Przetłumaczone z: Stalin and the Question of Market Socialism (revolutionarydemocracy.org)
Międzynarodowe seminarium „Stalin Today” miało miejsce w Moskwie w dniu 77 rocznicy Rewolucji Październikowej. Działo się ono już po rozpadzie Związku Radzieckiego, gdy klasa pracująca tego państwa obudziła się w jego ruinach i poczyniła pierwsze kroki w kierunku odnowienia władzy Kapitału. Czy Stalin jest w stanie powiedzieć coś o tym? Jego ostatnia większa praca „Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR” jest główną osią, która pozwala nam zrozumieć „reformy rynkowe” wprowadzone do Związku Radzieckiego po roku 1953, a także ich ekonomiczny i polityczny charakter.
Jaki był kontekst dyskusji na temat ekonomii?
Według WKP(b) podstawy socjalistycznego społeczeństwa zostały położone w roku 1935. XVIII Zjazd Partii zakładał, że przejście w komunistyczne społeczeństwo jest główną drogą rozwoju państwa. Stworzono komitet, którego zadaniem było stworzenie wersji roboczej nowego programu partyjnego. W roku 1941 Komitetowi Planistycznemu powierzono zadanie stworzenia programu rozwoju ekonomicznego na najbliższe 15 lat, który położyłby podstawy pod komunistyczne społeczeństwo. Perspektywy te zostały jednak stłamszone przez inwazję nazistów. Ich wykonanie rozpoczęło się dopiero po wojnie. W roku 1947 Malenkow zauważył, że w toku Dziewiątej Partyjnej Konferencji Informbiura Partia pracowała nad „nowym programem WKP(b), ponieważ jej wcześniejszy był zdecydowanie przestarzały i musiał być zastąpiony”1. Zadanie te kontynuowano na XIX Zjeździe w 1952 roku. Zgodnie z tym, Wozniesienski, który prezentował „Raport na temat Czwartego Planu Pięcioletniego” Najwyższej Radzie w 1946 roku, przywołał zadanie, które mu powierzono w 1941.
[Plan ten] przedstawiał zakończenie konstrukcji bezklasowego socjalistycznego społeczeństwa, a następnie przejście z socjalizmu do komunizmu. Przedstawiał on osiągnięcie tego podstawowego ekonomicznego zadania jakim jest przezwyciężenie na polu ekonomicznym ważniejszych krajów kapitalistycznych pod względem produkcji przemysłowej na głowę.2
Stalin zgodził się z tą pragmatyczną perspektywą, co potwierdza jego odpowiedź na pytania brytyjskiego korespondenta, który rozmawiał z nim o możliwości budowy ‘Komunizmu w jednym państwie’. Według Stalina taka polityka była „w pełni możliwa, szczególnie w państwie takim jak Związek Radziecki”3.
Krytyka ekonoma Gosplanu L. D. Jariszenko poruszona w „Problemach ekonomiczny” zwracała uwagę na ciągłe istnienie poglądów Bogdanowa w okresie powojennym. Postawa Jariszenko nie było odizolowana. Judin zauważył, że istniał możliwy do potwierdzenia trend u pracowników naukowych, jariszenkowszczyzna, który charakteryzował się recydywą do „trockizmu-buchariznizmu-bogdanowizmu”. Bogdanow, jak pamiętamy, był autorem wpływowego przedrewolucyjnego podręcznika na temat ekonomii politycznej. W swojej filozofii zaadaptował poglądy Macha oraz Avenariusa, co spowodowało, że Lenin napisał w tej sprawie „Materializm i Empirokrytycyzm”. W 1917 Bogdanow wspierał pozycje niby-mieńszewickie, tj., że w Rosji nie było warunków na rewolucję socjalistyczną. Co do kultury popierał on „czystą proletariacką kulturę”, której zadaniem była negacja spuścizny przedrewolucyjnej. Pod koniec swojego życia rozwinął tektologię, czyli naukę o organizacji, w toku której relacje strukturalne miały być zorganizowane w sposób formalny jako skala wielkości. Takie poglądy był oczywiście odległe od przesłanek materializmu dialektycznego, materializmu historycznego oraz politycznej ekonomii marksistowskiej. Mimo tego Bogdanow miał wielki wpływ na rosyjską lewicę, w tym Łunaczarskiego, Bucharina i Gorkiego. Jego poglądy przejawiały się wielokrotnie w pismach Bucharina na temat ekonomi politycznej, materializmu historycznego, nauki oraz technologii.
Stalin zauważył, że Jariszenko nie docenił wagi relacji sposobów produkcji, przecenił rolę sił wytwórczych w rozwoju społeczeństw, a przez to zredukował relacje do sposobu produkcji jako po prostu komponent samych środków produkcji. Jariszenko technicznie obalił polityczną ekonomię socjalizmu ignorując jej główną kwestię, to znaczy; istnienie form wartości, przepływ towarów oraz kategorie wartości. Naukę ekonomii politycznej starał się przekształcić w bezklasową, racjonalną organizację sił produkcyjnych przypominających pomysły Bogdanowa. Stalin wystąpił przeciwko temu rynkowemu ekonomizmowi, powtarzając, że w ZSRR istnieje sprzeczność między stosunkiem do produkcji oraz siłami wytwórczymi. Jeśli ciała decyzyjne wprowadzą niepoprawne prawa, będzie to skutkować powstaniem konfliktu, a co za tym idzie warunki relacji do produkcji opóźnią rozwój sił wytwórczych. Poglądy Jariszenki przypominają sposób w jaki to Bucharin celowo pominął wybuch konfliktów klasowych poza miastami oraz chciał zamrozić kapitalistyczny tryb produkcji w rolnictwie, aby rozpocząć „technologiczną rewolucję”. Bucharin otwarcie stwierdził w 1930, że „rewolucja proletariatu w naszym kraju wchodzi w nową fazę: „technicznej rewolucji”. Takie poglądy stały się popularne w trudnych warunkach po 1953 roku. Socjalizm nie znaczył już tego samego co znaczył dla Lenina i Stalina, nie znaczył obalenia klas i przejścia w komunizm. Zamiast tego oznaczał utrzymanie kolektywnej formy posiadania farm, rozwój ideologii bezklasowego „naukowo-technicznego rozwoju” oraz wprowadzenia relacji opartej o pieniądz-towar. Poglądy Jariszenko były w pełni kompatybilne z ustanowieniem relacji rynkowych po 1953 roku. Przywództwo radzieckie nie interesowało się utrzymaniem lub rozwinięciem socjalistycznych relacji produkcji oraz było przy tym niezdolne do utrzymania wysokiego poziomu rozwoju sił produkcyjnych, tak charakterystycznych dla ery Stalina. Doświadczenia polityki ekonomicznej po roku 1953 demonstruje poprawność w rozumieniu, że nieprawidłowa polityka spowoduje sytuację w której stosunki produkcji będą działać jak hamulec na siły wytwórcze. Jariszenko nie wydawał się być tego nieświadomy. Mimo tego, jego pisma z 1992 pomijają całkowicie kwestie postawione przez marksistowską ekonomie polityczną, które skończyły się upadkiem ZSRR. Zamiast tego Jariszenko naciska na pierwszeństwo rozwoju sił produkcyjnych, pomijając całkowicie inne problemy społeczne. Mówiąc krótko: powtarza swoje tezy z roku 1951, które opublikował w Podręczniku Ekonomi Politycznej, a które starały się odpowiedzieć na pytanie jak zorganizować w racjonalny sposób funkcjonowanie socjalistycznej ekonomii przez naukową organizację ekonomii opartą o udoskonalenie stosunków produkcji, określając ją jako „relacje socjo-organizacyjne” oraz „mechanizm ekonomiczny”. Według tej logiki Jariszenko był za ekonomią polityczną przypominającą tą z okresu pierestrojki.
Kwestia istnienia społecznych sprzeczności pomiędzy stosunkami produkcji oraz siłami wytwórczymi ma szersze skutki. W „Niemieckiej Ideologii” Marks uznał, że sprzeczności pomiędzy tymi dwoma są rezultatami sprzeczności klasowych. Stalin krytykując Jariszenkę dość jasno zaznacza w swoim ostatnim teoretycznym dokumencie, że należy zwracać szczególną uwagę na sprzeczności oraz walkę klas w społeczeństwie socjalistycznym. Z dużą pewnością konkluduje, że nieprawidłowe ustawy spowodują konflikt, który opóźni rozwój sił produkcyjnych. W tym samym czasie Stalin rozważał, że w czasie konstrukcji socjalizmu, sytuacja wcześniej opisana raczej się nie wydarzy, ponieważ społeczeństwo może pozwolić sobie na spowolnienie rozwoju tak, aby stosunki produkcji zostały zrównane z charakterem sił wytwórczych. Taka sytuacja jest możliwa, ponieważ społeczeństwo socjalistyczne nie zawiera przestarzałych klas, które mogły by się temu przeciwstawić. Z drugiej strony, takie działania spowodowałyby utrzymanie sił wstecznych, czyli takich, które nie zrealizowały potrzeby zmiany stosunków produkcji. Dla Stalina taka sytuacja byłaby możliwa do zatrzymania bez powodowania konfliktu. Jego zdanie był spójne ze zdaniem Lenina, który również uważał, że w toku socjalizmu sprzeczności istniały, ale nie związany był z nimi antagonizm.
Dyskusja na temat istnienia sprzeczności w społeczeństwie sowieckim miała bezpośredni wpływ na filozofię. Judin zauważył, że wielu filozofów, w tym on sam, dowodzili, że istniała pełna korespondencja pomiędzy stosunkiem produkcji, a siłami wytwórczymi w społeczeństwie sowieckim, odrzucali natomiast sprzeczności pomiędzy nimi. Filozof Glezerman w swojej broszurze „Full Corespondence of Productive Relations and Productive Forces in Socialist Society” z 1951 roku dochodzi do właśnie takiego wniosku i nie ma zamiaru nawet przeanalizować relacji ekonomicznych, sił wytwórczych oraz stosunków produkcji w ZSRR. Judyn konkluduje, że negacja istnienia jakichkolwiek sprzeczności sprowadziła sowiecką filozofię na drogę konstrukcji metafizycznych i pozbawionych życia planów.
W maju 1921 Lenin zwrócił szczególną uwagę na to, że produkty powstałe w socjalistycznych fabrykach „nie były towarami w sensie polityczno-ekonomicznym” oraz, że „towar przestawał być towarem”. Mimo tego, w „Problemach Ekonomicznych” znajdujemy stwierdzenie, że A. I. Notkin zasugerował, że środki produkcji stworzone na potrzeby sektora użytkowego były towarami. Stalin odrzucił takie podejście i stwierdził, że środki produkcji stworzone na potrzeby sektora użytkowego były alokowane do przedsiębiorstw, a nie sprzedawane. Z tego powodu, to państwo posiadało środki produkcji. Przedsiębiorstwo jedynie rozporządzało nimi w imieniu państwa, ale zgodnie z jego planem. W roku 1949 przewodniczący Gosplanu, N. A. Wozniesienski starał się, aby w efekcie reformy cen hurtowych zakończyć państwowe wypożyczanie środków produkcji przemysłowi ciężkiemu oraz transportowemu. Wozniesienski chciał narzucić zasadę opłacalności, około 3-5% ceny produkcji na czynniki produkcji w przemyśle ciężkim oraz transportowym, a co za tym idzie położyć podstawę pod przekształcenie ich w towary. Ta próba wdrożenia prawa wartości w działanie podstawowych środków produkcji została szybko zakończona. Wozniesienski został usunięty ze swojej pozycji dzięki Stalinowi 5 Marca 1949.
W „Problemach Ekonomicznych” Stalin zapewnił, że sfera produkcji towarowej w Związku Radzieckim była minimalna i ograniczona. Nie istniała burżuazja, jej role spełniali socjalistyczni producenci państwowi, kooperatywy oraz skolektywizowane farmy. Produkcja towarowa była ograniczona do przedmiotów konsumpcji osobistej. Z tego powodu Stalin zaprzeczył temu, że w Związku Radzieckim produkuje się towary, które mogłyby spowodować powstanie kategorii ekonomicznych typowych dla kapitalizmu, jak „utowarowiona siła robocza, wartość dodana, kapitał, zysk z kapitału, średnia stop zysku”. Takie podejście było popularne wśród cześć ekonomistów sowieckich, co jest jasne jeśli weźmiemy pod uwagę krytykę anty-Marksistowskich błędów w naukach społecznych, która stworzył Judyn. Merzniew oraz Mikolenko uważali, że siła robocza dalej była towarem w Związku Radzieckim. Jakolew starał się udowodnić, że kategoria „kapitału” istniała w sowieckich warunkach. Ekonomista Atlas był zdania, że średnia stopa zysku również istniała w ekonomi sowieckiej.
Zasadnicza transformacja polityki gospodarczej miała miejsce w okresie między śmiercią Stalina, a XX Zjazdem KPZR. Perspektywa planowania położenia fundamentów społeczeństwa komunistycznego została porzucona i zastąpiona konsumpcyjnym programem dobrobytu. Propozycja Stalina, zatwierdzona przez XIX Zjeździe KPZR, aby stopniowo wprowadzać wymianę produktów między miastem a wsią w miejsce obiegu towarowego, została skutecznie zakończona i od maja 1953 r. przyjęto program rozszerzenia obiegu towarowego pod hasłem rozszerzenia „handlu radzieckiego”. Sfera Gosplanu w gospodarce radzieckiej była stopniowo ograniczana wraz z rozszerzeniem praw ekonomicznych Wszechzwiązkowych Ministerstw w kwietniu 1953 r., i rozszerzeniem uprawnień dyrektorów przedsiębiorstw i ministerstw republik związkowych w 1955 r. System scentralizowanego planowania dyrektywnego jako prawo odziedziczone po okresie stalinowskim został zakończony i od 1955 roku zastąpiony nowym systemem „planowania koordynacyjnego” przez Gosplana oraz Ministerstwa Wszechzwiązkowe i Republik Związkowych.
Dwa lata po XX Zjeździe KPZR nastąpiły dalsze radykalne zmiany w radzieckiej gospodarki. Na mocy rezolucji nr 555 Rady Ministrów ZSRR z dnia 22 maja 1957 r. zakończyła system alokacji produktów sektora państwowego, a pod rządami Gosplanu utworzono wiele scentralizowanych organizacji sprzedaży w celu zbycia produktów przemysłowych wytwarzanych przez przemysł radziecki. Wyeliminowanie Mołotowa, Kaganowicza i Saburowa z kierownictwa KPZR miało natychmiastowy wpływ na politykę gospodarczą. Przekształcenie środków produkcji w towary zostało wyraźnie osiągnięte uchwałą nr 1150 Rady Ministrów ZSRR z dnia 22 września 1957 r., na mocy której działania przedsiębiorstwa wyrażano w oparciu o rentowność.
Trzecie wydanie „Podręcznika ekonomii politycznej”, które ukazało się w 1958 r., dokładnie odzwierciedlało nowy system gospodarczy, stwierdzając, że środki produkcji krążyły w sektorze państwowym jako towary.
W odpowiedzi na listy A.W. Saniny i W.G. Wenżera Stalin sprzeciwił się poglądowi, że Stacje Maszynowo-traktorowe [MTS], które posiadały podstawowe narzędzia produkcji w rolnictwie, powinny być sprzedawane kołchozom, ponieważ między innymi gigantyczna ilość narzędzi produkcji wchodziłaby w strefę produkcji towarowej. Sanina i Wenżer nie byli odosobnionymi ekonomistami, kiedy wyrażali swoją opinię. Rok wcześniej A. Palcew w broszurze „Na ścieżkach przejścia od socjalizmu” [Kijów, 1950] zasugerował, że wraz z rozwojem technik rolniczych w MTS i połączeniem mniejszych kołchozów mogą powstać oddziały MTS pod kołchozami, które byłyby ściśle związane z pracą danego kołchozu. W ten sposób Palcew zasugerował w efekcie, że własność całego narodu – własność państwowa – powinna być podporządkowana własności zbiorowej kołchozów. Wstępnym warunkiem rozwiązania MTS było zakończenie systemu alokacji głównych instrumentów produkcji w rolnictwie. Pod rozporządzeniem numer 663 Gosplanu w lipcu 1957 roku Gosplan zakończył system alokacji maszyn rolniczych odziedziczonych po epoce Stalina i utworzył pod jego jurysdykcją organizację Glavavtotraktorsbita, z funkcją sprzedaży maszyn potrzebnych w sektorze rolnym. W 1958 roku formalnie odgraniczając się od wcześniejszej propozycji Wenżera, Chruszczow realizował politykę rozwiązania MTS i sprzedaży narzędzi produkcji w rolnictwie do kołchozów. W rezultacie środki produkcji w rolnictwie, jak również w przemyśle, krążyły teraz jako towary. Sowiecki publicysta Winniczenko, bliski Wenżerowi i Chruszczowowi, głosił pogląd, że „nieufność” wobec chłopstwa leży u podstaw sprzeciwu Stalina wobec kołchozów posiadających podstawowe narzędzia produkcji w rolnictwie. Tak nie było. Stalin jedynie podtrzymywał marksistowskie stanowisko Engelsa, który w liście do Bebla w styczniu 1886 r. jednoznacznie stwierdził, że środki produkcji w rolnictwie muszą być własnością społeczeństwa jako całości, tak aby interesy spółdzielczych rolników nie przeważały nad ogólnymi interesami całego społeczeństwa4. Co więcej, zarówno Engels, jak i Stalin byli zdania, że bogaci chłopi nie będą członkami kołchozów. Zrozumiałe jest, że w tych demokracjach ludowych, w których kułacy (a nawet część właścicieli ziemskich) byli członkami spółdzielni producentów rolnych i gdzie główne narzędzia produkcji w rolnictwie były własnością tych spółdzielni, stalinowska krytyka Saniny i Wenżera spotkała się z lodowatym przyjęciem.
Do poprawy pism Judina został opublikowany w „Izwestii” 25 grudnia 1952 r. artykuł Susłowa, który poruszył implikacje poglądów N.A.Wozniesienskiego wyrażonych w broszurze „Gospodarka wojenna ZSRR podczas wojny ojczyźnianej”, która została opublikowana w 1947 r. Głównym zarzutem przeciwko Wozniesienskiemu było to, że uczynił fetyszem prawo wartości, które wyglądało tak, jakby regulowało dystrybucję pracy w różnych gałęziach gospodarki radzieckiej.
Jest całkiem jasne, że tak było, ponieważ znajdujemy następujący fragment w pracy: „Prawo wartości działa nie tylko w dystrybucji produktów, ale także w podziale pracy między różne gałęzie gospodarki narodowej Związku Radzieckiego. W tej dziedzinie plan państwowy wykorzystuje prawo wartości, aby zapewnić właściwy podział pracy społecznej między różne gałęzie gospodarki w interesie socjalizmu”.
O co tu chodzi? Jeśli chodzi o działanie prawa wartości w społeczeństwie radzieckim, to w dużej mierze zależało to od punktu widzenia marksistowskiej teorii ekonomicznej. Marks i Engels uważali, że prawo wartości działa tylko w społeczeństwach, w których występuje produkcja towarowa. Wartość weszła w życie wraz ze wzrostem produkcji towarowej i zakończyła swoją działalność wraz z końcem systemu towarowego5. Z argumentu, że wartość reguluje alokację pracy w gospodarce, jedynym logicznym wnioskiem, jaki się wyłonił, było to, że w Związku Radzieckim dominował system uogólnionej produkcji towarowej, tj. kapitalizm. Wozniesienski podniósł zatem fundamentalne kwestie dotyczące samej natury społeczeństwa socjalistycznego.
Dla Marksa i Engelsa prawo wartości funkcjonowało w społeczeństwie, w którym istniała produkcja towarowa: „Pojęcie wartości jest najbardziej ogólnym, a zatem najpowszechniejszym wyrazem ekonomicznych warunków produkcji towarowej”6. Społeczeństwo produkcji towarowej składa się z „prywatnych producentów”, w którym towary są „produkowane i wymieniane między sobą przez tych prywatnych producentów na ich prywatny rachunek”7. Logicznie rzecz biorąc, w społeczeństwie, w którym produkcja towarowa została zakończona „poprzez przejęcie środków produkcji przez społeczeństwo, produkcja towarów zostaje zakończona wraz z panowaniem towaru nad wytwórcą. Anarchia w produkcji społecznej zostaje zastąpiona przez systematyczną, określoną organizację”8, wtedy prawo wartości jest zbędne. Jest to również implikacja argumentu wysuniętego w liście Marksa do Kugelmanna z lipca 1868 roku, w którym argumentował:
To, że ta konieczność dystrybucji pracy społecznej w określonych proporcjach nie może być wyeliminowana przez szczególną formę produkcji społecznej, ale może jedynie zmienić formę, jaką przyjmuje,jest oczywiste. Żadne prawa naturalne nie mogą zostać zerwane. To, co może się zmienić, w okolicznościach historycznych, to forma, w jakiej te prawa działają. A forma, w jakiej funkcjonuje ten proporcjonalny podział pracy w stanie społeczeństwa, w którym wzajemne połączenie pracy społecznej przejawia się w prywatnej wymianie prywatnych owoców pracy, jest właśnie wartością wymienną towarów”9.
Ponieważ w społeczeństwie, w którym wzajemne połączenie pracy społecznej odbywa się bez systemu towarów, tj. bez prywatnych producentów, wówczas alokacja pracy społecznej miałaby miejsce bez działania wartości. Potwierdza to Engels, który twierdzi, że w socjalizmie:
Prawdą jest, że nawet wtedy społeczeństwo będzie nadal wiedziało, ile pracy wymaga każdy artykuł konsumpcyjny do jego produkcji. Będzie musiało ułożyć swój plan produkcji zgodnie ze swoimi środkami wytwórczymi, które obejmują w szczególności jego siłę roboczą. Użyteczne skutki różnych artykułów konsumpcyjnych, w porównaniu ze sobą i z dwiema ilościami pracy potrzebnej do ich produkcji, ostatecznie określą plan. Ludzie będą w stanie zarządzać wszystkim bardzo prosto, bez interwencji tak bardzo osławionej „wartości”10.
Potwierdza to Marks w swoim ostatnim spójnym artykule na temat ekonomii politycznej, „Comments on Adolph Wagner’s Lehrbuch der politischen Okonomie” z lat 1879-80, gdzie odrzucił ideę przypisaną mu przez Wagnera, że wartość będzie działać w społeczeństwie socjalistycznym. Marks skrytykował „założenie Wagnera, że w „marksistowskim państwie społecznym” jego (Marksa) teoria wartości opracowana dla społeczeństwa burżuazyjnego określi wartość”11.
Marks i Engels wyraźnie wykluczyli działanie prawa wartości w społeczeństwie socjalistycznym. Niemniej jednak zaakceptowali, że w społeczeństwie przejściowym wartość zostanie zachowana tam, gdzie małe chłopstwo nadal będzie istnieć jako klasa. Engels mówił o takim stanie w 1884 roku w swoim artykule na temat „Kwestii chłopskiej we Francji i Niemczech”:
„Kiedy jesteśmy w posiadaniu władzy państwowej, nie będziemy nawet myśleć o przymusowym wywłaszczeniu drobnych chłopów (bez względu na to, czy z odszkodowaniem, czy bez), jak to będziemy musieli zrobić w przypadku wielkich właścicieli ziemskich. Nasze zadanie w stosunku do drobnego chłopa polega przede wszystkim na przejściu jego prywatnego przedsiębiorstwa i prywatnego majątku do spółdzielczego, nie na siłę, ale przez przykład i oferowanie pomocy społecznej w tym celu”.
W ZSRR, nawet po kolektywizacji i ustanowieniu własności zbiorowej, prywatna produkcja w ograniczonej formie nadal istniała. Podczas gdy Gosplan mógł uchylić funkcjonowanie prawa wartości w sferze przemysłu państwowego, gospodarstw państwowych i MTS poprzez uregulowanie alokacji pracy społecznej poprzez określony plan, który nie był w granicach możliwości w kołchozach, gdzie nawet jeśli powierzchnia zasiewów, plony, zakres pracy ciągników, liczba bydła będącego własnością społeczną, produkcja brutto rolnictwa, wielkość obowiązkowych płatności i płatności rzeczowych do MTS podlegały zakresowi planowania dyrektywnego, państwo nie mogło zaplanować wykorzystania nadwyżki produkcji towarowej lub wykorzystania siły roboczej w przewidzianych okresach do określonych zadań12.
Woźniesienski nie podtrzymywał stanowiska marksizmu, ponieważ utrzymywał, że prawo wartości działa w podziale pracy między różnymi gałęziami gospodarki radzieckiej, tj. w sektorze przemysłowym i rolniczym. Propagując ten pogląd, Wozniesienski wyróżniał się od ogólnego konsensusu radzieckich ekonomistów. W artykule redakcyjnym z 1943 r. „Niektóre problemy nauczania ekonomii politycznej” argumentowano, że „przydzielanie funduszy i siły roboczej poszczególnym gałęziom produkcji odbywa się w sposób zaplanowany, zgodnie z podstawowymi zadaniami budownictwa socjalistycznego”13. Podobnie w następnym roku uczony radzieckiej ekonomii politycznej, K.V. Ostrowitianow, argumentował, że w gospodarce socjalistycznej „dystrybucja pracy i środków produkcji między różnymi gałęziami gospodarki narodowej odbywa się nie na podstawie przypadkowego ruchu cen i pogoni za zyskami, ale na podstawie planowanego przywództwa korzystającego z prawa wartości”14. Wartość nie „kierowała wówczas dystrybucją pracy socjalnej”, ale odgrywała „rolę pomocniczego narzędzia planowanego podziału pracy i środków produkcji między gałęziami gospodarki radzieckiej”.
Wartość nie regulowała rozwoju produkcji środków produkcji, ponieważ bez jej ograniczenia nie można było znaleźć przydziału niezbędnych funduszy dla tego sektora. Jednak Wozniesienski w swojej dyskusji na temat ustalenia właściwych proporcji między produkcją środków produkcji a produkcją środków konsumpcji w celu reprodukcji na rozszerzającą się skalę argumentuje w taki sposób, aby zrezygnować ze wskazania prymatu produkcji środków produkcji (Dział 1) w stosunku do produkcji środków konsumpcji (Dział 2), który był niezbędny do zapewnienia ciągłej ekspansji gospodarki narodowej, spychając sprawę do sekcji pracy dotyczącej gospodarki powojennej:
Jeśli podzielimy produkcję socjalistyczną w ZSRR na Dział 1, produkujący środki produkcji, i Dział 2, produkujący środki konsumpcji, wartość środków produkcji odłożonych przez państwo radzieckie dla przedsiębiorstw w Dziale 2 musi oczywiście w mierze określonej przez plan odpowiadać wartości artykułów konsumpcyjnych przeznaczonych dla Działu 1. Rzeczywiście, gdyby przedsiębiorstwa Działu 1 zostały pozbawione artykułów konsumpcyjnych, tak długo jak przedsiębiorstwa produkujące środki produkcji byłyby pozbawione artykułów konsumpcyjnych, podczas gdy przedsiębiorstwa produkujące artykuły konsumpcyjne byłyby pozbawione środków produkcji, tj. paliwa, surowców i sprzętu15.
Natomiast Ostrowitianow uznał, że wartość funkcjonuje tylko na poziomie pomocniczym w planowaniu dystrybucji środków produkcji16. Bardziej dobitnie, autor artykułu redakcyjnego z 1943 r., podając przykład zakładu im. Kirowa w Makiejwce oraz kombinatów Magnitogorsk i Kuźnieck, że wartość nie rządzi rozwojem radzieckiego przemysłu metalurgicznego, który działał przez wiele lat ze środków z budżetów państwowych, nie przynosząc zysku17.
Krytyka broszury Wozniesienskiego przez Susłowa trafiła w sedno. Ale Wozniesienski był nie tylko teoretykiem, ponieważ jako przewodniczący Gosplan przy Radzie Ministrów Związku Radzieckiego był w stanie wdrożyć politykę rozszerzenia sfery działania stosunków towarowo-pieniężnych w Związku Radzieckim w okresie 1948-49. Badanie sprawy leningradzkiej przeprowadzone za Gorbaczowa ujawniło, że M.Z. Pomaznew, który był zastępcą przewodniczącego Państwowego Komitetu Zaopatrzenia ZSRR, skarżył się, że Gosplan pod rządami Wozniesienskiego zmniejszył krajowy plan przemysłowy na pierwszy kwartał 1949 roku. Później Szkiriatow z Partyjnej Komisji Kontroli powtórzył zarzut, a Rada Ministrów ZSRR odnotowała niepowodzenie Wozniesienskiego w obronie dyrektyw planistycznych rządu18. Zarzut redukcji planu przemysłowego jest całkowicie zgodny z podniesieniem cen hurtowych towarów przemysłu ciężkiego w styczniu 1949 r. i próbą wprowadzenia działania rentowności do produkcji środków produkcji i wprowadzenia ich w sferę stosunków towarowo-pieniężnych. Usunięcie Wozniesienskiego z Gosplanu 5 marca 1949 r. oznaczało początek kilku etapów unieważniania jego polityki gospodarczej, tak że ceny hurtowe zostały ostatecznie obniżone do 30% poniżej poziomu z 1949 r. Wozniesienski stał się bohaterem tych, którzy chcieli przebudować gospodarkę radziecką według linii gospodarki rynkowej: został zrehabilitowany wkrótce po śmierci Stalina.
Artykuł Susłowa z 1952 roku podjął jeszcze jedno pytanie związane z wartością. Krytykował powszechne od dawna wśród radzieckich ekonomistów rozumienie, że w socjalizmie wartość została „przekształcona” lub „zmieniona” w taki sposób, aby służyła socjalizmowi. Stalin w „Problemach ekonomicznych” odrzucił pogląd, że w warunkach socjalistycznej gospodarki planowej, dzieje się tak, ponieważ jeśli wartość może zostać „przekształcona”, to prawa ekonomiczne mogą zostać zniesione i zastąpione innymi prawami. Sfera działania prawa ekonomicznego mogła być ograniczona, ale nie mogła być „przekształcona” lub „zniesiona” (Stalin, J., op. cit. s. 97.). Subiektywne pojęcie „transformacji” kategorii wartości w socjalizmie przenikało radziecką ekonomię polityczną. Wozniesienski zilustrował ten trend, kiedy argumentował:
„Towar w społeczeństwie socjalistycznym jest wolny od konfliktu między jego wartością a wartością użytkową; tak charakterystycznego dla społeczeństwa towarowo-kapitalistycznego, gdzie wypływa z prywatnej własności środków produkcji”19. Czy to możliwe, że w socjalizmie towar mógł zostać wyemancypowany z konfliktu między wartością użytkową a wartością wymienną? W ZSRR wartość utrzymywała się z powodu istnienia dwóch różnych rodzajów własności. Gdyby własność zbiorowa ucieleśniona głównie w formie kołchozów została podniesiona do poziomu własności państwowej, wówczas podstawa działania resztek wartości przestałaby istnieć. Ale to był towar sam w sobie, który Marks uważał za pierwotną „komórkę” lub „embrion” kapitalizmu. Nie można go było „zmienić” ani „przekształcić”, jedynie jego zakres mógł być ograniczony i ograniczony.
Rozumienie Stalina w tej kwestii odpowiadało marksistowskiemu stanowisku Engelsa, który napisał do Kautsky’ego we wrześniu 1884 r. w następujący sposób, kiedy ten ostatni pisał artykuł na temat teorii ekonomicznych niemieckiego ekonomisty socjalistycznego „z katedry”, Rodbertusa:
Robisz podobną rzecz (tj. jak Rodbertus) z wartością. Wartość bieżąca jest wartością produkcji towarowej, ale wraz ze zniesieniem towaru wartość produkcji również „zmienia się”, to znaczy wartość sama w sobie pozostaje, ale w zmienionej formie. Ale w rzeczywistości wartość ekonomiczna jest jedną z kategorii należących do produkcji towarowej i znika wraz z nią20, ponieważ nie istniała przed nią. Relacja między pracą a produktem nie wyraża się w formie wartości przed produkcją towarową, ani nie będzie tego robić po niej21.
Dla Engelsa „zmieniona” wartość reprezentowała ukośny przemyt w działaniu prawa wartości, które było niedopuszczalne w społeczeństwie socjalistycznym. W pismach Kautsky’ego stanowiło to odosobnioną pomyłkę, ale Stalin stanął w obliczu sytuacji, w której praktycznie wszyscy ekonomiści w ZSRR poparło ten błąd.
Wydaje się, że pojęcie „przekształconej” wartości powstało jako wyraz podwójnej potrzeby krytykowania idei, że wartość może zostać arbitralnie zakończona w Związku Radzieckim, gdy istnienie kołchozów będzie wymagało dalszego zachowania stosunków towarowo-pieniężnych, i łącznie, aby wyrazić rzeczywistość, że w warunkach socjalistycznej gospodarki planowej działanie wartości będzie miało pomocniczy, podrzędny i ograniczony charakter. Niemniej jednak koncepcja „zmienionej” wartości miała w sensie marksistowskim wyraźną treść ideologiczną, co było powodem, dla którego Stalin uważał, że formuła, mimo że była obecna w Związku Radzieckim przez długi czas, musiała zostać porzucona na rzecz dokładności. Pojęcie „przekształconej” wartości nosiło w sobie podwójny problem, ponieważ nadal niosło ze sobą ideę, że wartość może być arbitralnie tworzona lub zniesiona, i ponieważ może łatwo stać się teoretyczną dźwignią uzasadniającą rozszerzenie, a nie kurczenie się, sfery działania stosunków towar-pieniądz, jak to wyraźnie miało miejsce w przypadku Wozniesienski.
Wraz z gwałtownym rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych w gospodarce radzieckiej po 1953 r. było być może nieuniknione, że „przekształcony” towar powróci. „Podręcznik ekonomii politycznej” z 1954 r. dowodził, że gospodarka socjalistyczna nie zna sprzeczności między pracą prywatną i społeczną22. Taka proporcja stwarzała wiele problemów. Sugerował on, że w społeczeństwie, które nadal wymagało korzystania z produkcji towarowej w ograniczony sposób, można powiedzieć, że praca społeczna istnieje w pełnej formie, pomimo faktu, że klasa robotnicza nadal otrzymywała zapłatę w formie płacy, za którą kupowała dobra konsumpcyjne. Co więcej, miało to tendencję do sugerowania, że sprzeczność między konkretną pracą a abstrakcyjną pracą, która w rozumieniu Marksa mogła się skończyć tylko w społeczeństwie komunistycznym, została już rozwiązana. Wydaje się również, że praca prywatna nie wymagała zakończenia przez doprowadzenie siły roboczej chłopstwa kołchozowego, które nie było w pełni w sferze socjalistycznego planowania przez określony czas na określonych zadaniach i które nadal zachowywało niektóre cechy pracy prywatnej, ponieważ stosunek pracy i produktu był w pełni wyrażony w formie wartości, do poziomu pracy socjalnej klasy robotniczej na tym etapie historycznym, kontrolując własność całego ludu. Wydanie „Podręcznika ekonomii politycznej” z 1954 r. przywróciło radziecką ekonomię polityczną do wolności od sprzeczności towaru Wozniesienskiego i odrzuciło stanowisko Stalina zawartego w „Problemach ekonomicznych”, że społeczna sprzeczność między stosunkami produkcji a siłami produkcyjnymi nadal działa w społeczeństwie radzieckim.
W latach po 1953 roku KPZR nie uważała się już za awangardową partię klasy robotniczej w tradycji leninowskiej, ale za partię całego narodu. Stan dyktatury proletariatu, który Marks uważał za trwający aż do ustanowienia komunizmu, został zastąpiony przez państwo całego narodu. Przed reformami gospodarczymi w latach 1953-58 można było argumentować, tak jak to zrobił Stalin, że produkcja towarowa w Związku Radzieckim była szczególnego rodzaju:
produkcja towarowa bez kapitalistów, która zajmuje się głównie dobrami powiązanych producentów socjalistycznych (państwo, kołchozy, spółdzielnie), której sfera działania ogranicza się do dóbr konsumpcji osobistej, która oczywiście nie może w żaden sposób przekształcić się w produkcję kapitalistyczną, i która wraz z jej „gospodarką pieniężną” ma służyć rozwojowi i konsolidacji produkcji socjalistycznej23.
Ale po reformach rynkowych w latach 1953-58, kiedy środki produkcji zaczęły krążyć jako towary, sytuacja jakościowo się zmieniła. Towarowe formy produkcji, które istniały w socjalizmie, były szczególnego rodzaju, jak wskazał Stalin. Po reformach zniesiono ograniczenia nałożone na produkcję towarową, a formy towarowe zaczęły ucieleśniać stosunki gospodarcze innego typu. Marks w „Kapitale” ustalił, że towar, podstawowa komórka kapitalizmu, zawiera w sobie zalążek zarówno pracy najemnej, jak i kapitału. Logika szybko rozwijającej się produkcji towarowej oznaczała, że kategorie ekonomiczne, takie jak siła robocza, wartość dodatkowa, zysk kapitału i średnia stopa zysku, pojawią się ponownie. W tym kontekście należy ocenić program utworzenia społeczeństwa komunistycznego przedstawiony przez Chruszczowa w 1961 roku. W miejsce kurczenia się sfery działania produkcji towarowej i obiegu towarowego w okresie przed komunizmem, KPZR przewidywała ich dalsze wykorzystanie. Jej program wycofał się z zadania zniesienia klas w socjalizmie i powstrzymał się od restrukturyzacji stosunków produkcyjnych społeczeństwa radzieckiego. Przedstawiona przez Stalina perspektywa podniesienia własności grupowej kołchozów do poziomu własności całego narodu została zamkniętym projektem. W miejsce tego za Chruszczowa przyjęto pojęcie przyszłego połączenia majątku kołchozowego z majątkiem państwowym.
1Malenkow GM. 1948
2Wozniesienski N. 1946
3Stalin J. 1947
4Engels do A. Bebela w Berlinie, 20-23 stycznia 1886 r.
5Engels, List do Karla Kautsky’ego w Zurychu, w: K. Marx, „On Value”, Belfast, 1971, s. 5
6Engels, F., „Anti-Duhring”, Moskwa, 1978, s. 376
7tamże, s. 240
8tamże, s. 343
9Marks, K., „Letters to Dr. Kugelmann”, London, n.d., s. 73-74
10Engels, F., tamże, s.375
11Marks, K., „On value”, s. 28
12Smolin, N., „O zachatkakh produkto-obmena”, Voprosi Ekonomiki, nr 1, 1953, s. 33-45.
13Znamenem Markzisma,nr 7-8, 1943
14Ostrowitianow, K. W., „Ob osnovnikh zakonomernostyakh razvitiya sotsialisticheskogo khozaistva”, Bol’shevik, No.23-24, 1944, s. 50-59
15Woźniesienski, N., loc. cit.
16Ostrowitianow, K. W., op. cit.
17Znamenem Marksizma, op. cit.
18Izvestiya Ts.K. KPSS No 2, 1989
19N. Wozniesienski, „War Economy”, s. 97
20zob. Duhring,s. 252-62
21Engels, F., List do Karla Kautsky’ego w Zurychu, w: K. Marx „On value”, s. 5-6
22Ostrowitianow, K. W., i inni, „Ekonomia polityczna. Podręcznik”, Pierwsze wydanie, Moskwa, 1954, s. 442
23Stalin, J., op. cit.,s. 20-21