, jak organizmy zmieniają procesy życiowe.
Za poradą Lenina, Wawiłow założył Instytut Botaniki Stosowanej, z którego zorganizował sieć rolniczych stacji doświadczalnych, rozciągających się od Murmańska po południowy Kaukaz. Wawiłow entuzjastycznie pracował nad problemami rolnymi, z zakończeniem głodów nękających Rosję od wieków jako przyświecającym mu celem. Tematy działalności publicznej i bezpieczeństwa żywnościowego zdominowały pracę Dominowa; tematy te podobnie zainspirowały Burbanka, a następnie Iwana Miczurina, sowieckiego hodowcę roślin.
Miczurin, którego Lenin zwał „rosyjskim Burbankiem”, był sowieckim biologiem roślinnym, mającym skromne korzenie rodzinne. Lambert zauważył, że
„Pracując nad swoim sadem w pobliżu miasta Tambow, Miczurin był zdeterminowany, aby odnieść sukces tam, gdzie poległ jego ojciec, i postanowił spróbować stworzyć nowe odmiany owoców poprzez szczepienie (grafting) ich sadzonkami odmian, które chciał, aby przypominały.”
Idee Miczurina wyróżniają się swoim znaczeniem epigenetycznym: jego praca obejmowała szczepienie sadzonek na istniejące rośliny w celu nakłonienia sadzonek do przyjęcia cech ich żywicieli – cech, które miał nadzieję, że zostaną przekazane kolejnym pokoleniom. Lambert pisze:
„Podobnie jak u Burbanka, antropomorfizm stanowił podstawę zrozumienia świata przyrody przez Miczurina, który wierzył, że wszystkie żywe istoty obdarzone są inteligentną zdolnością adaptacji w walce o byt.”
Dzięki swojej pracy, Miczurin został doceniony i ogłoszony sowieckim bohaterem. Jego 70. urodziny były celebrowane jako państwowe święto, a jego idee zainspirowały pracę i odkrycia przyszłych naukowców – głównie Trofima Denisowicza Łysenkę, znanego sowieckiego agrobiologa.
Długo po śmierci Lenina, dzięki destruktywnym wysiłkom Chruszczowa podczas destalinizacji, teoria dziedziczności cech nabytych, wraz z większością nowej nauki sowieckiej, została uznana za pseudonaukę i całkowicie przekreślona z nurtu sowieckiej ekologii.
Wskazówki ekologii Lenina
Ekologiczne podstawy Lenina są niezwykle ważne. Podczas gdy organizacje działające pod wpływem kapitalistycznych stosunków produkcji starają się wymyślić rozwiązania mające na celu przeciwdziałanie nieustępliwej sile zmiany klimatu – i jej następstwu, destrukcyjnemu wpływowi na bioróżnorodność, stabilność ekosystemu i społeczeństw – teorie ekologiczne zakorzenione w myśli antykapitalistycznej, wyrastające poza hegemonię kapitalizmu, wydają się zyskiwać na znaczeniu. Co więcej, teorie te mogą zawierać odpowiedzi na nurtujące pytania w dzisiejszym dyskursie ekologicznym.
„Lenin” – jak zanotował John Bellamy Foster – „przeczytał pracę Władimira Nikołajewicza, 'Bagna: ich forma, rozwój i właściwości’ i był pod ogromnym wpływem ekologicznego ducha pionierskiego tekstu Suchaczewa na temat ekologii społecznej. Od razu po rewolucji październikowej w 1917 roku, Lenin poparł stworzenie Ludowego Komisariatu Oświaty Rosyjskiej FSRR pod egidą Anatolija Łunaczarskiego, któremu zostało przydzielone zadanie ochrony krajobrazu”.
Jak w takim razie możemy przeprowadzić nasze wstępne rekonstrukcje filozofii ekologicznej tego człowieka – komunisty, rewolucjonisty i działacza na rzecz ochrony przyrody?
Po pierwsze, korzystając z archeologii filozoficznej – w rozumieniu Foucault’wskim – moglibyśmy powiązać wczesne skłonności ekologiczne Lenina z jego zainteresowaniem nie tylko ekologią filozoficzną Marksa i Engelsa, ale również ekologią ówczesnych sowieckich naukowców i badaczy, takich jak geobotanik Władimir Sukaczew, geochemik Władimir Wiernadski, biochemik Aleksandr Oparin i inni. Jako myśliciel progesywny i postępowy, będący awangardą myśli rosysjkiej, ekologia Lenina musiała być zakorzeniona w wiodącej myśli naukowej i filozoficznej jego czasów. W tym czasie, myśl sowiecka była radykalna, gdyż wychodziła ona poza dominujący, burżuazyjny dyskurs maltuzjański; była ona oparta na konceptach kooperacji i dialektycznej wymiany.
Po drugie, powinniśmy starać się zrozumieć i zrekonstruować podstawowe twierdzenia ontologiczne, na których Lenin opierał swoją ekologię. W związku z tym, musimy spojrzeć ku jego własnej pracy w tej sprawie i zacząć odsiewać jego myśli zarówno o człowieczeństwie, jak i o naturze, a także o ich wzajemnych relacjach.
Musi być zrozumiane, że ekologia Lenina opierała się na dialektycznym rozumowaniu materializmu – na wojującym materializmie, korzystając z jego własnych słów. Materializm Lenina nie był redukcyjny; nie był to upadek subiektywności w obiektywność, jak argumentował Richard Avenarius i inni empirycy z czasów Lenina, którzy dążyli do redukcji wszelakiej subiektywności, dualizmu i fenomenologicznego doświadczenia do formy deterministycznego fizykalizmu.
Materializm Lenina, choć wojowniczy, był radykalnie dialektyczny. W tej sprawie, musimy pamiętać, że termin „dialektyka” jest używany w odniesieniu do wymiany odrębnych, ale splecionych ze sobą kategorii ontologicznych: natury i człowieczeństwa, podmiotu i przedmiotu itd. Dla Lenina, myśl i świadomość były w oczywisty sposób realne i utożsamiane z – choć nie zredukowane do – materią i naturą. W „Materializmie i empiriokrytycyzmie”, Lenin napisał:
„Nauka o środowisku stwierdza, że Ziemia istniała kiedyś w takiej formie, że niemożliwym było istnienie na niej człowieka ani jakiejkolwiek innej formy życia. Materia organiczna jest dosyć późnym fenomenem, owocem długiej drogi ewolucji. Wynika z tego, że nie istniała wtedy materia odczuwająca doznań, nie istniało wtedy 'ja’, które miałoby być nierozerwalnie związane ze środowiskiem, jak głosiła doktryna Avenariusa. Materia jest podstawowa, a myśl, świadomość i odczucia są produktami długiego rozwoju. Taka jest materialistyczna teoria poznania, do której instynktownie zapisują się nauki przyrodnicze.”
Następnie, w „Czy natura istniała przed człowiekiem?”, Lenin zacytował Feuerbacha:
„Nauki przyrodnicze, przynajmniej w obecnym stanie, nieuchronnie prowadzą nas z powrotem do punktu, w którym nie istniały jeszcze warunki dla ludzkiego istnienia, kiedy natura, czyli Ziemia, nie była jeszcze obiektem obserwacji ludzkiego oka i umysłu, kiedy w konsekwencji natura była istotą absolutnie nieludzką (absolut unmenschliches Wesen).”
Na tej podstawie, ontologia Lenina mogła być pojmowana zarówno przez pryzmat dialektyczno-realistyczny, jak i emergentystyczny.
Podstawową strukturę sylogistyczną materialnej filozofii ekologicznej Lenina można zatem sformułować następująco:
1. Wiedza społeczna odzwierciedla systemowość ekonomiczną.
2. Systemowość gospodarcza odzwierciedla naturę – dialektycznie rozwijającą się materię.
3. Wiedza społeczna odzwierciedla naturę.
W tym przypadku, idea Lenina podąża za zaadoptowanym przez marksizm, heglowskim twierdzeniem o dynamice i metodzie zmiany: z rzeczy wyłania się nowa rzecz, ad finitum. Z natury: ludzkość. Z ludzkości: społeczeństwo. I tak dalej.
Jednak w przypadku Lenina, podobnie jak u Marksa, podłożem wszelkiego istnienia jest sama materia – natura, ten wielki zbiór materii nieorganicznej, który dał początek materii organicznej. A więc, stwierdzenie Lenina „wiedza społeczna odzwierciedla naturę” jest z zasady prawdziwe, gdyż wiedza człowieka nie ma niczego innego, co mogłaby odzwierciedlać. Co więcej, owa refleksja pociąga za sobą dwie odrębne kategorie ontologiczne – źródło wiedzy i organizm zdolny do odzwierciedlenia tego źródła wiedzy – które poprzez ich wymianę można uznać za dwa rzeczywiste aspekty natury. W „Czym jest materia? Czym jest doświadczenie?” Lenin napisał o swoich przeciwnikach:
„Ich zaprzeczanie materii jest starą odpowiedzią na problemy epistemologiczne, które polegają na negowaniu istnienia zewnętrznego, obiektywnego źródła naszych wrażeń, pewnej obiektywnej rzeczywistości odpowiadającej naszym wrażeniom. Z drugiej strony, uznanie linii filozoficznej, której zaprzeczają idealiści, wyraża się w słowach: materia jest tym, co działając na nasze narządy zmysłów, wywołuje wrażenie; materia jest obiektywną rzeczywistością podaną nam we wrażeniach.”
Co ciekawe, koncepcja natury Lenina wydaje się podążać za „Deus sive Natura” Barucha Spinozy – pojęciem, wedle którego natura jest zarówno obiektywnie realna, jak i jest odpowiedzialna za stworzenie ludzkości jako produktu ewolucji z samej siebie, poprzez wyłaniające się i zidentyfikowane zróżnicowanie.
Będąc obiektywnie prawdziwą, natura – z której ludzkość nie jest zredukowana, lecz dialektycznie wytworzona – jest zatem w istocie prawdziwą stwórczynią ludzkości i zasługuje na ochronę i szacunek. To, moim zdaniem, na tym fundamentalnym stwierdzeniu oparła się ekologia Lenina. Dla Lenina, bóg został zdetronizowany pod tym względem przez naturę.
Twórczość Lenina podążała bezpośrednio za pracami Marksa, jak i Engelsa, w których dostrzegał on metodologiczną prostotę: filozofię zdrowego rozsądku. W tej sprawie, Lenin napisał:
„Jednym z wyrazów geniuszu Marksa i Engelsa było to, że gardzili oni pedantyczną zabawą nowymi słowami, erudycyjnymi terminami i subtelnymi 'izmami’ i mówili prosto i jasno: w filozofii istnieje linia materialistyczna i linia idealistyczna, a między nimi są jedynie różne odcienie agnostycyzmu. Bezsensowne poszukiwanie 'nowego’ punktu widzenia w filozofii zdradza to samo ubóstwo umysłu, które ujawnia się w bezsensownych wysiłkach stworzenia 'nowej’ teorii wartości, 'nowej’ teorii zysku i tak dalej.”
Podążając za tą filozofią zdrowego rozsądku, ekologia Lenina musiała wyłonić się z niczego innego, jak z odbicia natury w samej ludzkości: odbicia pozbawionego jakiegokolwiek idealizmu i przesądów, odbicia zgodnego z naturą samą w sobie. Jego ekologia, w ten sposób zdemistyfikowana, opierała się na fundamencie geochemii, biologii i filozofii wykraczających poza kapitalistyczną nadbudowę. Ekologia Lenina była zakorzeniona w odbiciu natury poza logiką zysku; w odbiciu tej spinozańskiej koncepcji „Deus sive Natura” – koncepcji, która może prowadzić tylko do opieki i ochrony przyrody.
Ekologiczna filozofia Lenina była więc materializmem ekologicznym, w którym podstawową przesłanką materializmu jest uznanie świata zewnętrznego, istnienia rzeczy zewnętrznych i niezależnych od naszego umysłu. I jako taka była to ekologia, któa nie dążyła do przeniesienia a priori swoich idei na naturę, ale ekologia, która starała się adekwatnie odzwierciedlić naturę taką, jaka jest – jako coś odpowiedzialnego za całą naszą egzystencję, za życie i za istnienie żywych istot.
*dopisek redaktora Q.